Дамаск

Дамаск
	Дамаск
	ғәр. دمشق‎
	Флаг
Рәсми атамаһы	دمشق
Этнохороним	Damascene, دِمَشْقِيّ, دِمَشْقِيّة, damasceno, damaskolainen, Damaskano, damascenus, damaschino, Damasquin, Damasquine һәм Damascène
Рәсми тел	Ғәрәп теле
Дәүләт	Сүриә
Административ үҙәге	Сүриә
Административ-территориаль берәмек	Дамаск[d]
Һыу ятҡылығы буйында урынлашҡан	Барада[d]
Хөкүмәт башлығы	Bishr Al Sabban[d]
Халыҡ һаны	1 754 000 кеше (2011),; 1 834 741 кеше (2010),; 1 553 201 кеше (2003),; 1 431 821 кеше (1998),; 1 394 322 кеше (1994),; 1 112 214 кеше (1981),; 836 668 кеше (1970),; 789 800 кеше (1960),; 2 503 000 кеше (2022)
Диңгеҙ кимәленән бейеклек	680 ± 1 метр
Сәғәт бүлкәте	UTC+2:00[d] һәм UTC+3:00[d]
Туғандаш ҡала	Анкара, Денизли, Истанбул, Буэнос-Айрес, Дубай, Ереван, Малага[d], Сан-Паулу, Торонто, Ҡаһирә, Токио, Амман, Афина, Феррара[d], Флоренция, Рабат, Бухарест, Кордова[d], Мадрид, Будапешт, Дубай, Бәйрүт, Толедо[d] һәм Бағдад
Майҙаны	105 км²
Рәсми сайт	damascus.gov.sy
Беренсе яҙма телгә алыу	б. э. т. 2500
Урындағы телефон коды	011
Бында ерләнгән кешеләр категорияһы	Категория:Похороненные в Дамаске[d]
Категория для видов элемента	Category:Views of Damascus[d]
	Дамаск Викимилектә

Дамаск (ғәр. دمشق‎, Димашк^[4] йәки ғәр. الشام‎, Эш-Шам^[4] йәки боронғо иврит דַּמֶּשֶׂק — Даммэсэк) — баш ҡала, ҙурлығы буйынса икенсе һәм (Алеппанан һуң) Сүриәләге ҡала. Донъя баш ҡалаларының иң боронғоһо. Сүриәнең көньяҡ-көнбайышында Көнсығыш Ливан тау һыртының көнсығыш тау итәге янында Көнсығыш яҫы таулыҡта (диңгеҙ кимәленән 680 метр бейеклектә) Барада йылғаһының түбәнге ағымында урынлашҡан, унда ете тармаҡҡа бүленә. Дамаск территориаль яҡтан субтропик бүлкәттә урынлашҡан; шулай ҙа, Урта диңгеҙҙең яҡын булыуына ҡарамаҫтан, ҡаланың климаты эҫе һәм ҡоро.

Дамаск — хәҙерге баш ҡалаларҙың^[5] һәм донъялағы иң боронғо ҡалаларҙың береһе; уның тураһында беренсе тапҡыр беҙҙең эраға тиклем 2500 йылда телгә алына. Бынан тыш, Дамаск Леванттың эре мәҙәни-дини үҙәге булып тора (soleil levant — «ҡояш сығыу», традицион урыҫ тәржемәһендә — Яҡын Көнсығыш).

Этимологияһы[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Тәүге тапҡыр Дамаск исеме Тутмос III географик исемлегендә беҙҙең эраға тиклем XV быуатта Т-м-ś-q тип телгә алына^[6]. Әммә Т-м-ś-q этимологияһы әлегә аныҡ ҡына билдәләнмәгән һәм семит тамырҙары булыуы ихтимал. Бының ситләтелгән дәлиле: аккад телендә Dimašqa, Мысырҙа Т-мс-ḳw, Dammaśq (арам. דמקק) боронғо арамей телендә, һәм Dammeśeq (иврит: Даммеśeq). דמשק) иврит телендә. Аккад яҙмаһы беҙҙең эраға тиклем XIV быуатҡа ҡараған Амарна архивындағы яҙыуҙар араһында осрай. Һуңыраҡ Арамей телендә атама торлаҡты билдәләүсе тамырҙар менән осраша, мәҫәлән, кумран телендәге Darmeśeq (арам. דרשק), сүриә телендәге Darmsûq (сир. ܕܡܡܘܩ)^[7]^[8]. Латин, инглиз, рус, белорус һәм украинса «Дамаск» атамаһы боронғо грек теленән үҙләштерелгән боронғо арамейса Δααυός. דרמשק — «яҡшы һуғарылған урын»^[9].

Топография һәм географияһы[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Ҡала Урта диңгеҙҙән яҡынса 80 км алыҫлыҡта урынлашҡан, Антиливанға ҡаршы һырттан көнсығыштараҡ, һәм диңгеҙ кимәленән 680 метрға тиклем күтәрелгән яҫы таулыҡта тора. Дамасктың дөйөм майҙаны — 105 км². Шуларҙың 77-һе ысынында ҡала районы, ә ҡалғанын Касиюн тауы биләй^[10].

Дамасктың административ картаһы

Иҫке ҡаланың нығытма ҡалдыҡтары менән майҙаны Барада йылғаһының көньяҡ ярында урынлашҡан, ҡороған тиерлек (һыуҙың уртаса бейеклеге яҡынса 3 сантиметр). Көньяҡ-көнсығыштан, төньяҡтан һәм төньяҡ-көнсығыштан Әл-Мидан, Саруджа һәм Имара райондары менән уратып алынған; уларҙың тарихы урта быуаттарға, ҡалаға илткән юлдарға барып тоташа, дин әһелдәренең ҡәберҙәре эргәһендә тораҡ пункттар булған. XIX быуатта Касьюн битләүҙәренең әүҙем ултырағы ла башлана (элек унда кешеләр йәшәгән булһа ла — Сәлихиә биҫтәһе, мәҫәлән, шәйех Ибн Ғәрәби ғибәҙәтханаһы янында барлыҡҡа килә). Башта был тораҡ пункттар Ғосман империяһының Европа төбәктәренән килгән курд хәрби формированиелары һәм мосолман ҡасаҡтары тарафынан төҙөлә; иҫке ҡаланан 2—3 километр төньяҡтараҡ урынлашҡан.

Дамасктың Барада йылғаһына сыҡҡан үҙәге бик һирәк осрай торған мәлдәрҙең береһендә.

XIX быуат аҙағында иҫке ҡаланан көнбайышҡа табан Барада ярында, хәҙерге административ һәм сауҙа үҙәге барлыҡҡа килә башлаған, йөрәге «әл-Марджа» («болон») булараҡ билдәле. Тиҙҙән был исем муниципалитет бинаһы урынлашҡан урында Дамасктың төп майҙаны менән бәйле була башлай. Бер аҙ юғарыраҡ, көньяҡтараҡ магистраттар судтары, почта бүлексәһе һәм тимер юл вокзалы урынлаштырыла. Үҙ сиратында, әл-Марджанан әл-Сәлихәгә илткән юл эргәһендә Европа тибындағы торлаҡ кварталдар төҙөлә; яңы ҡаланың бизнес һәм идара итеү үҙәге ваҡыт үтеү менән яйлап бер йүнәлештә күсә бара.

XX быуат башына Бараданан төньяҡтараҡ яңы райондар төҙөлә, һәм көньяҡ йүнәлештә, Гута оазисы территорияһын өлөшләтә баҫып ала. 1955 йылдарҙа Ярмук Фәләстиндәр ҡасаҡтары йәшәү урыны була. Топографтар һәм дизайнерҙар ҡаланың оазисҡа йоғонтоһонан ҡотолорға тырыша, быуат аҙағына ҡала башлыса төньяҡҡа һәм көнбайышҡа табан киңәйә башлай (Эль-Мазза районы). Һуңғы йылдарҙа төньяҡ-көнбайышта Барада үҙәнендә лә (Думмар районы) һәм тау битләүҙәрендә төньяҡ-көнсығышҡа ҡарай (Барза районы) төҙөлөш алып барыла. Биналар, йыш ҡына рәсми санкцияларһыҙ төҙөлгән ярлы кварталдар, ҡаланың төп өлөшөнән көньяҡтараҡ барлыҡҡа килә.

Барада йылғаһы һыуы менән тәьмин ителгән Гута оазисы элек Дамаскты уратып алған. Йылға үҙәне буйлап көнбайышта ҡаланы эсәр һыу менән тәьмин итеүсе Фиджех шишмәһе урынлашҡан. Ҡаланың йылдам киңәйеүе һәм яңы торлаҡ-сәнәғәт биналары төҙөлөү менән оазистың күләме кәмей; әлеге ваҡытта унда һыу ҡалмаған тиерлек. Ҡалала күп хәрәкәт итеү һәм төрлө ҡалдыҡтарҙы әүҙем ташлау, шул иҫәптән бысраҡ һыуҙар, арҡаһында кибеүҙән тыш, ул бысранған.

Климат[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Дамаск климаты — субтропик ярым сүллек. Йәй бик эҫе һәм яуым-төшөм юҡ тиерлек, әммә ҡаланың бейеклеге менән йомшартыла, ул диңгеҙ кимәленән яҡынса 680 метр бейеклектә. Дамаскта яуым-төшөм һирәк осрай. Йыл һайын 130 мм яуым-төшөм яуа, күбеһенсә ҡыш. Дамаскта ҡыш күпселек территорияларға ҡарағанда һиҙелерлек һалҡын, Урта диңгеҙ эргәһендә, төндә йыш ҡына һыуыҡтар була, һирәгерәк — бер аҙ һыуыҡ, ҡайһы саҡта ҡар яуа. Ғинуар айында уртаса температура +6 °C тирәһе. Дамаскта йәй Урта диңгеҙ климаты ҡалалары өсөн хас; эҫе һәм ҡоро, яуым-төшөм юҡ тиерлек. Иң йылы ай — июль, уның уртаса температураһы +27,3 °C. Көндәлек тирбәлеүҙәр етерлек ҙур: төндә, хатта иң эҫе көндәрҙә лә, ғәҙәттә, һалҡын була (йәйге айҙарҙа айырма 20 °C-тан артып китеүе мөмкин, ә ҡышын ғәҙәттә 10 °C).

Ҡала климаты
Күрһәткес	Ғин	Фев	Мар	Апр	Май	Июн	Июл	Авг	Сен	Окт	Ноя	Дек

Дамаск тарихы[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Дамаск, 1837 йылғы һүрәт

XIX быуат аҙағындағы Дамаск

Дамаскҡа нигеҙ һалыныу датаһы беҙҙең дәүер башына тиклемге быуаттарҙа барып тоташа. Урта быуат ғәрәп тарихсыһы Ибн Асакир (ун икенсе быуат) ташҡындан һуң ҡуйылған беренсе диуар — Дамаск диуары тип раҫлаған һәм ҡаланың барлыҡҡа килеүен беҙҙең эраға тиклем IV мең йыллыҡҡа бәйләй.

Дамаск тураһында беренсе тарихи мәғлүмәттәр беҙҙең эраға тиклем XV быуатҡа, ҡала Мысыр фирғәүендәре хакимлығы аҫтында булған саҡ, ҡарай,. Беҙҙең эраға тиклем X—VIII быуаттарҙа — Дамаск батшалығының үҙәге. Һуңынан Ассирия, Яңы Бәбил батшалығы, Израиль батшалығы,Ахеменидов империяһы, Александр Македонский империяһы составына инә һәм уның вафатынан һуң эллинистик Селевкид батшалығы барлыҡҡа килә.

Б. э. т. 83 йылда Дамаск һәм бөтә Сүриә, Бөйөк Тигран Әрмән империяһы составына инә һәм б. э. т. 64 йылда рим генералы Гней Помпей уны Рим империяһына ҡуша. Унда фарсылар менән һуғышҡан рим легиондарының штаб-фатиры урынлаша. Был дәүерҙә ҡалала (беҙҙең эраға тиклем 64 йыл) грек тарихсыһы һәм перипатетик философ Николай Дамаскин (греч. Nikolaos Damaskinos) тыуып үҫә.

395 йылда ҡала Византия составына инә.

Беренсе христиандар Дамаскта беҙҙең эраның I быуатында уҡ апостол Павелдың визитынан һуң барлыҡҡа килә.

Ярмук янындағы алышта ғәрәптәрҙең Византия армияһына еңелеүе һөҙөмтәһендә (636 йыл, август), Дамаск Ғәрәп хәлифәлеге составына инә.

661 йылдан алып 750 йылға тиклем Дамаск Умаяд хәлифәлегенең баш ҡалаһы була, ул Индустан Пиренеяға тиклем һуҙыла. Һуңыраҡ ҡала менән Мысыр династиялары идара итә, ә 1076 йылда төрөк-һилжүк төрөктәре дәүләте составына инә.

Дамасктағы Урта быуат урамы

Тәре йөрөтөүселәр өс тапҡыр (1125, 1129 һәм 1148 йылдарҙа; һуңғы тапҡыр Икенсе тәре походы ваҡытында) Дамаскты баҫып алырға маташа. 1154 йылда Дамаскты Нур әд-дин Мәхмүт ғәскәрҙәре ала. 1174 йылда вафат булғандан һуң Дамаск Айубидтар хакимлығы аҫтына эләгә. 1260 йылда Дамасктың власты мысыр мәмлүктәрен баҫып ала. Уларҙың идара итеү осоро сәнғәт һәм һөнәрселек сәскә атыуы менән билдәләнә. Европаға Дамаск ҡоросо һәм быялаһы сығарыла.

Шулай уҡ ҡарағыҙ[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Путь в Дамаск
Дамасская сталь
Дамаскинаж

Туғандаш ҡалалар[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Иҫкәрмә[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

↑ http://cnig.gouv.fr/wp-content/uploads/2020/02/CNT-PVM_r%C3%A9vis%C3%A9_2020-01-27-1.pdf
↑ http://legislacao.prefeitura.sp.gov.br/leis/lei-14471-de-10-de-julho-de-2007
↑ https://www.diariocordoba.com/cordoba-ciudad/2020/02/09/12-hermanas-cordoba-36064687.html
↑ ^4,0 ^4,1 Инструкция по передаче на картах географических названий арабских стран. — М.: Наука, 1966. — С. 22.
↑ Дамаск — самая древняя живая столица в мире | Архив | Аргументы и Факты
↑ List I, 13 in J. Simons, Handbook for the Study of Egyptian Topographical Lists relating to Western Asia, Leiden 1937. See also Y. AHARONI, The Land of the Bible: A Historical Geography, London 1967, p147, No. 13.
↑ (in Book Reviews) ''Ancient Damascus: A Historical Study of the Syrian City-State from Earliest Times Until Its Fall to the Assyrians in 732 BC.'', Wayne T. Pitard. Review author: Paul E. Dion, ''Bulletin of the American Schools of Oriental Research'', No. 270, Ancient Syria. (May, 1988), p. 98 (билдәһеҙ). Links.jstor.org. Дата обращения: 20 июнь 2010. Архивировано 3 апрель 2013 года.
↑ ''The Stele Dedicated to Melcarth by Ben-Hadad of Damascus'', Frank Moore Cross. ''Bulletin of the American Schools of Oriental Research'', No. 205. (Feb., 1972), p. 40 (билдәһеҙ). Links.jstor.org. Дата обращения: 20 июнь 2010. Архивировано 3 апрель 2013 года.
↑ Online Etymology Dictionary (билдәһеҙ). Etymonline.com. Дата обращения: 20 июнь 2010. Архивировано 3 апрель 2013 года.
↑ Damascus Metropolitan Area Urban Planning and Development (билдәһеҙ). dma-upd.org. Архивировано 3 апрель 2013 года. 2012 йылдың 28 октябрь көнөндә архивланған.

Әҙәбиәт[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Густерин П. В. Города Арабского Востока. — М.: Восток—Запад, 2007. — 352 с. — (Энциклопедический справочник). — 2000 экз. — ISBN 978-5-478-00729-4.
Д. Дамаск // Православная богословская энциклопедия. — СПб.: Издание Петроград. Приложение к духовному журналу «Странник», 1903. — Т. 4. — Стб. 883

Һылтанмалар[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Дамаск // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)

[_30da1b0f95293ead-1] ttp://cnig.gouv.fr/wp-content/uploads/2020/02/CNT-PVM_r%C3%A9vis%C3%A9_2020-01-27-1.pdf

[_0705a175c624cd5b-2] ttp://legislacao.prefeitura.sp.gov.br/leis/lei-14471-de-10-de-julho-de-2007

[_3cd2078bf7fa6323-3] ttps://www.diariocordoba.com/cordoba-ciudad/2020/02/09/12-hermanas-cordoba-36064687.html

[АС-4] 4,0 ^4,1 Инструкция по передаче на картах географических названий арабских стран. — М.: Наука, 1966. — С. 22.

[5] Дамаск — самая древняя живая столица в мире | Архив | Аргументы и Факты

[6] List I, 13 in J. Simons, Handbook for the Study of Egyptian Topographical Lists relating to Western Asia, Leiden 1937. See also Y. AHARONI, The Land of the Bible: A Historical Geography, London 1967, p147, No. 13.

[7] (in Book Reviews) ''Ancient Damascus: A Historical Study of the Syrian City-State from Earliest Times Until Its Fall to the Assyrians in 732 BC.'', Wayne T. Pitard. Review author: Paul E. Dion, ''Bulletin of the American Schools of Oriental Research'', No. 270, Ancient Syria. (May, 1988), p. 98 (билдәһеҙ). Links.jstor.org. Дата обращения: 20 июнь 2010. Архивировано 3 апрель 2013 года.

[8] ''The Stele Dedicated to Melcarth by Ben-Hadad of Damascus'', Frank Moore Cross. ''Bulletin of the American Schools of Oriental Research'', No. 205. (Feb., 1972), p. 40 (билдәһеҙ). Links.jstor.org. Дата обращения: 20 июнь 2010. Архивировано 3 апрель 2013 года.

[9] Online Etymology Dictionary (билдәһеҙ). Etymonline.com. Дата обращения: 20 июнь 2010. Архивировано 3 апрель 2013 года.

[10] Damascus Metropolitan Area Urban Planning and Development (билдәһеҙ). dma-upd.org. Архивировано 3 апрель 2013 года. 2012 йылдың 28 октябрь көнөндә архивланған.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]