Төркмәнстан
| |||||
Гимн: «Төркмәнстан гимны» | |||||
Үҙаллылыҡ датаһы | 27 октябрь 1991 ( СССР) | ||||
Рәсми тел | Төркмән | ||||
Баш ҡала | Ашҡабад | ||||
Эре ҡалалар | Ашҡабад, Төркмәнабад, Ташуғыҙ, Төркмәнбашы, Мары | ||||
Идара итеү төрө | Президент республикаһы | ||||
Президент | Сердар Бердымухамедов | ||||
Территория • Бөтәһе • % һыу өҫтө |
53 491 200 [1] км² 4,9 | ||||
Халыҡ • Һаны (2012) • Халыҡ тығыҙлығы |
▲5 169 660[2] чел. (94) 10 чел./км² | ||||
ЭТП • Бөтәһе (2011) • Бер кешегә |
26 млрд. номинал долл. (95) 5093[3] долл. | ||||
КПҮИ (2011) | ▲ 0,686 [4] (средний) (102 урын) | ||||
Этнохороним | Төркмәнстансылар | ||||
Валюта | манат | ||||
Интернет-домен | .tm | ||||
Код ISO | TM | ||||
МОК коды | TKM | ||||
Телефон коды | +993 | ||||
Сәғәт бүлкәте | +5 |
Төркмәнстан (Төрөкмәнстан; төркм. Türkmenistan/Түркменистан/تۆركمنيستآن) — Урта Азиялағы дәүләт. Көньяҡтан Иран, Афғанстан илдәре менән, төньяҡтан Ҡаҙағстан һәм Үзбәкстан менән сиктәш, көнбайыш сиге Каспий диңгеҙенә сыға. 1992 йылдың 2 мартынан Берләшкән милләттәр ойошмаһы ағзаһы.
Илдең баш ҡалаһы — Ашҡабад.
Нейтраль дәүләт. Республика президенты — Ҡорбанғоло Бәрҙемөхәммәтов.
Төркмәнстан 6 административ биләмәгә бүленә: 5 виләйәт һәм виләйәт хоҡуғы булған 1 ҡала.
Халыҡтың күпселеге ислам динен тота.
Төркмәнстан тәбиғи газ запастары буйынса донъяла 4-се урынды, газ ятҡылыҡтары буйынса 2-се урынды биләй. 1993 йылдан илдә электр энергияһын, газ һәм һыуҙы бушлай ҡулланыу өсөн лимит булдырылған.
1991 йылдың 27 октябре — Төркмәнстандың үҙаллалыҡ иғлан иткән көнө. Парламент — Мәжлес (парламент, 125 депутат). Депутаттар 5 йылға бер мандатлы округта һайлана.
Тарих
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- II мең йыллыҡта Төркмәнстанда Маргиан цивилизацияһы булған.
- Беҙҙең эраға тиклем VI—IV быуаттарҙа Төркмәнстан территорияһы Боронғо Персия составында, һуңғараҡ Искәндәр Зөлҡәрнәй ҡулында булған.
- Беҙҙең эраға тиклем III быуат – Парфия батшалығы эсендә (баш ҡалаһы – Ниса), һуңғараҡ Сәсәниҙәр дәүләте составында.
- V-VIII быуаттарҙа эфталиттар, төркиҙәр, ғәрәптәр һөжүменә дусар була. 776–783 йылдарҙа ерле халыҡ Хашим ибне Хәким (Муканна) етәкселегендәге ғәрәптәргә каршы баш күтәреүҙә ҡатнаша.
- IX-X быуаттарҙа Таһириҙар, Саманиҙар дәүләтендә.
- XI быуатта Төркмәнстан территорияһы уғыҙҙар тарафынан яулап алына. һуңғараҡ, уғыҙҙарҙың ерле иранлылар белән ҡушылыуы һөҙөмтәһендә, хәҙерге төркмән этносы барлыҡҡа килә. XI-XIII быуаттарҙа баш ҡалаһы Мерв булған беренсе төркмән Сәлжүк дәүләте барлыҡҡа килә.
- XIII быуат башында монголдар тарафынан яулап алына һәм Илхандар дәүләтенә, һуңғараҡ Тимериҙәр дәүләте составына керә.
- XVI-XVII быуаттар – Хиуа ханлығы һәм Бохара ханлығына керә.
- 1869—1885 йылда Рәсәйгә ҡушыла (Каспий арты өлкәһе).
- 1917 йылдың ноябрендә Төркөстан АССР-ы составында Төркмәнстан автономиялы өлкәһе була. 1924 йылда Төркмән ССР-ы төҙөлә.
- 1948 йылдың 6 октябрендә Төркмәнстанда көслө ер тетрәүе һөҙөмтәһендә 100 мең кеше вафат була.
- 1990 йыл – Республика Президенты вазифаһы барлыҡҡа килә. Ул урынды уға тиклем республика менән идара иткән Сапарморат Ниязов ала.
- 1991 йыл, октябрь – Йөмһүриәттең Юғары Ҡалып:Коммент бойондороҡһоҙлоҡ иғлан итә, Төркмән ССР-ы атамаһы Төркмәнстанға үҙгәртелә.
- 2007 йыл, 11 февраль – Президент вазифаһына Гурбангулы Бирҙемөхәммәдов һайлана.
Төркмәнстанда нефть, газ, көкөрт, ҡара ҡурғаш, мирабилит, йод, бром ятҡылыҡтары бар.
Халҡы
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Йөмһүриәттә халыҡ һанының тиҙ артыуы күҙәтелә. 1979 йылдағы халыҡ һанын алыу мәғлүмәттәре буйынса республикала 2 759 мең, 1989 йылда – 3 534 мең, 1995 йыл иҫәбе буйынса – 4 481 мең кеше йәшәгән. 1995 йылдан һуң да үҫеш дауам итә: 2000 йылда – 5 200 мең, 2001 йыл башында – 5369,4 мең; 2001 йыл, 1 май – 5410 мең; 2001 йыл, 1 август – 5478,9 мең кеше.
Халыҡтың яҡынса 90% – төркмәндәр, 4% – үзбәктәр, 3% – урыҫтар. Шулай уҡ әзербайжандар, ҡаҙаҡтар, татарҙар һ.б. халыҡтар ҙа йәшәй.
Төркмәнстан виләйәттәре
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- Ашҡабад ҡалаһы
- Аһал вилайәте. Үҙәк ҡалаһы — Әнеү.
- Балҡан вилайәте. Үҙәк ҡалаһы — Балҡанабад (Нәбиттау).
- Ташуғыҙ вилайәте. Үҙәк ҡалаһы — Ташуғыҙ.
- Лебап вилайәте. Үҙәк ҡалаһы — Төркмәнабад (Сәржәү).
- Мары вилайәте. Үҙәк ҡалаһы - Мары.
Туризм
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Һуңғы йылдарҙа илдә туризм йылдам үҫешә. Бигерәк тә дауаланыу маҡсатында күпләп киләләр. Беренсе сиратта, был бәйле Каспий диңгеҙе яры буйында Аваза туристик зонаһы булдырыу менән бәйле[6]. Һәр турист Төркмәнстанға виза инер алдынан алырға тейеш. Турист визаһы алыу өсөн, күпселек дәүләт граждандары урындағы туристик агентлыҡтарҙың ярҙамына мохтаж булып ҡала[7]. Төркмәнстанға килгән туристар өсөн тарихи иҫтәлекле урындарға экскурсия турҙары ойошторола[8][9]
Сығанаҡтар
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Иҫкәрмәләр
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- ↑ ИДЦ «Туркменистан»
- ↑ Turkmenistan
- ↑ Валовый внутренний продукт (ВВП) Туркменистана, 1990-2011 гг
- ↑ Список стран по ИРЧП 2011
- ↑ https://data.iana.org/time-zones/tzdb-2021e/asia
- ↑ Аваза: вчера, сегодня, завтра 2013 йыл 8 февраль архивланған.
- ↑ Консульская служба Туркменистана | МОСКВА, РОССИЙСКАЯ ФЕДЕРАЦИЯ - ПОСОЛЬСТВО ТУРКМЕНИСТАНА . russia.tmembassy.gov.tm. Дата обращения: 10 февраль 2019.
- ↑ Президент Туркменистана посетил здравницу «Йылы сув» 2018 йыл 4 май архивланған.
- ↑ Праздничные архитектурные премьеры . Дата обращения: 8 ноябрь 2012. Архивировано из оригинала 4 март 2016 года. 2016 йыл 4 март архивланған.
Әҙәбиәт
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]С. Ниязов осоро тураһында:
- Владимир Рыбалов. Туркменская трагедия. — М.: Фонд Туркменистан, 2003. — 240 с.
- Авды Кулиев. Два года в правительстве и тринадцать лет в оппозиции. — М., 2006. — 168 с.
- Поспелов Е. М. Географические названия мира. Топонимический словарь / отв. ред. Р. А. Агеева. — 2-е изд., стереотип. — М.: Русские словари, Астрель, АСТ, 2002. — 512 с. — 3000 экз. — ISBN 5-17-001389-2.
Портал «Туркмения» | |
Туркмения Викимилектә | |
Туркмения Викияңылыҡтарҙа | |
Туркмения Викигид | |
Проект «Туркмения» |