АҠШ доллары

АҠШ доллары (рус.)
	US Dollar (инг.) ; US Dollar (англ.) ; Dollar des États-Unis (фр.)
	Кодтар һәм и символдар
ISO 4217 кодтары	USD (840)
Символы	Знак валюты USD не найден
	Әйләнеш территорияһы
Эмитент	АҠШ
Рәсми	Ҡалып:Флагификация/Бермуды; Бонайре; Британия Виргин утрауҙары; Көнсығыш Тимор; Зимбабве; Ҡалып:Флагификация/Маршалловы острова; Палау; Панама; Пуэрто-Рико; Саба; Сальвадор; Синт-Эстатиус; Теркс и Кайкос; Федеративные Штаты Микронезии; Эквадор
	Сығарылма һәм параллель берәмектәре
Бүленгән	Дайм (1⁄10)
	Цент (1⁄100)
	Милль (1⁄1000)

Америка Ҡушма Штаттары доллары, АҠШ доллары (ингл. US dollar, United States dollar) — Америка Ҡушма Штаттарының рәсми аҡсаһы (валютаһы). График тамғаһы — $, валюта коды — USD. АҠШ доллары донъялағы төп резерв валюталарының береһе булып тора. 1 доллар = 100 цент. Аҡса эмиссияһы хоҡуғына АҠШ-та үҙәк банкы функцияларын үтәүсе АҠШ-ның Федераль Резерв Системаһы (ингл. Federal Reserve System) эйә.

АҠШ доллары шулай уҡ ҡайһы бер башҡа илдәрҙә (мәҫәлән, Маршалл утрауҙарында, Сальвадорҙа) милли валюта статусына эйә. Нәҡ АҠШ доллары юридик тендер булмаған илдәрҙә, шул иҫәптән ҡулаҡсала һәм/йәки ҡулаҡсаһыҙ әйләнештә (мәҫәлән, Зимбабвела) ҡулаҡсаһыҙ әйләнештә ҡулланылмаған осраҡтарҙа, йыш ҡына өҫтәмә (параллель) берҙән-бер милли валютаһы булып тора).

Донъя сауҙа әйләнешенең 80 проценттан ашыуы АҠШ доллары менән иҫәпләнә тигән фекер йәшәй.

Bloomberg агентлығы мәғлүмәттәре буйынса, 2013 йылдың майынан 2014 йылдың майына тиклемге осорҙа SWIFT системаһында банк-ара әйләнештә АҠШ долларының өлөшө 42 % тәшкил итә. Шул уҡ ваҡытта евро өлөшө (ошо уҡ ваҡыт арауығында) — 32 %, юань — 1,47 %, Рәсәй һумы — 0,35 % биләй.^[1].

Номиналдар

АҠШ-тың 1861 йылдан алып сығарылған бөтә федераль банкноталары әлегә тиклем юридик тендер булып тора. 1971 йылдың 15 авгусында АҠШ долларын алтын запасы менән тәьмин итеү бөтөрөлә.

Ирекле әйләнештә номиналь банкноталар бар һәм сығарыла:

1 доллар;
2 доллар;
5 доллар;
10 доллар;
20 доллар;
50 доллар;
100 доллар.

АҠШ тәңкәләре номиналы:

1 цент (пенни);
5 цент (никель);
10 цент (дайм — башҡаларҙан айырмалы рәүештә, был номиналдың рәсми исеме);
долларҙың 1⁄4 өлөшө (квотер);
долларҙың 1⁄2 өлөшө (хаф);
1 доллар.

Шулай уҡ хәҙерге ваҡытта 500, 1000, 5000, 10 000 долларлыҡ номиналь банкноталар бар. Улар 1945 йылға тиклем сығарыла, ә 1969 йылдан рәсми рәүештә әйләнештән сығарыла (электрон банк түләүҙәре менән бәйле). Уларҙың бонистик хаҡы номиналдан күпкә юғары. Мәҫәлән, аукциондарҙа биш меңлек банкнота хаҡы 10 000 АҠШ долларына тиклем етергә мөмкин. Бөтә сығарылған 10 000 долларлыҡ банкноталар иҫәбенән әйләнештән 336 дана алынмаған, ә 5000 долларлыҡ номиналдар — 342 дана. Уларҙы һуңғы тапҡыр 1944 йылда сығарғандар.

100 000 АҠШ доллары 1934 йылда сығарыла, әйләнештә булмай һәм тик ФРС-тың һәм Ҡаҙнаның эске иҫәп-хисабында ғына ҡулланыла.

Хәҙер иң ҙур банкнотаның номиналы 100 доллар тәшкил итә.

Тышҡы күренеше, биҙәлеше

Тәңкәләр

Һүрәт		Номинал	Портрет	Реверс
Алғы яғы	Артҡы яғы	Номинал	Портрет	Реверс
		1 цент	Авраам Линкольн	Берләшкән дәүләтте кәүҙәләндергән ҡалҡан
		5 цент	Томас Джефферсон	Монтичелло
		1 дайм	Франклин Д. Рузвельт	Олива ботағы, факел, Имән ботағы
		¼ доллар	Джордж Вашингтон	Тәүге аболиционистарҙың береһе Джон Браундың форты
		½ доллар	Джон Кеннеди	АҠШ-тың геральдик символы — аҡ башлы орлан (диңгеҙ бөркөтө)
Файл:SacDol3.jpg	Файл:2016 Native American Coin.jpg	1 доллар	Баланы тотҡан Сакага́вея	Индей радистарының һалдат каскалары

Банкноталар

Һүрәт		Номиналы	Портреты	Реверсы
Алғы яғы	Артҡы яғы	Номиналы	Портреты	Реверсы
		1	Джордж Вашингтон	АҠШ-тың ҙур мисәте
		2	Томас Джефферсон	Джона Трамбуллдың «Бойондороҡһоҙлоҡ декларацияһы» картинаһы репродукцияһы
		5	Авраам Линкольн	Линкольнға мемориал
		10	Александр Гамильтон	АҠШ-тың финанстар министры
		20	Эндрю Джексон	Аҡ Йорт
		50	Улисс Грант	АҠШ Капитолийы
		100	Бенджамин Франклин	Индепенденс-холл

1996 йылғы 100 доллар, банкнотала Бенджамин Франклин портреты төшөрөлгән.

Ҡалып:Банкнота Ҡалып:Банкнота Ҡалып:Банкнота Ҡалып:Банкнота Ҡалып:Банкнота Ҡалып:Банкнота Ҡалып:Банкнота Ҡалып:Банкнота Ҡалып:Банкнота

АҠШ-та көн һайын дөйөм суммаһы яҡынса 635 миллион долларға 35 миллионға яҡын төрлө номиналь банкнота сығарыла. Йыл һайын баҫылған банкноталарҙың 95 проценты туҙған аҡсаны алмаштырыуға тотонола. 2005 йылда бер банкнота эшләү хаҡы яҡынса 5,7 цент тәшкил итә һәм номиналға бәйле түгел тиерлек.

Долларҙың бөтә заманса векселдәре 155 956 66 294 мм (6,14 -ға 2,61 дюйм) бер иш размер^[2] һәм яҡынса 1 грамм массаға эйә.

Күпселек доллар векселдәренең дизайны 1928 йылда раҫлана. Банкноталарҙа АҠШ дәүләт эшмәкәрҙәренең портреттары һүрәтләнгән:

1-се ил президенты Джордж Вашингтон (ингл. George Washington) 1 долларлыҡ банкнотала.
3-сө АҠШ президенты Томас Джефферсон (ингл. Thomas Jefferson) — 2 долларлыҡ банкнотала.
16-сы АҠШ президенты, Төньяҡ һәм Көньяҡ һуғышында еңгән Авраам Линкольн (ингл. Abraham Lincoln) — 5 долларлыҡ банкнотала.
АҠШ-ҡа нигеҙ һалыусыларҙың береһе һәм тәүге финанстар министры Александр Гамильтон (ингл. Alexander Hamilton) — 10 долларлыҡ банкнотала.
7-се АҠШ президенты һәм хәҙерге долларҙы булдырыусы Эндрю Джексон (ингл. Andrew Jackson) — 20 долларлыҡ банкнотала.
18-се АҠШ президенты һәм Граждандар һуғышы Геройы Улисс Грант (ингл. Ulysses Grant) — 50 долларлыҡ банкнотала.
Ғалим, публицист һәм дипломат Бенджамин Франклин (ингл. Benjamin Franklin) — 100 долларлыҡ банкнотала.

2015 йылда ҡатын-ҡыҙ образы менән 10 долларлыҡ яңы банкнота сығарыу тураһында ҡарар сығарыла. Банкнота 2020 йылда сығарылырға әҙерләнә ине^[3]. Әммә 2016 йылда, Гамильтондың популярлығы артыу сәбәпле, ҡарар кире ҡағыла.

Раритет банкноталарҙа:

АҠШ-тың юғары суды рәйесе Джон Маршалл (ингл. John Marshall) — 1918 йылғы 500 долларлыҡ банкнотала.
25-се АҠШ президенты Уильям Мак-Кинли (ингл. William McKinley) — 1934 йылғы 500 долларлыҡ банкноталар.
Беренсе финанстар министры Александр Гамильтон (ингл. Alexander Hamilton) — 1918 йылғы 1000 долларлыҡ банкнотала.
22-се һәм 24-се АҠШ президенты Кливленд Гровер (ингл. Grover Cleveland) — 1934 йылғы 1000 долларлыҡ банкнотала.
4-се АҠШ президенты Джеймс Мэдисон (ингл. James Madison) — 5000 долларлыҡ банкнотала.
Президент Линкольн осоронда Финанстар минстрлығы башлығы, артабан АҠШ Юғары суды башлығы Салмон Чейз (ингл. Salmon Chase) — 10000 долларлыҡ банкнотала. Чейз беренсе булып банкноталарҙа . We Trust In God (с ингл. — «Беҙ Аллаһҡа ышанабыҙ»^[4]) яҙыуын урынлаштырырға ҡуша — уны 2 центлыҡ тәңкәләрҙә 1864 йылда баҫтыра башлайҙар. Ҡағыҙ аҡсаларҙа был яҙыу 1957 йылда барлыҡҡа килә, 1963 йылдан даими рәүештә бөтә банкноталарҙа яҙыла. 1963 йылда сығарылған беренсе 1 долларлыҡ банкнотала Джордж Вашингтондың һүрәте түгел, ә Салмон Чейздың һүрәте төшөрөлә (10 000 долларыҡ банкнота хәҙер сығарылмай, әммә 100 дана әле лә әйләнештә бар)
28-се АҠШ президенты Вудро Вильсон (ингл. Woodrow Wilson) — 100 000 долларлыҡ депозит сертификатында (эске иҫәп-хисап өсөн ҡулланыла, ирекле әйләнештә бер ҡасан да булмай).

2 долларлыҡ ярайһы уҡ һирәк осраған банкнотала — Бойондороҡһоҙлоҡ декларацияһына ҡул ҡуйыу, 5 долларҙа — Вашингтондағы Линкольн мемориалы, 10 долларҙа — АҠШ финанс министрлығы бинаһы, 20 долларҙа — Аҡ йорт, 50 долларҙа — Капитолий, 100 долларҙа — Бойондороҡһоҙлоҡҡа ҡул ҡуйылған Индепенденс-холл. 100 долларлыҡ банкнотаның артҡы яғындағы башняла 14 сәғәт 22 минут күрһәтелгән, әммә ҡайһы бер сығанаҡтарҙа сәғәттең ваҡыты 16 сәғәт 10 минут тәшкил итә тип иҫбатлана^[5]. Һүрәтте юғары сиселештә тикшереп, быны еңел генә кире ҡағырға мөмкин.

Бер долларлыҡ банкнотаның кире яғында АҠШ-тың ике яҡлы Ҙур мисәтенең ике һүрәте урынлаштырылған.

Ҡайһы бер авторҙар хаталы рәүештә 1935 йылдағы бер долларлыҡ банкнотаны урыҫ рәссамы Николай Рерих исеме менән бәйләй.Әммә уның дизайнеры булып АҠШ Финанс департаментының Валюта һәм ҡиммәтле ҡағыҙҙар бюроһының гравюра бүлеге етәксеһе Эдвард М. Рикс тора.^[6]. Үҙгәрештәрҙең инициаторҙары булып Генри Уоллес менән Франклин Рузвельт торған.

Долларҙың йәшел төҫкә әйләнеүенең сәбәбе ҡыҙыҡ. 1869 йылда АҠШ-тың Финанс министрлығы Филадельфияла урынлашҡан Messers J.M. Soh компанияһы менән 2-3 дюймлыҡ вертикаль һыҙаттар рәүешендә махсус һыу тамғалары менән аҡса ҡағыҙы сығарыу тураһында килешеү төҙөй. Шул уҡ йылдар тирәһендә ҡаҙна тәүге тапҡыр йәшел буяу ярҙамында доллар баҫтыра башлай. Сәбәбе — фотографияның таралыуы, сөнки ситтәрендә генә йәшел төҫ ҡулланылған ҡара буяу менән эшләнгән иҫке стилдәге банкноталарҙы фотография ысулы менән эшләүе күпкә еңелерәк бирелә. Әҙерләүҙә йәшел төҫ ҡулланылғанға күрә, төҫ һайлап, яңы буяуҙар һатып алырға кәрәкмәй ине. Шуға күрә йәшел буяуҙы ҙур күләмдә ҡуллана башлайҙар.

Биләмә Номер	Хәрефтәр	Өлкәнең үҙәгендә
1	A	Бостон
2	B	Нью-Йорк
3	C	Филадельфия
4	D	Кливленд
5	E	Ричмонд
6	F	Атлантала
7	G	Чикаго
8	H	Сент-Луис
9	I	Миннеаполис
10	J	Канзас-Сити
11	K	Даллас
12	L	Сан-Франциско

Был үҙәктәрҙә урынлашҡан Федераль резерв банктары ҡағыҙ аҡса баҫтырыу хоҡуғына эйә.Ҡалып:Банкнота

Резерв валютаның һәм АҠШ иҡтисадының роле

2000-се йылдарҙа донъя илдәренең дөйөм алтын һәм валюта резервтарының 50 проценттан ашыуы АҠШ долларында була. 2003—2008 йылдарҙа, евро көсәйгән һәм АҠШ иҡтисадында кире тенденциялар тупланған һайын, долларҙың башҡа валюталарға ҡарата курсы һәм уның резерв валюта ролен кәметә. 2008 йылдың икенсе яртыһынан донъя иҡтисадында кризис күренештәренең глобалләшеүе шарттарында доллар башҡа илдәрҙең валюталарына ҡарата үҫә, сөнки доллар тотороҡло хәүефһеҙ һыйыныу валютаһы булып һанала.

АҠШ иҡтисадындағы роле

2010 йылда McKinsey Global Instituct халыҡ-ара тикшеренеү ойошмаһы 2008 йылдағы көрсөктән һуң донъя финанс системаһында долларҙың статусы һәм перспективалары тураһында отчет баҫтырып сығара. Тикшеренеүҙең маҡсаты АҠШ өсөн донъяның төп резерв валютаһы булараҡ долларҙан саф һөҙөмтәһен билдәләү була.

Тикшереү һөҙөмтәләре ҡапма-ҡаршылыҡлы булды. Тикшеренеүселәр билдәләүенсә, резерв валюта эмитенты статусы АҠШ-ҡа валютаны конверсиялағанда комиссияларҙа экономияларға мөмкинлек бирә, шулай уҡ АҠШ хөкүмәтенә, долларҙың юғары ликвидлығы арҡаһында, капитал баҙарҙарынан сағыштырмаса түбән ставкалар менән аҡса алырға мөмкинлек бирә. Әммә иҡтисадсылар фекеренсә, АҠШ долларлы иҫәпләшеүҙәрҙән бик аҙ файҙалы финанс һөҙөмтәһе алған. Төрлө баһалар буйынса, 2007 һәм 2008 йылдарҙа ул 40 миллиард (ВВП-ның 0,3 проценты) һәм 70 миллиард (ВВП-ның 0,5 проценты) тәшкил итә. Отчетҡа ярашлы, 2009 йылда доллар хаҡы 10 процентҡа күтәрелгән осорҙа АҠШ иҡтисадына файҙа 25 миллиард доллар тәшкил итә.

АҠШ өсөн кире факторҙар булараҡ, тикшеренеүселәр билдәләүенсә, долларҙың юғары ликвидлығы уға ҙур ихтыяж тыуҙыра һәм артыҡ баһалауға килтерә. Был, үҙ сиратында, экспортерҙарҙың позицияларына һәм АҠШ-та ватан етештереүселәренең конкурентлыҡ һәләтенә кире йоғонто яһай, шулай уҡ илдең бурыс йөкләмәһен арттырыуға этәргес көс һәм сауҙа дефицитын арттыра^[7].

2008 йылдан һуң АҠШ Федераль резерв системаһының аҡса-кредит сәйәсәте

2008 йылдың ноябрендә АҠШ Федераль резерв системаһы «һан яғынан йомшартыу» программаһын (QE) иғлан итә. Программа «токсик» облигацияларҙың (ликвидһыҙ активтарҙың) Федераль резерв системаһы тарафынан АҠШ доллары сығарыу юлы менән һатып алыуҙы күҙ уңында тота. 2008 йылдың ноябренән 2010 йылдың июненә тиклем ФРС 2,1 триллион долларлыҡ ипотека бурысын һәм башҡа облигацияларҙы һатып ала. Эмиссия тиҙлеге айына 105 миллиард доллар тәшкил итә.

Йомшартыу программаһының (QE2) икенсе этабы 2010 йылдың ноябрендә башлана һәм 2011 йылдың июнендә тамамлана. Һатып алыу суммаһы 600 миллиард доллар тәшкил итә (тиҙлек — айына 75 миллиард доллар).

Өсөнсө этап (QE3) сентябрҙә башлана һәм 2012 йылдың аҙағына тиклем дауам итә. Фрэнсис ай һайын айына 125 миллиард доллар сығарырға йыйыныуы тураһында белдерә. Шуларҙың 85 миллиарды АҠШ ҡаҙнаһының ҡиммәтле ҡағыҙҙарҙы һатып алыу программаһы аша һәм 40 миллиард доллар ипотека бурыстарын һатып алыу иҫәбенә^[8].

2012 йылдың 12 декабрендә 2013 йылдың 1 ғинуарынан эмиссия ставкаһы айына 85 миллиард доллар тәшкил итәсәк тигән ҡарар сығарыла: АҠШ-тың ҡаҙна ҡиммәтле ҡағыҙҙарын һатып алыу өсөн — 45 миллиард доллар һәм ипотека ҡиммәтле ҡағыҙҙарын һатып алыу өсөн — 40 миллиард доллар^[9]^[10].

Twist тип аталған QE-3 программаһы 2012 йылдың июнендә тамамланырға тейеш була, әммә Америка иҡтисадының көсһөҙ үҫеше һәм, киреһенсә, эшһеҙлектең юғары булыуы фонында уны йыл аҙағына тиклем оҙайтыу тураһында ҡарар ҡабул ителә. 2012 йылдың сентябрендә ул ҡабаттан оҙайтыла. Шул уҡ ваҡытта һуңғы йыл эсендә ике тапҡырға кәмегән хаҡ артыуын иҫәпкә алып, программа структураһы үҙгәрә. Twist программаһы буйынса АҠШ-тың үҙәк банкы портфеленән АҠШ-тың ҡыҫҡа мөҙҙәтле дәүләт облигацияларын ай һайын 45 миллиард долларға һата һәм шул уҡ суммаға оҙайлы мөҙҙәтле облигациялар һатып ала. Йәғни операциялар балансы нулгә тиң ине. 2012 йылдың сентябренән ФРС яңы элемент өҫтәй — ай һайын банктарҙан һәм башҡа финанс компанияларынан 40 миллиард долларлыҡ ипотека облигацияһы һатып ала. Был аҡса финанс системаһына күсә^[11].

Валюта курсы режимы

АҠШ долларына ирекле үҙгәреүсән курс режимы буйһона.

Ҡалып:Обменный курс

Иҫкәрмәләр

↑ Ye Xie, Halia Pavliva. Putin’s Land Grab Undermines Global Ambition for Ruble (ингл.). BloombergBusiness (7 июль 2014). Дата обращения: 30 ғинуар 2015.
↑ Federal Reserve System Financial Accounting Manual for Federal Reserve Banks Federal Reserve Notes Outstanding (инг.)
↑ На новой 10-долларовой банкноте будет изображена женщина // РИА Новости
↑ См. Перевод на русский язык «In God We Trust»
↑ Бонистика 2012 йыл 31 ғинуар архивланған.
↑ Открытое письмо в газету «Комсомольская правда». Н. К. Рерих не был дизайнером однодолларовой банкноты
↑ McKinsey Global Institute: Доллар в качестве резервной валюты — смешанные сигналы. (ингл.). Архивировано 27 май 2012 года.
↑ Statement Regarding Transactions in Agency Mortgage-Backed Securities and Treasury Securities (ингл.). Архивировано 15 декабрь 2012 года.
↑ Statement Regarding Purchases of Treasury Securities and Agency Mortgage-Backed Securities (ингл.). Архивировано 15 декабрь 2012 года.
↑ ФРС США объявила о четвёртом раунде «количественного облегчения» (урыҫ).
↑ Экономике США прописали QE-3.1 (урыҫ). Архивировано 19 декабрь 2012 года.

Һылтанмалар

Ҡалып:Федераль резерв системаһы Ҡалып:АҠШ доллары

[1] Ye Xie, Halia Pavliva. Putin’s Land Grab Undermines Global Ambition for Ruble (ингл.). BloombergBusiness (7 июль 2014). Дата обращения: 30 ғинуар 2015.

[2] Federal Reserve System Financial Accounting Manual for Federal Reserve Banks Federal Reserve Notes Outstanding (инг.)

[3] На новой 10-долларовой банкноте будет изображена женщина // РИА Новости

[4] См. Перевод на русский язык «In God We Trust»

[Бонистика-5] Бонистика 2012 йыл 31 ғинуар архивланған.

[6] Открытое письмо в газету «Комсомольская правда». Н. К. Рерих не был дизайнером однодолларовой банкноты

[7] McKinsey Global Institute: Доллар в качестве резервной валюты — смешанные сигналы. (ингл.). Архивировано 27 май 2012 года.

[8] Statement Regarding Transactions in Agency Mortgage-Backed Securities and Treasury Securities (ингл.). Архивировано 15 декабрь 2012 года.

[9] Statement Regarding Purchases of Treasury Securities and Agency Mortgage-Backed Securities (ингл.). Архивировано 15 декабрь 2012 года.

[10] ФРС США объявила о четвёртом раунде «количественного облегчения» (урыҫ).

[11] Экономике США прописали QE-3.1 (урыҫ). Архивировано 19 декабрь 2012 года.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

	Доллар США Викиөҙөмтәлә
	АҠШ доллары Викимилектә
	АҠШ доллары Викияңылыҡтарҙа