Палау

Һылтанмаларҙы төҙәт
Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте
Палау Республикаһы
Beluu er a Belau
Flag of Palau.svg Палау гербы
Флаг
Гимн: «Belau loba klisiich er a kelulul»
LocationPalau.png
Үҙаллылыҡ датаһы 1 октябрь 1994 ( США)
Рәсми телдәр инглизсә, палауский язык[d] һәм Япон теле
Баш ҡала Нгерулмуд
Идара итеү төрө Президент республикаһы
Президент

Вице-президент

Джонсон Торибионг

Кераи Мариур

Территория
• Бөтәһе 		180
458 км²
Халыҡ
• Һаны (2008)
• Халыҡ тығыҙлығы
21 000 чел. (214)
43 чел./км²
Валюта АҠШ доллары
Интернет-домен .pw
Код ISO PW
МОК коды PLW
Телефон коды +680
Сәғәт бүлкәте 9

Палау (Слушатьi/pəˈlaʊ/; палау Belau, англ. Palau, яп. パラオ), рәсми атамаһы — Пала́у Республикаһы (палау Beluu er a Belau, ингл. Republic of Palau, яп. パラオ共和国) — Америка Ҡушма Штаттары менән ассоциацияланған утраулы дәүләт, Тымыҡ океандың Филиппин диңгеҙендә, Филиппиндан көнсығышҡа һәм Индонезиянан төньяҡҡа табан 800 км алыҫлыҡта урынлашҡан.

Дөйөм мәғлүмәттәр[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Дөйөм майҙаны 458 км², булған 328 утрауҙан[2] тора, Микронезияға ҡарай.

2005 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәренә ярашлы, илдә 19 907 кеше булған[3][4], (2008 йылда — 20,9 мең, 2014 йылдың июленә — 21 186[5], 2015 йылда — 21 271[6]).

Төп дин — христианлыҡ (католиктар һәм протестанттар). Халыҡтың 8,7 процентҡа яҡыны урындағы дини инаныуҙарға, модекнгеяның синкретик культына ышана[5].

Илдең баш ҡалаһы — Нгерулмуд (Мелекеок штаты)[7]. Халыҡ-ара Палау аэропорты бар.

Ил 16 штаттан тора.

Башҡарма власть башлығы — президент, закондар сығарыу органы — ике палаталы милли закондар сығарыу йыйылышы (сенат һәм делегаттар палатаһы).

Утрауҙарҙа уртаса температура — +24—28 °C.

Этимологияһы[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Утрауҙың атамаһы палау телендә, күрәһең, beluu («ауыл»)[8], йәки aibebelau («ситләтелгән яуаптар») барлыҡҡа килеүе тураһында ҡағылышлы һүҙгә ҡарай[9]. Инглиз теленә «Палау» исеме немец теленең Palau һүҙе аша испан Los Palaos һүҙенән килеп инә. Инглиз телендәге утрауҙар өсөн архаик атама «Пелью утрауҙары» булған[10]. «Палау»ҙы төбәктә бер нисә географик атамала табылған малай теленән торған «Пулау» менән бутарға ярамай.

Тәбиғәте[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Палау архипелагы утрауҙарына күренеш

Палау — бик күп (250-нән ашыу) утрауҙарҙан торған архипелаг. Климаты тропик, ямғырҙар миҙгеле май айынан ноябргә тиклем. Яр буйындағы һыуҙа 1500 төр тропик балыҡ, һирәк осрай торған имеҙеүселәр йәшәй. Шулай уҡ экологтар мәғлүмәттәре буйынса, Палау ярҙарында юҡҡа сығыу ҡурҡынысы янаған акулаларҙың 130 төрө йәшәй[11].

1995 йылда Халыҡ-ара диңгеҙ биологтары һәм тәбиғәтте һаҡлау буйынса белгестәр комитеты Палауҙы һыу аҫты мөғжизәһе тип иғлан итә[12]. Тропик баҡсаларҙа һәм Палау урмандарында орхидеялар һәм бик күп экзотик сәскәләр үҫә, шулай уҡ ҡоштарҙың 50-гә яҡын төрө йәшәй. Эйл-Малк утрауында туристар араһында популяр һаналған миллионлаған медуза йәшәгән Медуза күле бар[13].

Тарихы[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Төп мәҡәлә: Палау тарихы

Архипелаг Палау — Каролин утрауҙарының көнбайыш өлөшө.

Палау утрауҙарына б.э. тиклем III—II мең йыллыҡтарҙа Филиппин халҡы ултырған, күрәһең[14]. XII быуатҡа тиклем бында негритостарға яҡыныраҡ халыҡ йәшәгән, әммә уларҙы Зонд утрауҙары кешеләре ҡыҫырыҡлап сығарған. Палау утрауын күргән беренсе европалы, күрәһең, 1543 йылда Испаниянан Руи Лопес де Вильялобос булған. 1686 йылда Испания уларҙы үҙ милке тип иғлан иткән, ләкин уларҙы колонияға әйләндереү өсөн бер ни ҙә эшләмәй. 1697 йылда Палауҙан сыҡҡан кешеләр Филиппиндағы Самар утрауына барып етә һәм һәләкәткә осрай. Урындағы миссионер, чех иезуитыы Павел Кляйн (чех) менән аралашып, улар урындағы пляжда ҡырсынташтан, 87 таштан яһалған Палау утрауҙары картаһын төҙөй. Был испандарҙа утрауҙарға ҡыҙыҡһыныу уята. 1700 йылдан 1711 йылға тиклем бер нисә экспедиция үткәрелә, уларҙа бәлә-ҡазалар була — стихия арҡаһында йәки башҡа сәбәптәр арҡаһында. Утрауға ирешергә тырышыуҙарындағы уңышһыҙлыҡтар арҡаһында испандар уларға Islas Encantadas — «Сихырланғандар» тигән исем бирә.

Утрауҙа йәшәүселәр менән Европа халҡы араһындағы бәйләнештәр 1783 йылда, Улонг утрауы янындағы рифтарҙа инглиз капитаны Генри Уилсондың «Антилопа» судноһы һәләкәткә осрағандан һуң ғына булдырыла. Корор Ибедул утрауының баш юлбашсыһы судноны йүнәтергә ярҙам итергә һәм улы Лебууҙы Англияға уҡырға ебәрә ҡарар итә. Лебуу Лондонға килгәс тә ауырып вафат була. Корорға бүләктәр һәм тауарҙар тейәлгән яңы судно ебәрелә. Уның артынан Европалағы башҡа сауҙагәрҙәр ҙә эйәрә. Бөйөк Британия Палауҙың мөһим сауҙа партнеры булды һәм уларҙа Испания баҫып алғансы ҡала.

1885 йылда Лев XIII папаһы рәсми рәүештә Испанияға Каролин утрауҙарына, шул иҫәптән Палауға хоҡуҡлы булыуын таный. Унда 2 сиркәү төҙөлә, унда ебәрелгән рухани-капуциндар айырым ауылдар араһында дошманлыҡты туҡтатыуға өлгәшә һәм яҙма тарата.

1899 йылда Испания-Америка һуғышынан һәм Филиппин юғалтыуҙарынан һуң Испания Германияға Каролин утрауҙарын һата, ул утрауҙарҙы үҙләштерә һәм тәбиғи, кеше ресурстарын файҙалана башлай. Палауҙа йәшәүселәрҙең сит ил кешеләре килтергән ауырыуҙарға иммунитеты булмағанлыҡтан, утраулылар күпләп һәләк була. Палау халҡы ауырыуҙарҙан ғына түгел, шулай уҡ милли тәртипкә, йолаларға, дингә ҡыҫылыуҙан да зыян күрә.

1914 йылдың аҙағында, Беренсе бөтә донъя һуғышы башланғас, Япония утрауҙарҙы баҫып ала һәм 1920 йылда Милләттәр Лигаһынан улар менән идара итеүгә мандат ала (ҡара: Көньяҡ Тымыҡ океан мандаты).

Икенсе бөтә донъя һуғышы ваҡытында утрауҙарҙы Мариан операцияһы барышында Америка ғәскәрҙәре баҫып ала.

1947 йылдан Палау Микронезия составында — Америка Ҡушма Штаттары идаралығында. 70-80-се йылдарҙа конституцияла Палауҙың ядроһыҙ статусын нығытырға маташыуҙар була, әммә был Америка Ҡушма Штаттарының ҡаршылығына осрай.

1993 йылдың ноябрендә Палауҙағы референдум Палауҙың «АҠШ-тан ирекле ассоциацияланған дәүләт» статусын хуплай. 1994 йылдың 1 октябрендә Палау бойондороҡһоҙлоғо иғлан ителә[15].

Америка Ҡушма Штаттары менән ирекле ассоциация тураһында килешеү мөҙҙәте 2009 йылда тамамлана[16]. Ул 2010 йыл аҙағында яңыртылған шарттарҙа тергеҙелә.

Административ-территориаль ҡоролош[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Төп мәҡәлә: Палауҙың административ бүленеше

Палау 16 административ-территориаль берәмеккә — штаттарға бүленә.

16 states of Palau
№ Штат Административ үҙәк Майҙан,
км²		 Халҡы,
чел. (2005)		 Тығыҙлығы,
кеше/км²
Бабелтуаптан төньяҡтараҡ
1 Каянгел Каянгел 3 188 62,67
Бабелтуап
2 Аимелиик Монгами 52 270 5,19
3 Аираи Нгеткиб 44 2 723 61,89
4 Мелекеок Мелекеок 28 391 13,96
5 Нгараард Улиманг 36 581 16,14
6 Нгардмау Урдманг 47 166 3,53
7 Нгаремленгуи Имеонг 65 317 4,88
8 Нгархелонг Менгелланг 10 488 48,80
9 Нгатпанг Нгереклмадел 47 464 9,87
10 Нгивал Нгеркеаи 26 223 8,58
11 Нгхесар Нгерсуул 41 254 6,20
Бабелтуаптан көньяҡ-көнбайыштараҡ
12 Ангаур Нгарамаш 8 320 40,00
13 Корор Корор 18 12 676 704,22
14 Пелелиу Клоулклабед 13 702 54,00
— Ҡалып:F+ — 47 — —
Көньяҡ-Көнбайыш утрауҙар
15 Сонсорол Донгосару 3 100 33,33
16 Хатохобеи Хатохобеи 3 44 14,67
Палау Ҡалып:F+ 488 19 907 40,79
  1. Ҡалып:F-.
  2. Ҡалып:F-.

Халҡы[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Халыҡ һаны

[17][18]

1980 1990 1995 2000 2005 2015 2016
12 116 ▲15 122 ▲17 225 ▲19 129 ▲19 907 ▼17 661 ▲17 800

Ҡалып:Graph:Chart

Халыҡ һаны — 20,9 мең (2010 йылдың июленә ҡарата).

Йыллыҡ үҫеш — 0,4 % (бала табыу — 1,73 бер ҡатын-ҡыҙға тыуым).

Уртаса ғүмер оҙонлоғо — ир-аттар өсөн 68 йәш, ҡатын-ҡыҙҙар өсөн 75 йәш.

Белем кимәле — 92 %.

Этник состав: палау — 72,5 % (14 438 кеше), филиппинцыңңдар — 16,3 % (3253 кеше), ҡытайҙар — 1,6 % (317 кеше), вьетнамдар — 1,6 % (321 кеше), башҡа азиаттар — 3,4 % (675 кеше),аҡ тәнлеләр — 0,9 % (186 кеше), каролиндар — 1,0 % (197 кеше), башҡа микронезийҙар — 2,4 % (470 кеше), башҡалар — 0,3 % (50 кеше) (2005 йылғы халыҡ иҫәбен алыу буйынса)[3].

Телдәр: палау (дәүләт теле) — 62,1 % (12 354 кеше),инглиз теле — 14,4 % (2871 кеше), филиппи телдәре — 10,0 % (2000 кеше), ҡытай теле — 1,7 % (331 кеше), башҡа телдәр (2005 йылғы халыҡ иҫәбен алыу буйынса)[3]. Рәсми телдәр — палау һәм инглиз теле. Айырым штаттарҙа рәсми телдәр статусына башҡа телдәр эйә: Сонсоролда сонсорол һәм инглиз теле, Хатохобеиҙа тоби һәм инглиз, Ангаурҙа палау, япон һәм инглиз телдәре[19].

Дини состав[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Төп мәҡәлә: Палауҙа католицизм

2005 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса, диндарҙарҙың күпселеге католиктар — 49,4 % (9825 кеше), протестанттар — 23,2 % (4610 кеше), етенсе көн адвентистары — 5,3 % (1046 кеше) һәм модекнгея динен тотоусылар — 8,7 % (1733 кеше). Башҡа дини ағымдарҙан күсеүселәр (мормондар, Йәһүә шаһиттары) бик аҙ (2005 йылғы халыҡ иҫәбен алыу буйынса)[3].

Дәүләт ҡоролошо[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Корор, Палауҙың элекке баш ҡалаһы

Палау — республика. Дәүләт һәм хөкүмәт башлығы — халыҡ тарафынан 4 йылға һайланған президент (икенсе срокка ҡайтанан һайланырға мөмкин).

Палау парламенты — ике палаталы, Сенаттан (4 йылға халыҡ һайлаған 13 ағза) һәм Делегаттар палатаһынан (халыҡ тарафынан 4 йылға һайланған 16 ағза) тора.

Сәйәси партиялар юҡ.

Ҡораллы көстәр юҡ.

Илдә, рәсми власть институттары менән бер рәттән, традицион власть институттары һаҡлана, Палауҙың төньяҡ һәм көньяҡ биләмәләре башлыҡтары бар. Иң үҫешкән Корор утрауын үҙ эсенә алған көньяҡ территорияның башлығы, ғәҙәттә, барлыҡ Палау «короле» тип һанала. Рәсми власть менән башлыҡтар Башлыҡтар Советы — Рәсми консультатив орган аша үҙ-ара килешеп эш итә.

Тышҡы сәйәсәт һәм халыҡ-ара мөнәсәбәттәр[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Рәсәй-Палау мөнәсәбәттәре[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

2006 йылдың 28 ноябрендә Нью-Йоркта Рәсәй Федерацияһы менән Палау Республикаһының Берләшкән Милләттәр Ойошмаһы ҡарамағындағы даими вәкилдәре - Виталий Чуркин һәм Стюарт Бек - ике ил араһында илселәр кимәлендә дипломатик мөнәсәбәттәр урынлаштырыу тураһында уртаҡ белдереү ҡағыҙы төҙөнө. Филиппиндағы илсе Палауҙа Рәсәйҙең илсеһе булып эшләй[20]. Американың Рәсәйҙәге илселеге Палауҙың мәнфәғәттәрен яҡлай[21].

Израиль-Палау мөнәсәбәттәре[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Израиль Тымыҡ океан булмаған беренсе ил була һәм 1994 йылда был илдең бойондороҡһоҙлоғо иғлан ителгәндән һуң Палау менән дипломатик мөнәсәбәттәр урынлаштыра. Израиль Берләшкән Милләттәр Ойошмаһына Палауҙы ҡабул итеү өсөн тауыш бирә һәм дәүләткә финанс ярҙамы тәҡдим итә. Израиль Сит ил эштәре министрлығы урындағы халыҡты уҡытыу һәм күнекмәләр яһау өсөн Палау ҡалаһына ауыл хужалығы һәм балыҡ тотоу белгестәре сәфәрен ойоштора. Израиль илселеге Корорҙа урынлашҡан.

Иҡтисады[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Палау иҡтисады нигеҙе — туризм (2007 йылда 85 мең турист, 2016 йылда — 150 000 турист, был 2010 йылдағынан 70 процентҡа күберәк[22]), балыҡсылыҡ,художестволы кәсептәр. Ауыл хужалығында кокос пальмаһы һәм тәбиока үҫтерелә.

Тулайым эске продуктының күләме — 250 миллион доллар (2017 йылда), башлыса Америка Ҡушма Штаттарынан субсидиялар менән тәьмин ителә. Йән башына эске тулайым продукт — 8,1 мең доллар (донъяла 1-се урын).

2016 йылда импорт күләме 185,3 миллион доллар тәшкил иткән, экспорт — 24,1 миллион доллар, тышҡы сауҙаның кире сальдоһы — 161,2 миллион доллар тиерлек тәшкил иткән.

2016 йылда экспорт тауарҙары — балыҡ һәм диңгеҙ ризыҡтары (хаҡтың 60 проценты), суднолар һәм кәмәләр (хаҡтың 31 проценты). Импорт — нефть продукттары (хаҡтың яҡынса 13 %), пассажир һәм йөк суднолары (хаҡтың яҡынса 11 %), башҡа төрлө машиналар эшләү продукцияһы, балыҡ һәм башҡа аҙыҡ-түлек тауарҙары, дарыуҙар.

2016 йылда экспорт буйынса төп сауҙа партнерҙары: Япония (14,1 миллион доллар) — 58 %, Греция (7,4 млн доллар) — 31 %, Америка Ҡушма Штаттары (1,27 млн доллар) — 5,2 %. 2016 йылда импорт буйынса төп сауҙа партнёрҙары: Америка Ҡушма Штаттары (61,8 миллион доллар) — 33 %, Япония (36,2 млн доллар) — 19 %, Сингапур (17 млн доллар) — 9,1 %.

Аҡсалата берәмек — АҠШ доллары.

Африка илдәре, Кариб бассейны һәм Тымыҡ океан төбәге халыҡ-ара ойошмаһына инә.

Раи[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Палау утрауҙары оҙаҡ ваҡыт махсус аҡса берәмеге — Яп утрауҙары раиһын әҙерләү өсөн таш сығарыу сығанағы булып хеҙмәт итә. Яптың үҙендә яраҡлы материал булмай, шуға күрә раи таштарын Палауҙа эшләгәндәр һәм һал менән Японияға алып барғандар. Йыш ҡына күп тонналы аҡса ташығанда кешеләр һәләк булған, ләкин был таштың хаҡын һиҙелерлек арттырған. Ташығанда һыуға батып, диңгеҙ төбөнә ятҡан таштар ҙа, ҡоро ерҙәгеләре кеүек үк, бөтә финанс килешеүҙәрендә ҡатнаша.

Шулай уҡ ҡарағыҙ[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Иҫкәрмәләр[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

  1. ↑ https://data.iana.org/time-zones/tzdb-2021e/australasia
  2. ↑ Палау (Микронезия) (недоступная ссылка). hello-world.ru. Дата обращения: 28 сентябрь 2012. Архивировано 17 май 2013 года. 2013 йылдың 17 май көнөндә архивланған.
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 Перепись населения (2005). Дата обращения: 24 апрель 2014. Архивировано 24 апрель 2014 года.
  4. ↑ Население Палау (Geohive-2005) (недоступная ссылка). Дата обращения: 24 апрель 2014. Архивировано 6 август 2014 года.
  5. ↑ 5,0 5,1 CIA - The World Factbook -- Palau. Дата обращения: 17 ғинуар 2015. Архивировано 11 июль 2010 года. 2007 йылдың 12 июнь көнөндә архивланған.
  6. ↑ численность населения Палау. Дата обращения: 29 ноябрь 2019. Архивировано 14 апрель 2021 года.
  7. ↑ Palau — Encyclopaedia Britannica
  8. ↑ Culture of Palau (недоступная ссылка). Дата обращения: 29 ноябрь 2019. Архивировано 11 декабрь 2018 года. — Every Culture. Retrieved 25 May 2012.
  9. ↑ The Bais of Belau 2016 йылдың 21 июль көнөндә архивланған. — Underwater Colours. Retrieved 25 May 2012.
  10. ↑ Palau: Portrait of Paradise (недоступная ссылка). Архивировано 19 апрель 2001 года.. Underwater Colours. Retrieved 25 May 2012.
  11. ↑ Палау создаст первый в мире акулий заповедник. Lenta.ru (25 сентября 2009). Дата обращения: 14 август 2010. Архивировано 24 ноябрь 2010 года.
  12. ↑ В Палау появился первый в мире заповедник для спасения акул от людей. ecoportal.su (26 сентябрь 2009). Дата обращения: 28 сентябрь 2012. Архивировано 2 декабрь 2011 года.
  13. ↑ Dawson M. N., Martin L. E., Penland L. K. Jellyfish swarms, tourists, and the Christ-child : [англ.] // Hydrobiologia. — Springer Netherlands, 2001. — No. 451. — P. 131–144. — ISBN 978-0-7923-6964-6. — DOI:10.1023/A:1011868925383.
  14. ↑ Palau 2012 йылдың 21 октябрь көнөндә архивланған. — Historical Boys' Clothing. Retrieved 25 May 2012. (инг.)
  15. ↑ Palau Gains Independence on Saturday (билдәһеҙ). Salt Lake City, Utah, USA: The Deseret News, via Google News (30 September 1994). Дата обращения: 3 октябрь 2017. Архивировано 14 апрель 2021 года.
  16. ↑ Expiration of economic provisions for Palau (инг.)
  17. ↑ Samoa Statistical Services Division (билдәһеҙ)К:Википедия:Статьи с некорректным использованием шаблонов:Книга (указан неверный код языка).
  18. ↑ Pacific Regional Information System (PRISM) (билдәһеҙ)К:Википедия:Статьи с некорректным использованием шаблонов:Книга (указан неверный код языка).
  19. ↑ Osborne, P. L. Palau, Republic of / Patrick L. Osborne // Encyclopedia of the Developing World 2015 йылдың 22 декабрь көнөндә архивланған. / Ed. Thomas M. Leonard — Routlege, Taylor & Francis Group, 2006. — Vol. 3 — 1759 p. — ISBN 978-0-415-97664-0
  20. ↑ Консульский Департамент МИД России. Дата обращения: 22 июль 2022. Архивировано 1 декабрь 2021 года. 2021 йылдың 1 декабрь көнөндә архивланған.
  21. ↑ Посольство Палау в России. Адрес, официальный сайт и телефоны. Дата обращения: 26 август 2015. Архивировано 13 июнь 2015 года.
  22. ↑ Остров Палау: обзор 2018 йылдың 26 ноябрь көнөндә архивланған. // Новости туризма.

Һылтанмалар[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Донъя Был ил тураһында тамамланмаған мәҡәлә. Һеҙ мәҡәләне төҙәтеп һәм тулыландырып проектҡа ярҙам итә алаһығыҙ.
https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Палау&oldid=1204507 ҡабул ителгән