Пасха утрауы
| Пасха утрауы | |
| Байраҡ[d] | |
 | |
 | |
| Кем хөрмәтенә аталған | Пасха |
|---|---|
| Рәсми тел | чилийский испанский[d] һәм рапануйский язык[d] |
| Донъя ҡитғаһы | Көньяҡ Америка һәм Океания |
| Дәүләт |
 ba |
| Административ-территориаль берәмек | Исла-де-Паскуа[d] |
| Сәғәт бүлкәте | UTC−6[d] |
| Урын | Островное Чили[d] |
| Һыу ятҡылығы буйында урынлашҡан | Тымыҡ океан |
| Тәбиғи-географик объекты сиктәрендә урынлашҡан | Полинезия[d] |
| Иң юғары нөктә | Теревака[d] |
| Халыҡ һаны | 7750 кеше (2017) |
| Диңгеҙ кимәленән бейеклек | 242 метр һәм 211 метр |
| Асыусы йәки уйлап табыусы | Роггевен, Якоб[d] |
| Асыу датаһы | 5 апрель 1722 |
| Оҙонлоҡ | 24 km |
| Киңлек | 3,6 km |
| Майҙан | 164 км² |
| Рәсми сайт | dppisladepascua.dpp.gob.cl |
 | |
 | |
| Тема географияһы | geography of Easter Island[d] |
 | |
 Пасха утрауы Викимилектә | |
Пасха Утрауы йәки Рапануи[1] (испан телендә Isla de Pascua, рапапуя телендә Rapa Nui, нидерланд телендә Paas eiland) Тымыҡ океандың көньяҡ-көнсығышындағы утрау, Чили биләмәһе (кеше йәшәмәгән Сала-и-Гомес утрауы менән бергә Валпараисо өлкәһе сиктәрендә Исла-де-Паскуа провинцияһын һәм коммунаһын барлыҡҡа килтерә). Утрауҙың урындағы исеме — Рапануи, йәки Рапа-Нуи (рапапуя теле Rapa Nui). Майҙаны — 163,6 км²[2].
Тристан-да-Кунья архипелагы менән бер рәттән донъялағы иң алыҫ торама утрау булып тора. Чилиҙың континенталь ярына тиклем ара 3514 саҡрым тәшкил итә, Питкэрн утрауына, яҡындағы тораҡ пунктына тиклем — 2075 км. Утрауҙы 1722 йылдың Пасха йәкшәмбеһендә Голландия сәйәхәтсеһе Якоб Роггевен асҡан.
Утрауҙың баш ҡалаһы һәм уның берҙән-бер ҡалаһы — Анга-Роа. Унда йәмғеһе 7750 кеше йәшәй. (2017)[3].
Рапануи башлыса моаи, йәки вулкан көлөнөң ҡыҫылыуы һөҙөмтәһендә барлыҡҡа килгән таш һындары менән билдәле. Уларҙа, урындағы халыҡ ышаныуы буйынса, Пасха утрауының тәүге короле Хоту-Мату’аның ата-бабаларының ғәҙәттән тыш көсө ята.
1888 йылда Чили аннексиялана. 1995 йылда Рапануи Милли паркы (Пасха утрауы) ЮНЕСКО-ның Бөтә донъя мираҫы объектына әүерелә[4].
Этимологияһы
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Пасха утрауының бер нисә исеме бар:
- Хититеаираги (рапапуя телендә Hititeairagi), йәки Хить-аи-ранг (рапапуя телендә Hiti-ai-rangi);
- Текаоухангоар (рапапуя телендә Tekaouhangoaru);
- Маты-ки-шул-Рага (рапапуя телендә Mata-ki-te-Ragi, тәржемәһе — «күккә ҡарап тороусы күҙҙәр»);
- Шул-Эсеп-о-шул-хенуа (рапапуя телендә Te-Pito-o-te-henua — «ер кендеге»);
- Рапануи йәки Рап-Нуя (рапапуя телендә Rapa Nui — «Бөйөк Рапа»), башлыса кит аулаусылар ҡулланған атама;
- Сан-Карлос утрауы (исп. Isla de San Carlos), Испания короле хөрмәтенә Гонсалес Дон Фелипе шулай атаған;
- Теапи (рапапуя телендә Teapi) — Джеймс Кук утрауҙы шулай атай;
- Ваиху (рапапуя телендә Vaihu), йәки Ваихоу (рапапуя телендә Vaihou), Вайгу варианты осрай, — был исемде шулай уҡ Джеймс Кук, һуңыраҡ Форстер һәм Лаперуз (утрауҙың төньяҡ-көнсығышындағы ҡултыҡ уның хөрмәтенә аталған) ҡулланған;
- Пасха утрауы (нидерл. Paasch-Eyland; исп. Isla de Pascua), Голландия диңгеҙ сәйәхәтсеһе Якоб Роггевен шулай тип атай, сөнки уны 1722 йылда Пасха көнөндә аса.
Пасха утрауын йыш ҡына Рапануи тип атайҙар (тәржемәһе — «Ҙур Рапа»). Пасха утрауын һәм Таитиҙан көньяҡҡа табан 650 км алыҫлыҡта ятҡан һәм топологик яҡтан уға оҡшаш булған Рапа-Ити утрауын (тәржемәһе — «Бәләкәй Рапа») айырыу өсөн таити диңгеҙселәренең ҡулланыуы арҡаһында ошондай исем алған.
2018 йылдың авгусында ил властары, Чили президенты Указына ярашлы, Пасха утрауын Рапа-Нуи утрауына үҙгәртеү тураһында закон проектын ҡарау барышын тиҙләтә[5].
Географияһы
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]| Пасха утрауының топографик картаһы |
|---|
|
Пасха утрауы Тымыҡ океандың көньяҡ-көнсығыш өлөшөнөң уникаль биләмәһе, ул донъяла ҡоро ерҙән иң алыҫ урынлашҡан тораҡ утрауҙарҙың береһе булып тора. Көнсығышта (Көньяҡ Америка) яҡындағы материк ярынан 3514 км һәм көнбайышта (Питкэрн утрауҙары) кеше йәшәгән иң яҡын утрауҙарҙан 2075 км алыҫлыҡта урынлашҡан.
Утрауҙың координаталары: 27°07′ ю. ш. 109°21′ з. д.HGЯO ш. 109°21′ з. 27°07′ ю. ш. 109°21′ з. д.HGЯO. Утрауҙың майҙаны — 163,6 км². Яҡындағы ер — кеше йәшәмәгән Сала-и-Гомес архипелагы (утрауҙан алыҫ түгел бер нисә ҡаяны иҫәпкә алмағанда)[6].
Утрау тура мөйөшлө өсмөйөш формаһында, уның гипотенузаһы — көньяҡ-көнсығыш яр буйы. Был «өсмөйөштөң» яҡтарының оҙонлоғо 16, 18 һәм 24 км тәшкил итә.
Утрау мөйөштәрендә һүнгән вулкандар бар: Матавери ҡасабаһы янында Рано-Кау (рап. Rano Kau) (324 м); Пуа-Катики (рап. Puakatike) (377 м) һәм Теревака (рап. Terevaka, 539 м — утрауҙың иң бейек нөктәһе)[7].
Теревака вулканының иң бейек кратеры Рано-Арои (рэп) тип атала (рап. Rano Aroi, около 200 м). Ысынында «Рано-Арои» — һүнгән кратерҙы тултырған күлдең исеме
Тереваканың тағы бер кратеры — Рано-Рараку (рап. Rano Raraku) (160 м) — шулай уҡ ҙур сөсө һыу запасы булған күл, ул ҡамыш менән уратып алынған. Был кратерҙың диаметры — яҡынса 650 м.
Рано-Кау кратерының диаметры яҡынса 1500 м. Вулкан симметрик формала һәм ҡалҡыулыҡ менән уратып алынған. Көньяҡ битләү океанға төшә.
Янартауҙарҙың эске битләүҙәрендә үҫемлектәр күп. Был уңдырышлыраҡ тупраҡ, көслө елдең юҡлығы һәм «парник эффекты» менән аңлатыла.
Пасха утрауы — вулкан сығышлы. Тупраҡ вулкан битләүҙәре эрозияһы һөҙөмтәһендә барлыҡҡа килгән. Иң уңдырышлы тупраҡ утрауҙың төньяғында урынлашҡан, урындағы халыҡ унда бататтар һәм соҡорҙар үҫтерә.
Утрауҙа киң таралған тау тоҡомдары — базальт, обсидиан, риолит, трахит. Лаперуза бухтаһындағы текә ҡаялар (урындағы исеме — Ханга-Хоону) ҡыҙыл лаванан тора.
Утрау ҙур булмаған утрауҙар менән уратып алынған: көньяҡ-көнбайыш осонда — Моту-Нуи (рап. Motu Nui — борон Рапануй халҡының хәрби башлыҡтары һайланған иң ҙур утрау иң ҙур утрауы), Моту-Ити (рап. Motu Iti), Моту-Као-Као (рап. Motu Kao Kao, Был утрауҙа магнит аномалияһы күҙәтелә, көнбайыш осонда — Моту-Таутира (рап. Motu Tautira), ә көнсығыш осонда Моту Маротири (рап. Motu Marotiri)[8].
Утрауҙың климаты
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Пасха утрауының климаты йылы, тропик. Уртаса йыллыҡ температура — 21,8 градус, иң һыуыҡ ай — август (19,2 градус), иң йылыһы — ғинуар (24,6 градус). Утрау көньяҡ-көнсығыш елдәре зонаһының көньяҡ сигендәа урынлашҡан. Ҡышын төньяҡ-көнбайыш елдәр өҫтөнлөк итә, шулай уҡ көньяҡ-көнбайыш һәм көньяҡ-көнсығыш елдәр иҫә.
Тропиктарға яҡын булыуға ҡарамаҫтан, утрауҙағы климат сағыштырмаса уртаса. Эҫелек һирәк була. Был һалҡын Гумбольдт ағымының яҡын булыуы һәм утрау менән Антарктида араһында бер ниндәй ҙә ер булмауы менән бәйле. Июль-август айҙарында Антарктида елдәре йыш ҡына көндөҙгө һауа температураһын Цельсий буйынса
20 °-ҡа кәметә.
Утрауҙа сөсө һыуҙың төп сығанағы булып урындағы вулкан кратерҙарында барлыҡҡа килә торған күлдәр тора. Рапануйҙа йылғалар юҡ, ямғыр һыуҙары тупраҡҡа еңел генә һеңә, океан яғына аҡҡан ер аҫты һыуҙары барлыҡҡа килә. Утрауҙа һыу күп булмағанлыҡтан, урындағы халыҡ элек бөтә ерҙә лә ҡоҙоҡтар һәм ваҡ һыуһаҡлағыстар төҙөгән.
- Уртаса айлыҡ температура, яуым-төшөм һәм дымлылыҡ таблицаһы[9]
| Ай | max ' t | t min | Яуым-төшөм һаны | Ямғырлы көн | Дымлылыҡ (%) | |||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| °C | °F | °C | °F | мм | дюйм | |||
| Ғинуарҙа | 26 | 79 | 19 | 67 | 74,5 | 2,9 | 15 | 79 |
| Февраль | 27 | 81 | 19 | 67 | 83,7 | 3,2 | 7 | 77 |
| Март | 26 | 79 | 20 | 68 | 98,9 | 3,8 | 16 | 80 |
| Апрель | 24 | 76 | 18 | 65 | 130,4 | 5,0 | 15 | 80 |
| Май | 24 | 76 | 17 | 63 | 141,1 | 5,4 | 12 | 80 |
| Июнь | 20 | 70 | 16 | 61 | 115,8 | 4,4 | 16 | 80 |
| Июль | 20 | 70 | 15 | 59 | 108,1 | 4,3 | 12 | 82 |
| Август | 20 | 70 | 15 | 59 | 90,0 | 3,5 | 9 | 82 |
| Сентябрь | 20 | 70 | 15 | 59 | 92,1 | 3,6 | 14 | 81 |
| Октябрь | 22 | 72 | 15 | 59 | 85,0 | 3,4 | 6 | 76 |
| Ноябрь | 23 | 74 | 17 | 63 | 72,2 | 2,8 | 9 | 81 |
| Декабрь | 25 | 77 | 18 | 65 | 75,7 | 2,9 | 15 | 79 |
Флора
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Утрауҙың флораһы бик ярлы: белгестәр иҫәпләүенсә, Рапануила үҫкән үҫемлектәрҙең төрө 30-ҙан артмай. Уларҙың күпселеге Океанияның, Американың, Европаның башҡа утрауҙарынан килтерелгән. Элек Рапануила киң таралған күп кенә эндемик үҫемлектәр юҡ ителгән.
IX һәм XVII быуаттар араһында ағастарҙы әүҙем ҡырҡыу бара (башҡа версия буйынса ағастар оҙайлы ҡоролоҡ арҡаһында һәләк була, йә был факторҙар бер үк ваҡытта тәьҫир итә), һәм был утрауҙа урмандарҙың юҡҡа сығыуына килтерә (моғайын, быға тиклем унда Paschalococos disperta[en] эндемик пальмаһы урмандары үҫкән булырға тейеш)[10].
Икенсе сәбәп — ағастарҙың орлоҡтарын ҡомаҡтарҙың ашауы. Кешенең дөрөҫ булмаған хужалыҡ эшмәкәрлеге һәм башҡа сәбәптәр менән бәйле, тиҙләтелгән тупраҡ эрозияһы ауыл хужалығына ҙур зыян килтерә, һөҙөмтәлә Рапануи халҡы һиҙелерлек кәмей[11].
Фауна
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Европалылар утрауға килгәнсе, Пасха утрауы фаунаһы башлыса диңгеҙ хайуандарынан — тюлендәрҙән, гөбөргәйелдәрҙән, крабтарҙан торған. Утрауҙа тауыҡ үрсеткәндәр. Рапануиҙа тәүҙә булған урындағы фауна төрҙәре юҡҡа сыҡҡан, мәҫәлән, Rattus exulans ҡомағының (боронғо заманда урындағы халыҡ аҙыҡ итеп ҡулланған) бер төрө. Уның урынына утрауға Европа судноларында бығаса Рапануиҙа йәшәүселәргә билдәһеҙ булған төрлө ауырыуҙарҙы таратыусы Европа ҡомаҡтарының Rattus norvegicus и Rattus rattus төрө килгән.
Әле утрауҙа диңгеҙ ҡоштарының 25 төрө оя ҡора һәм 6 ер өҫтө ҡоштары төрө йәшәй[12].
Халҡы
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]XVI—XVII быуаттарҙа Пасха утрауында мәҙәниәт сәскә атҡан осорҙа Рапануя халҡы 10 меңдән алып 15 меңгә тиклем кеше тәшкил иткән тип фараз ителә. Антропоген фактор һөҙөмтәһендә барлыҡҡа килгән экологик катастрофа, шулай уҡ үҙ-ара бәрелештәр арҡаһында халыҡ һаны тәүге европалылар килгән мәлгә 2 — 3 мең кешегә тиклем кәмей, утрау шул тиклем кешене туйындыра алған[13][14]. 1877 йылға, урындағы халыҡты Перуға һөргөнгә сығарыу, эпидемиялар һәм һарыҡтарҙы күпләп үрсетеү һөҙөмтәһендә, халыҡ һаны тағы ла кәмей һәм 111 кеше тәшкил итә. 1888 йылда, Чили утрауҙы аннексияланған ваҡытҡа, Рапануя халҡы 178 кеше тәшкил итә. 2012 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса утрауҙа 5806 кеше йәшәй[15]. Утрауҙа халыҡ тығыҙлығы 36 кешегә/км² етә (сағыштырыу өсөн, Германияла — 230, Рәсәйҙә — 8,4). Утрауҙа испан һәм рапануя телдәре рәсми һанала. Утрауҙың хәҙерге халҡының күпселеге (52 %) Чилиҙан килгән испан иммигранттары, шулай уҡ уларҙың 2-се һәм 3-сө быуын вариҫтары; халыҡтың 48 проценты тулыһынса йәки өлөшләтә Рапануя сығышлы. Ерле халыҡтың өлөшө, ҡағиҙә булараҡ, уларҙың әкренләп метислашыуы һәм испанлашыуы арҡаһында кәмей бара[16].
Административ идаралыҡ
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Инфраструктураһы
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Туризм
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Туризм халыҡтың төп килем сығанағы. Пасха утрауына берҙән-бер даими рейсты Чилиҙың «LAN Airlines» авиакомпанияһы башҡара, уның самолеттары Сантьягонан Таитиға юллана һәм Пасха утрауына төшөп китә. Эске рейстар «Сантьяго — Пасха утрауы — Сантьяго» схемаһы буйынса башҡарыла[17].
Сантьяго аэропортының ике төрлө терминалынан, халыҡ-ара йәки эске билетҡа заказ биреүгә ҡарап, халыҡ-ара йәки эске рейс үтә. Авиарейстарҙың теҙмәһе йыл миҙгеленә бәйле. Декабрь—мартта осоштар аҙнаһына бер нисә тапҡыр башҡарыла. Башҡа ваҡытта — аҙнаһына бер-ике тапҡыр.
Осош яҡынса 5 сәғәт дауам итә. 2010 йылдың ноябренән башлап Пасха утрауына Перуҙың баш ҡалаһы Лиманан тура рейс менән килергә мөмкин[18]. Бөтә самолеттар ҙа Пасха утрауындағы берҙән-бер аэропортҡа — Матавериға ултыра. Рапануила бәләкәй караптар өсөн бер генә пристань ғына бар.
Утрауҙа бер нисә отель бар. Рапануяла хаҡтар бик юғары, был аҙыҡ-түлек ташыуға транспорт сығымдарының юғары булыуына бәйле. Утрауҙың иҫтәлекле урындарына автомобилдәрҙә, шул иҫәптән такси, ҡуртымға алынған машиналарҙа, аттарҙа йәки йәйәү барырға мөмкин[19].
1975 йылдан башлап утрауҙа йыл һайын ғинуар аҙағында — февраль башында «Тапати» (рап. Tapati Rapa Nui), фестивале үткәрелә. Бейеүҙәр, йырҙар һәм рапануйҙарҙың төрлө традицион ярыштары менән оҙатыла[20].
Моаи
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Тарихы
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Утрауға килеп ултырыу һәм иртә тарихы
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Боронғо Рапа-Нуй халҡының һөнәрҙәре
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Боронғо Рапа-Нуй халҡының ижтимағи мөнәсәбәттәре
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Европалылар утрауҙа
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Утрауҙа миссионерҙар һәм Рапануяның XX быуат башына тиклемге тарихы
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]XX быуат
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]«Ҡош-кеше» (урыҫса птицечеловек) (XVI/XVII—XIX быуаттар)
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Ронго-ронго
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Пасха утрауы һәм юғалған континент
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Фильмография
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Шулай уҡ ҡарағыҙ
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Иҫкәрмәләр
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- ↑ Национальный парк Рапануи (остров Пасхи). ЮНЕСКО. Дата обращения: 28 август 2014. Архивировано 31 август 2014 года.
- ↑ Easter Island: total land area of Rapa Nui (ингл.). www.eisp.org. Дата обращения: 11 ноябрь 2019. Архивировано 11 октябрь 2019 года.
- ↑ «Censo 2017». National Statistics Institute (Chile)
- ↑ UNESCO World Heritage Centre. Rapa Nui National Park (ингл.). Дата обращения: 13 апрель 2007. Архивировано 18 август 2011 года.
- ↑ Власти Чили хотят переименовать Остров Пасхи в Рапа-Нуи. tass.ru. Дата обращения: 11 ноябрь 2019. Архивировано 13 ноябрь 2019 года.
- ↑ Facts About Rapa Nui (Easter Island) (ингл.). www.eisp.org. Дата обращения: 11 ноябрь 2019. Архивировано 8 февраль 2017 года.
- ↑ Большая Советская Энциклопедия. 3-е издание. Статья «Пасхи остров».
- ↑ Centro de estudios isla de Pascua y Oceania. 1.000 años en Rapa Nui (ингл.) (недоступная ссылка — история). www.isladepascua.uchile.cl. Дата обращения: 11 ноябрь 2019.(недоступная ссылка)
- ↑ При составлении этой таблицы использовались данные с сайта http://islandheritage.org/vg/vg06.html 2007 йыл 23 февраль архивланған.
- ↑ Редакция журнала Наука и жизнь. Загадки острова Пасхи. Дискуссия продолжается. www.nkj.ru. Дата обращения: 5 сентябрь 2019. Архивировано 5 сентябрь 2019 года.
- ↑ Жители острова Пасхи загубили его неуемным потреблением. Lenta.ru. Дата обращения: 5 сентябрь 2019. Архивировано 19 апрель 2021 года.
- ↑ Easter Island: total land area of Rapa Nui (ингл.). www.eisp.org. Дата обращения: 11 ноябрь 2019. Архивировано 11 октябрь 2019 года.
- ↑ Өҙөмтә хатаһы:
<ref>тамғаһы дөрөҫ түгел;:3төшөрмәләре өсөн текст юҡ - ↑ Өҙөмтә хатаһы:
<ref>тамғаһы дөрөҫ түгел;:1төшөрмәләре өсөн текст юҡ - ↑ Isla de Pascua duplica su población en veinte años por fuerte migración desde el continente (исп.). Plataforma Urbana. Дата обращения: 11 ноябрь 2019. Архивировано 27 сентябрь 2020 года.
- ↑ Hernán Ceppi Kahler, Miguel Kottow M., Edgardo Sánchez F., Olimpia Squella G. Atención oftalmológica en Isla de Pascua: desarrollo, aspectos epidemiológicos y étnicos (исп.) // Arch. chil. oftalmol. — 1991. — В. 1. — Т. 48. — С. 73—81. — ISSN 0716-0186.
- ↑ Discover the Mysteries of Easter Island (ингл.). www.nationalgeographic.com. Дата обращения: 11 ноябрь 2019. Архивировано из оригинала 2 ғинуар 2020 года.
- ↑ Новый авиамаршрут на остров Пасхи. www.buenolatina.ru. Дата обращения: 11 ноябрь 2019. Архивировано 23 сентябрь 2020 года.
- ↑ The mesmerising mysteries and traditions of Easter Island (ингл.). www.dailymail.co.uk. Дата обращения: 11 ноябрь 2019. Архивировано 21 апрель 2018 года.
- ↑ Tapati Rapa Nui: el festival cultural más importante de la Isla de Pascua (исп.). www.nodalcultura.am. Дата обращения: 11 ноябрь 2019. Архивировано 27 июль 2019 года.
Әҙәбиәт
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- Кондратов А. М. Великаны Острова Пасхи. — М.: Советский художник, 1966. — 192 с. — (Страницы истории искусств). — 73 000 экз.
- Кренделев Ф. П., Кондратов А. М. Безмолвные стражи тайн (загадки острова Пасхи) / Отв. ред. акад. А. П. Окладников; Академия наук СССР, Сибирское отделение, Бурятский филиал, Геологический институт. — Новосибирск: Наука. Сибирское отд-ние, 1980. — 208 с. — (Научно-популярная серия). — 100 000 экз.
- Бутинов Н. А. К истории заселения о-ва Пасхи (по материалам преданий и дощечек с письменами) // Культура народов Индонезии и Океании. Сборник XXXIX музея антропологии и этнографии / Институт этнографии им. Н. Н. Миклухо-Маклая АН СССР. — Л.: Наука. Ленингр. отд-ние, 1984.
- Тур Хейердал «Путешествие на „Кон-Тики“»
- Чесноков А. О людях, ветрах и плотах в океане: История путешествия от Южной Америки до острова Пасхи и обратно — [б.м.]: Издательские решения, 2017. — 288 с. — ISBN 978-5-4485-7529-7.
- Даймонд Джаред Коллапс: Как и почему одни общества приходят к процветанию, а другие — к гибели. — М.: Астрель: CORPUS, 2012. — 800 с.
- На иностранных языках
- Dr. Stéphen-Chauvet «Easter Island and its mysteries». Translated by Ann M. Altman. First published in 1935. Translation prepared 2004. 2011 йыл 8 июль архивланған.
- Metraux Alfred «Easter Island: A Stone-Age Civilization of the Pacific»; Oxford University Press, 1957 (книга доступна подписчикам www.questia.com).
- Fischer Steven Roger «Rongorongo: The Easter Island Script History, Traditions, Texts». Clarendon Press: Oxford, England, 1997 (книга доступна подписчикам www.questia.com).
- Routledge Scoresby «The Mystery of Easter Island. The story of an expedition». London, 1919
- Thomson, William J. 1891. Te Pito te Henua, or Easter Island. Report of the United States National Museum for the Year Ending June 30, 1889. Annual Reports of the Smithsonian Institution for 1889. 447—552. Washington: Smithsonian Institution.
- Dransfield J. 1991 123. Paschalococos disperta J. Dransfield gen. et sp. nov. In G. Zizka Flowering plant of Eastern Island PHF3, wissenschaftliche Berichte, Palmengarten, Frankfurt.
Һылтанмалар
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- Истуканы острова Пасхи, Чили • 360° Аэрофотопанорама на сайте AirPano
- Официальный сайт острова Пасхи (исп.). Архивировано из оригинала 8 октябрь 2018 года. 2018 йыл 8 октябрь архивланған.
- Сайт Антропологического музея имени Отца Себастьяна Энглерта (исп.). Архивировано из оригинала 29 апрель 2007 года. 2007 йыл 29 апрель архивланған.
- Новости острова Пасхи 2011 йыл 7 февраль архивланған. (исп.)
- Фонд острова Пасхи 2010 йыл 23 ғинуар архивланған. (инг.)
- Международный сервер по письменности ронго-ронго с текстами острова Пасхи (инг.))
- Фотографии острова на сайте Flickr (инг.))
- Сюжет об острове Пасхи на сайте «Подробности» (рус.)