Вулкан

Вулкан (Vulcanus) — эффузиваль геологик осло тау (жерло, кратер, кальдера) йәки, шул иҫәптән ҡыҙыу лава һәм вуль газдары ер аҫтынан өҫкә сығып торған тау. Эффузия тау тоҡомдарынан торған ҡалҡыулыҡ.^[1].

Вулкандар Ер ҡабығында һәм башҡа планеталарҙа барлыҡҡа килә, унда ер өҫтөнә магма килеп сыға, ҡалҡыулыҡтар һәм тауҙар барлыҡҡа килтергән төрлө вулканизм продукттарын сығара.

Термин[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

«Вулкан» һүҙе боронғо Рим ут аллаһы исеменән килеп сыҡҡан (лат. Vulcanus йәки лат. Volcanus). Уның оҫтаханаһы Вулькано (Италия) утрауында булған.

Вулканология — вулкандарҙы өйрәнеүсе фән. Вулканолог — вулкандарҙы өйрәнеүсе ғалим.

Яһалма төшөнсәләр:

батҡаҡ вулкандарын вулкан тип әйтеү дөрөҫ түгел, был вулкандан һуң булған күренешкә ҡарай. Асфальт вулкандары — атылыу продукттары булып нефть продукттары: газ, нефть һәм ыҫмалалар торған асфальт тора.

Вулкан әүҙемлеге[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Иң көсөргәнешле вулканизм түбәндәге геологик шарттарҙа сағыла:

континент сиктәрендә әүҙем
урта океан һырттары зоналарында
мантия шлейфы күтәрелгән урындарҙа ҡыҙыу нөктәләр өҫтөндә

Вулкандар ике төргә бүленә:

Әүҙем вулкандар (әүҙем) — тарихи осорҙа йәки Голоцен осоронда (һуңғы 10 мең йылда) атыла. Ҡайһы бер әүҙем вулкандарһүнгән тип иҫәпләнһә лә, уларҙа атылыу ихтималлығы бар. * Әүҙем булмаған вулкандар (юҡҡа сыҡҡан) — әүҙемлеген юғалтҡан боронғо вулкандар.

Ҡоро ерҙә 900-гә яҡын әүҙем вулкан бар (түбәндә иң ҙур вулкандар исемлеген ҡарағыҙ), диңгеҙҙәрҙә һәм океандарҙа уларҙың һаны күрһәтелгән.

Вулкан атылыу осоро бер нисә көндән алып бер нисә миллион йылға тиклем дауам итеүе мөмкин.

Башҡа планеталларҙа[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Астрофизиктар, тарихи аспект буйынса, вулкан әүҙемлеге, үҙ сиратында, башҡа күк есемдәренең тирбәлеү йоғонтоһо арҡаһында тереклектең барлыҡҡа килеүенә булышлыҡ итә ала, тип иҫәпләй. Атап әйткәндә, нәҡ вулкандар ер атмосфераһының һәм гидросфераның барлыҡҡа килеүенә булышлыҡ итә, байтаҡ күләмдә углекислый газ һәм һыу пары бүлеп сығара. Мәҫәлән, 1963 йылда Исландияның көньяғында һыу аҫты вулканы атылыуы һөҙөмтәһендә Сурцей утрауы барлыҡҡа килә, әлеге ваҡытта ул тереклектең килеп сығышын күҙәтеү өсөн фәнни тикшеренеүҙәр үткәреү өсөн майҙансыҡ булып тора.

Ғалимдар билдәләүенсә, артыҡ әүҙем вулканизм, мәҫәлән, Юпитер айындағы Ио планетаның өҫкө йөҙөн кеше йәшәмәҫлек итә. Шул уҡ ваҡытта тектоник әүҙемлектең үтә көсһөҙ булыуы углекислый газдың юҡҡа сығыуына һәм планетаның стерилизацияланыуына килтерә. «Был ике осраҡ планеталар йәшәүенең потенциаль сиктәрен кәүҙәләндерә һәм йәшәү зонаһының традицион параметрҙары менән бер рәттән түбән массалы төп эҙмә-эҙле йондоҙҙар системаһы өсөн дә бар».^[2].

Вулкан ҡоролмаларының төрҙәре[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Дөйөм алғанда, вулкандар һыҙыҡлы һәм үҙәккә бүленә, әммә был бүленеш шартлы, сөнки вулкандарҙың күпселеге ер ҡабығында һыҙыҡлы тектоник боҙолоуҙар (һыныуҙар) менән сикләнә.

Тарҡау типтағы һыҙыҡлы вулкандар ҡабыҡтың тәрән ярылыуынан барлыҡҡа килә. Бындай ярыҡтарҙан базальт шыйыҡ магма ағып сыҡҡан һәм ҙур лава япмаларын барлыҡҡа килтереп ағып сыға.
Үҙәк типтағы вулкандарҙың үҙәк т каналы, йәки ауҙа (жерло) бар. Ауҙы (жерло) вулкан төҙөлөшө үҫкән һайын өҫкә табан хәрәкәт итеп киң ауыҙ менән тамамлана. Үҙәк типтағы вулкандарҙың ҡабырға яҡҡа, йәки паразит, кратерҙары булыуы мөмкин, был ваҡытта лава тау битлә-енән сыға. Кратерҙарҙа йыш ҡына шыйыҡ лава күлдәре була. Әгәр магма йәбешкәк булһа, ҡаты көмбәҙҙәр барлыҡҡа килә, улар өҙәкте «тығын» кеүек ҡаплай, вулкан атылғанда был «тығын» атылып шартларға мөмкин.

Үҙәк типтағы вулкандарҙың формаһы магманың составы һәм йәбешкәклегенә бәйле. Эҫе һәм еңел хәрәкәтсән базальт магмалары киң һәм яҫы ҡалҡанлы вулкандар (Mauna Loa, Mauna Kea, Килауэа) барлыҡҡа килтерә. Әгәр вулкан ваҡыты-ваҡыты менән лаваны, һуңынан пирокластик материалдар сығарһа, конус формаһындағы ҡатлам барлыҡҡа килә.

Бындай вулкан битләүҙәре, ғәҙәттә, тәрән радиаль йырындар — барранкос менән ҡапланған була. Үҙәк типтағы вулкандар тик лава, йәки вулкан продукттары — вулкан шлагтары, туф һ. б. формацияларҙан ғына ла ғына барлыҡҡа килеүе мөмкин.

Шулай уҡ моноген һәм полиген вулкандар бар. Беренсеһе бер атылыу һөҙөмтәһендә барлыҡҡа килгән, икенсеһе — бер нисә тапҡыр атылыу һөҙөмтәһендә барлыҡҡа килгән.

Формаһы буйынса классификация[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Вулкандың формаһы ул атылып сыҡҡан лава составы менән бәйле; Ғәҙәттә вулкандарҙың биш төрө ҡарала:^[3]:

Ҡалҡан һымаҡ вулкандар. Шыйыҡ лаваның күп тапҡыр аталыуы һөҙөмтәһендә барлыҡҡа килә. Был форма түбән йәбешкәкле базальт лаваһы булған вулкандарға хас: ул оҙаҡ ваҡыт үҙәк ауыҙҙан да, вулкандың ҡабырға кратерҙарынан да аға. Лава күп километрға тигеҙ тарала; яйлап ошо ҡатламдарҙан нәҙек кенә ситтәре менән киң «ҡалҡан» барлыҡҡа килә. Быға Гавайиҙағы Мауна-Лоа вулканы миҫал итеп килтерелә, унда лава туранан-тура океанға ҡоя; океан төбөндәге бейеклеге яҡынса ун километр тәшкил итә (шул уҡ ваҡытта вулкандың һыу аҫты нигеҙенең оҙонлоғо 120 км, киңлеге 50 км).^[4]
Шлаг конустары. Бындай вулкандар атылыу ваҡытында кратер тирәләй конус формаһындағы ҙур фрагменттар йыйыла, ә ваҡ фрагменттар аҫта ауыш битләүҙәр барлыҡҡа килтерә; һәр атылыу менән вулкан юғарыраҡ була бара. Был ҡоро ерҙә иң таралған вулкан төрө. Бейеклеге бер нисә йөҙ метрҙан да артыҡ түгел. Йыш ҡына шлак конустары ҙур вулкандың ҡабырға конустары булараҡ йәки тарҡау атылыуҙарҙа атылыу әүҙемлегенең айырым үҙәктәре булараҡ барлыҡҡа килә. Миҫал — 1975-76 һәм 2012-2013 йылдарҙа Камчаткала Плоский Талбачик вулканының һуңғы атылыуы ваҡытында силаг конустарының бер нисә төркөмө барлыҡҡа килә.
Стратовулкан, йәки «ҡатлаулы вулкандар». Ваҡыты-ваҡыты менән лава (ҡуйы һәм йәбешкәк, тиҙ ҡатыусан) һәм пирокластик матдә — эҫе газ, көл һәм эҫе таштар ҡатнашмаһы; һөҙөмтәлә уларҙың конусында сиратлар ултырмалар барлыҡҡа килә. Бындай вулкандарҙың лаваһы шулай уҡ ярыҡтарҙан ағып сыға, битләүҙәрҙә таҫма коридор рәүешендә ҡатып ҡала. Миҫал өсөн; Этна, Везувий, Фудзияма вулкандары.
Көмбәҙ вулкандар. Вулкандың эсәгенән күтәрелгән йәбешкәк гранит магма битләүҙәрҙән ағып төшмәй һәм өҫкө өлөшөндә туңып, көмбәҙ барлыҡҡа килтергәндә барлыҡҡа киләләр. Тығылған вулкан ауыҙын ваҡыт үтеү менән көмбәҙ аҫтында йыйылған газдар ҡыҫырыҡлап сығара. Әлеге ваҡытта бындай көмбәҙле вулкан АҠШ-тың төньяҡ-көнбайышындағы Изге Хеленс тауы кратеры өҫтөндә барлыҡҡа килә, ул 1980 йылдағы атылыу ваҡытында барлыҡҡа килә.

Чирип (һулда) һәм Богдан Хмельницкий (уңда) вулкандары. Итуруп утрауы.
Баранс вулканы. Итуруп утрауы.
Везувий һәм Помпей емереклектәре (Диңгеҙ ҡапҡаһы).
Тятя вулканы. Кунашир утрауы.
Везувий яғынан Эрколать.

Вулкан урғылыуҙары[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Вулкан атылыуы йыш ҡына тәбиғәт бәлә-ҡазаларына килтергән геологик ғәҙәттән тыш хәл тип ҡабул ителә. Атылыу процесы бер нисә сәғәттән алып күп йылдарға тиклем дауам итеүе мөмкин.

Вулкан атылыу процессы тип газлы, шыйыҡ һәм ҡаты, эҫе вулкан продукттарын ер өҫтөнә сығарыу процесы татала. Атылыу ваҡытында вулкан ҡоролмалары барлыҡҡа килә.^[5].

Атылыуҙан һуң вулкандың әүҙемлеге йә мәңгегә туҡтай, йә меңәр йылдар «йоҡлай», вулкандың үҙендә һәм уның тирә-яғында аяныслы усаҡтың һыуыныуы менән бәйле процестар бара һәм уны вулкандан һуң күренеш тип атайҙар. Уларға түбәндәгеләр инә:

Гавай тибы — шыйыҡ базальт лава урғылыуы, лава күлдәре барлыҡҡа килә, лава ағымы алыҫ араларға таралыуы мөмкин.
Стромболиан тибы — ҡуйы лава шарлап вулкан ауыҙынан сыға. Көл клнустары бурлыҡҡа килә.
Плиниан тибы — тефраны бер нисә тиҫтә километр бейеклеккә ырғыта алған көслө һирәк шартлау.
Газ (фреотик) төрө — кратер вулкан газдарына ғына барып еткән һәм ҡаты тау тоҡомдары бүленеп сыҡҡан атылыу. Магма күҙәтелмәй.
Һыу аҫты тибы — вулкан атылыуҙар, һыу аҫтында булған. Ҡағиҙә булараҡ, пемза оҙатып ташлайым.

Вулкандан һуң күренештәр[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Гейзерҙар вулкан әүҙемлеге булған, ер өҫтөнә яҡын эҫе тау тоҡомдары урынлашҡан райондарҙа осрай. Бындай урындарҙа ер аҫты һыуҙары ҡайнау нөктәһенә тиклем йылытыла, ә һауаға әленән-әле эҫе һыу һәм пар фонтаны сығарыла. Яңы Зеландияла һәм Исландияла электр энергияһы етештереү өсөн гейзерҙар һәм эҫе сығанаҡтар энергияһы ҡулланыла. Донъяла иң билдәле гейзерҙарҙың береһе — Йеллоустоун милли паркында (АҠШ) Иҫке служака гейзеры, ул һәр 70 минут һайын 45 метр бейеклеккә тиклем һыу һәм пар ағымын ырғыта.

фумарола
терма
гейзер
батҡаҡ вулкандары

Батҡаҡ вулкандары — ҙур булмаған вулкандар, улар аша ер өҫтөнә магма түгел, ә шыйыҡ балсыҡ һәм ер ҡабығынан газ сыға. Батҡаҡ вулкандар күләме буйынса ябай вулкандарға ҡарағанда күпкә бәләкәйерәк. Ләм, ғәҙәттә, һыуыҡ булып сыға, әммә батҡаҡ вулкандар атҡан газдарҙа йыш ҡына метан була һәм атылыу ваҡытында ут тоҡаныуы мөмкин, был миниатюрала ябай вулкан атылыуына оҡшаш картина тыуҙыра.

Рәсәйҙә Таман ярымутрауында батҡаҡ вулкандары таралған; Шулай уҡ Ҡырым ярымутрауында, Себерҙә, Каспий диңгеҙе эргәһендә, Байкал күлендә һәм Камчаткала осрай. Евразия территорияһында йыш ҡына Әзербайжанда, Төркмәнстанда, Грузияла, Индонезияла батҡаҡ вулкандары осрай.

Башҡа планеталарҙа вулкандар[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Файл:Олимпус Монс. Фото спутника НАСА 2004.jpg

Олимп (Марс), 2004

Вулкандар Ерҙә генә түгел, башҡа планеталарҙа һәм уларҙың юлдаштарында ла бар. Ҡояш системаһында иң бейек тау — бейеклеге 21,2 км булған Марс вулканы Олимп.

Ҡояш системаһында иң һур әүҙем вулкан — Юпитер айы Иола. Ио вулканы һипкән матдәләр бейеклеге 330 км-ға етә һәм радиусы 700 км (Тваштар патерҙары), лава ағымы — оҙонлоғо 330 км (Айрани һәм Масуби вулкандары).

Планеталарҙың ҡайһы бер юлдаштарында (Энцелад һәм Тритон) түбән температура шарттарында атылып сыҡҡан «магма» ирегән тау тоҡомдарынан түгел, ә һыу һәм еңел матдәләрҙән тора. Атылыуҙың был төрөн ябай вулканизмға бәйләп булмай, шуғк был күренеште криоволканизм тип атайҙар.

Ер йөҙөндәге иң ҙур вулкандар[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Вулкан әүҙемлегенең иң ҙур өлкәләре — Көньяҡ Америка, Үҙәк Америка, Ява, Меланезия, Япон утрауҙары, Курил утрауҙары, Камчатка, АҠШ-тың төньяҡ-көнбайыш өлөшө, Аляска, Гавай утрауҙары, Алеут утрауҙары, Исландия һ. б.

Иң ҙур әүҙем вулкандар исемлеге
Исеме	Урынлашыуы	Бейеклеге, м	Регион
Охос-дель-Саладо	Чили Анды	6887	Көньяҡ Америка
Льюльяйльяко	Чили Анды	6723	Көньяҡ Америка
Сан-Педро	Үҙәк Анд	6159	Көньяҡ Америка
Котопахи	Экватор Анды	5911	Көньяҡ Америка
Килиманджаро	Масаи яҫытаулығы	5895	Африка
Мисти	Үҙәк Анд ( Перу)	5821	Көньяҡ Америка
Орисаба	Мексика яҫытаулығы	5700	Төньяҡ һәм Үҙәк Америка
Эльбрус	Ҙур Кавказ	5642	Европа
Попокатепетль	Мексика яҫытаулығы	5455	Төньяҡ һәм Үҙәк Америка
Сангай	Экватор Анды	5230	Көньяҡ Америка
Толима	Төньяҡ-Көнбайыш Анд	5215	Көньяҡ Америка
Ключи Сопкаһы	Камчатка ярымутрауы	4850	Азия
Рейнир	Кордильер	4392	Төньяҡ һәм Үҙәк Америка
Тахумулько	Үҙәк Америка	4217	Төньяҡ һәм Үҙәк Америка
Мауна-Лоа	Гавайи	4169	Океания
Камерун	Камерун	4100	Африка
Эрджияс	Анатолия яҫытаулығы	3916	Азия
Керинчи	Суматра утрауы	3805	Азия
Эребус	Росса утрауы	3794	Антарктида
Фудзияма	Хонсю утрауы	3776	Азия
Тейде	Канар утрауҙары	3718	Африка
Семеру	Ява утрауы	3676	Азия
Ича Сопкаһы	Камчатка ярымутрауы	3621	Азия
Кроноц Сопкаһы	Камчатка ярымутрауы	3528	Азия
Коряк Сопкаһы	Камчатка ярымутрауы	3456	Азия
Этна	Сицилия утрауы	3340	Европа
Шивелуч	Камчатка ярымутрауы	3283	Азия
Лассен-Пик	Кордильер	3187	Төньяҡ һәм Үҙәк Америка
Льяйма	Көньяҡ Анд	3060	Көньяҡ Америка
Апо	Минданао утрауы	2954	Азия
Руапеху	Яңы Зеландия	2796	Австралия Океания
Пэктусан	Корея ярымутрауы	2750	Азия
Авача Сопкаһы	Камчатка ярымутрауы	2741	Азия
Алаид	Курил утрауҙары	2339	Азия
Катмай	Аляска ярымутрауы	2047	Төньяҡ һәм Үҙәк Америка
Тятя	Курил утрауҙары	1819	Азия
Халеакала	Мауи утрауы	1750	Океания
Гекла	Исландия утрауы	1491	Европа
Монтань-Пеле	Мартиника утрауы	1397	Төньяҡ һәм Үҙәк Америка
Везувий	Апеннин ярымутрауы	1277	Европа
Килауэа	Гавай утрауы	1247	Океания
Стромболи	Липар утрауҙары	926	Европа
Кракатау	Зонд боғаҙы	813	Азия
Тааль	Филиппин	311	Көньяҡ-Көнсығыш Азия