Себер

Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте
…… Себер федераль округы 5,1 млн км² (РФ территорияһының ~30.09 % биләй) Географик төшөнсә булараҡ Себер 9,8 млн км² (РФ территорияһының ~57.01 %) ...... Рәсәйҙең Азия өлөшө13,1 млн км² (РФ территорияһының ~76.69 %)

Себер — Көнбайыштан Урал тауҙары менән, көнсығыштан — Рәсәйҙең Алыҫ Көнсығыш тѳбәктәре, төньяҡтан — Төньяҡ Боҙло океан, көньяҡтан — Рәсәйгә сиктәш дәүләттәр (Ҡаҙағстан, Монголия, Ҡытай) менән сикләнгән Евразияның[1] төньяҡ-көнсығыш өлөшөндәге бик ҙур географик тѳбәк.

Хәҙерге заманда Себер һүҙе, ҡағиҙә булараҡ, алда аталған географик сиктәрҙәге Рәсәй Федерацияһының территорияһы тип ҡабул ителә, ә тарихи төшөнсә булараҡ, үҙенең йәйрәп ятҡан сиктәре эсенә Себер үҙенең эсенә Ҡаҙағстандың төньяҡ-көнсығышын һәм тотош Рәсәйҙең Алыҫ Көнсығышын да алған.

Себер Көнбайыш Себергә һәм Көнсығыш Себергә бүленә, ҡайһы саҡта Көньяҡ Себер (таулы өлөшөндә), Төньяҡ-Көнсығыш Себер һәм Урта Себер тигән төшөнсәләр ҙә ҡулланыла. Рәсәй составына XVI—XVII быуаттарҙа ингән. Географик Себер майҙаны — 9,8 млн км² (Рәсәй территорияһының 57 % яҡыны).

Географик Себер сиктәрендә йәшәгән халыҡ һаны — 24 757 359 кеше (2016).

Этимологияһы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Себер һүҙенең әйтелеше

«Себер» һүҙе килеп сығышының бер нисә фаразы бар. Алтай телдәре төркөмөнә бәйле фараздар:

  1. «Сибэр/чибэр» — «матур» мәғәнәһен аңлатҡан төрөк (башҡорттар/татарҙар) һүҙе. Мәҫәлән, Сыбаркүл күленең атамаһы татар теленән тәржемә иткәндә «сибәр (матур) күл» тигәнде аңлата. Боронғо төрөктәрҙә Шибир тигән исем таралған булған, мәҫәлән, б. э. VII быуатында йәшәгән һәм ҡытайҙың Суй династияһын ҡыйратҡан атаҡлы ҡаған Шибир-хан Төрөк-шадты ғына иҫкә алайыҡ. Шулай уҡ төрөк телдәрендә (атап әйткәндә, татар телендә) «Себер(ү)» тигән, «һепереү»(«мести»), «буран (һепертмә буран)» тигәнде аңлатҡан һүҙ бар, шулай итеп «Себер» һүҙмә-һүҙ «Буран» тигәнде лә аңлатыуы бик мөмкин.
  2. «Шибир» — ҡайынлыҡ, шырлыҡ (ҡуйы урман) баҫҡан һаҙлыҡлы урын тигәнде аңлатҡан монгол һүҙе. Сыңғыҙ хан дәүерендә монголдар тайганың урман-дала менән сиктәш өлөшөн шулай тип атаған тигән фараз бар[2].

Ниндәй булһа ла этник төркөм менән бәйле фараздар (улар бөтөнләй этимологияға ҡағылмай тип иҫәпләнә, ләкин ихтималлығы мөмкин тип фаразлана):

  1. Зоя Яковлевна Бояршинова фаразы буйынса, был термин, теле ҡайһы төркөмгә ҡарағаны бик бәхәсле булған сиртя («сипыр») этник төркөмө исеменән алынған тип һанала. Һуңғараҡ ул хәҙерге Тобольск районында, Иртыш йылғаһы буйында йәшәгән төрөк төркөмөнә ҡарата ҡулланыла башлаған.
  2. Вячеслав Юрьевич Софронов фаразы буйынса, бөгөнгө көндә себер татарҙары тип йөрөтөлгән төрөк телле этник төркөм менән бәйләргә мөмкин. Үларҙың үҙатамаһы — сибир, автор фекеренсә, «түҙемлек» тигәнде аңлата. бүтән төрлө фекер ҙә бар, «аҫаба» («местные») (ы/ир — ирҙәр, халыҡ, кешеләр; сибе/ү — һибелгән, сәселгән, ергә таратыу; һүҙмә-һүҙ.: «бында таралған [йәшәгән] кешеләр»)[3].
  3. Владимир Яковлевич Петрухин һәм Дмитрий Сергеевич Раевский фаразлағанса, атама Көнбайыш Себерҙең көньяғынан Төньяҡ Ҡаф тауына, ә һуңынан Урта Иҙел буйына күсеп киткән күсмә ҡәбиләләр, савирҙар (суварҙар) атамаһы менән бәйле булып сыға[4].

«Себер» атамаһының бик ҙур территорияларға таралыуы Иван Яуыз (Грозный) заманында Рус батшалығы яулап алған себер татарҙарының ханлығы баш ҡалаһы Себер атамаһы менән туранан-тура бәйләнгән. Бына Савва Есипов рус йылъяҙмаһынан (Есиповская летопись) өҙөктө уҡыйыҡ: «…пришед в Сибирскую землю … татарове же сего убояшася русских вой много пришествия, избегоша от града своего, иде же прежде сего быть в Сибири сибирскотатарский их городок стольный усть Тобола и Иртыша иже именуемый Сибирь, оставиша его пуста. Рустии же вои придоша и седоша в нём и утвердивше град крепко, иде же бо ныне именуемый Богоспасаемый град Тоболеск.»

XIII быуаттан башлап Себер тип халыҡты ғына түгел, улар йәшәгән биләмәләрҙе лә атай башлағандар. Ошондай мәғәнәлә бындай топоним тәүҙә XIII быуатта йәшәгән иран авторҙарында осрай. Sebur тамғаланышы иң тәүҙә 1375 йылда төҙөлгән Каталон атласында осраған. XV быуатта ижад ителгән йылъяҙмаларҙа Себер ере тип Тобол йылғаһының түбәнге ағымындағы һәм урта Иртыш тирәһендәге ерҙәр аталған.

Әммә «Себер» һүҙен геополитик мәғәнәлә ҡулланыу Иҙел (Волга) йылғаһынан көнсығышта ятҡан бөтөн территорияларын тамғалауға ҡайтып ҡала. 1570 йылда Англия королеваһы Елизавета I-гә яҙған хатында Иван Яуыз (Грозный) үҙен бына нисек атаған: «Псков ғали йәнәптәре һәм Тверь, Чернигов, Рязань, Полоцк ерҙәре кенәзе, рос… (һүҙ киҫәге һаҡланмаған) һәм бөтөн Себер ерҙәре ғали йәнәптәре»

Себер образы һәм уның үҙгәрештәре[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Айырым региональ топоним булараҡ Себер (Sibir, Sebir) атамаһы текслы һәм картографик сыҡанаҡтарҙа минимум XVI быуаттан теркәлгән (фиксируется). Был топоним ул ваҡытта Иртыштың урта ағымындағы сама менән Себер ханлығы территорияһына (хәҙерге Рәсәй Федерацияһының Свердловск, Силәбе, Төмән һәм Омск өлкәләренә, Төньяҡ Ҡаҙағстан өлкәләренә) тап килгән биләмәләр атамаһы булған. XVII быуат уртаһынан был топонимдың Мәскәү дәүләте контролдә тотҡан Уралдан алып Тымыҡ океанға тиклемге территорияны рус телендә билдәләү өсөн ҡулланылышы теркәлә (фиксируется). XVIII быуат башына Себер тигәндә Урал тауҙарынан көнбайыштағы (Көнгөр һәм Соликамск өйәҙҙәре, Вятка провинцияһы) территориялар күҙ алдына килә. Дөйөм самалап ҡабул иткәндә (примерное восприятие): «дәүләттең тарихи үҙәгенән көнсығышҡа табан аҙ үҙләштерелгән территориялар». XVIII йөҙ йыллыҡ аҙағына ғалим-географтар араһында Урал тауҙары Себерҙең, шулай уҡ империя европа һәм азия биләмәләренең көнбайыш сиге тигән консенсус оформился. 1780-се йылдарҙа Пермь губернияһының барлыҡҡа килеүе (сама менән — Рәсәй Федерацияһының хәҙерге Свердловск һәм Пермь өлкәләре территориялары) был мәсьәләгә буталсыҡ кереткән: Уралды тәбиғи сик итеп ҡабул итеү һаҡланған, ләкин Пермь һәм Тобольск губерналарының административ сиге шулай уҡ күмәк кешенең аңында айырым билдәләнә башлаған. Шулай, XIX быуаттың беренсе яртыһында сәйәхәтселәр һыу айырғыстағы Екатеринбургтан көнбайышҡа «Европа-Азия» билдәһе, ә губерналар сигендә торған административ берәмек билдәһе (символы) Рәсәй (метрополия) һәм Себер (окраина) араһындағы сик билдәһе тип ҡабул ителә. XIX быуат башында возникает деление Себерҙе Көнбайыш Себер һәм Көнсығыш Себер генерал-губернаторлыҡтарына бүлеү барлыҡҡа килгән, һәм был Көнсығыш һәм Көнбайыш Себер образдары популяр практикаһында нығынған. Әммә шул уҡ быуат уртаһында был субрегиондарҙың ҡабул ителгән сиктәре лә хәҙерге заман кешеһе өсөн ғәҙәттән тыш һымаҡ: Себерҙең Көнбайышы — Себер ҡырғыҙҙары өлкәһе (хәҙерге Ҡаҙағстандың көнсығышын, төньяғын, көньяғын һәм үҙәген биләгән тышҡы идаралыҡтың административ берәмеге), ә Себерҙең Көнсығышы — Чукотка, Камчатка һәм Яҡутстан биләмәләре.

Себерҙе күҙ алдына килтереү етди үҙгәрештәр Рәсәй империяһының азия өлөшөндә формалашҡан яңы регион образдары менән бәйле: Амур йылғаһы буйы һәм Уссурийск крайы ҡушылғас, совет ваҡытында уның бер өлөшө булған Төньяҡ-Көнсығыш Себерҙең һәм Яҡутстандың элекке территорияларын Алыҫ Көнсығыш тип атай башлағандар; Пермь һәм Ырымбур (Өфө) губерналарының иҡтисади үҫеше XIX—XX быуаттар сигендә (рубежында) Урал регионы формалашыуға килтергән. 1920-се йылдарҙа дөйөм Себерҙе һәм элекке Рәсәй империяһының азия өлөшөн хәҙергесә күҙ алдына баҫтырыуҙың контурына нигеҙ һалынған: Урал өлкәһе бөтөн Обь йылғаһының түбәнге өлөшөн һәм Иртыш уртаһы буйын (өлкәнең сиктәре хәҙерге Урал федераль округының контурына яҡын) биләгән. Себер крайы Омскиҙан алып Байҡал арты административ территорияларында (уның контурҙары хәҙерге Себер федераль округына оҡшаған) формалашҡан. Себер өлкәләренән айырым булған Ҡаҙаҡ автономияһы барлыҡҡа килеүе уның эсенә ингән территорияларҙы географик ысынбарлыҡ итеп ҡабул итеүҙе талап иткән. Һуңғараҡ совет практикаһы (1930-80-се йй.) башҡасараҡ сиктәр менән эш иткән: ул моментҡа көнсығышта формалашҡан Урал образы тик Свердлов (1934, 1938) һәм Ҡурған өлкәләрен генә үҙ эсенә индергән (1943), Себерҙе Көнбайыш һәм Көнсығыш өлөштәргә бүлеү кире ҡайтҡан, Яҡутстан статусы ғына бәхәсле булып ҡалған. Бындай бүлеү ярым рәсми, сөнки, бер яҡтан, был илде иҡтисади райондарға бүлеүҙә сағылған һәм мәктәптә шулай тип уҡытылған, ләкин, икенсе яҡтан, бөтөн бюрократик практикаға мотлаҡ тәьҫир ҙә итмәгән.

2000 йылда административ практикаға һәм халыҡ алдына сығарылған киңлеккә Рәсәй Федерацияһының азия өлөшөндә, сиктәре 1920-се йылдарҙағы совет ҙур административ берәмектәргә яҡын, федераль округтар төшөнсәһе индерелгән. Был популяр образдарға етди тәьҫир итте: хәҙерге моментта ҙур Төмән өлкәһенең биләмәләрен йыш ҡына Урал регионы тип атайҙар, ә Себер сиктәрен Себер округы сиктәре тип аңлаталар. Был моментта ошо мәсьәлә буйынса бер төрлө фәнни практика юҡ, мәктәптә ойошторолған уҡытыуҙа федераль округтарға бүлеү менән «традицион» иҡтисади райондарға бүлеүгә ҡараш үҙгәреп тора. Һәр конкрет кешенең Себерҙең теге йәки был географик образы хаҡында күҙаллауы уның белем кимәленән, аралашыу әйләнәһенән, һөнәренән, зауығынан, сәйәси ҡарашынан һәм башҡаларҙан тора.

Сиктәре[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Публицист һәм этнограф, «Себер герграфик, этнографик һәм тарихи отношениела колония булараҡ» тип аталған фундаменталь хеҙмәт авторы Николай Михайлович Ядринцев Себерҙең сиктәрен бына шулай билдәләгән[5]:

Себер Азияның бөтә төньяғын биләй, төньяҡта Төньяҡ Боҙло океанға, көнсығышта ул Тымыҡ океанға саҡлы етә, көньяҡта сиктәре Ҡытай империяһы менән, көньяҡ-көнсығышта Рәсәй империяһының урта азия биләмәләре менән тоташа, ә төньяҡ-көнбайышта һәм Себерҙең көнбайышында Рәсәйҙең Европа өлөшөнән Урал һырттары менән бүленгән.
Сибирь занимаетъ весь сѣверъ Азіи и тянется на с. до Сѣвернаго Ледовитаго океана, на востокѣ она достигаетъ до Тихаго океана, на югѣ границы ея составляетъ Китайская имперія, на ю.-в. она граничитъ съ среднеазіатскими владѣніями Россійской имперіи, а на сѣв.-западѣ и на зап. Сибирь отдѣлена отъ Европейской Россіи Уральскимъ хребтомъ
Хабаровский ҡалаһында Амур йылғаһы яр буйы

Географик планда Себер Алыҫ Көнсығыштан айырым алына, был төшөнсәгә Урал тауҙарынан алып Төньяҡ Боҙло океанға һәм Тымыҡ океанға ҡойоусы йылғалар һыу айырғысы (Обь, Надым, Таз, Пур, Йәнәсәй, Хатанга, Лена, Индигирка, Колыма йылғалары һәм , Чаны һәм Байҡал күлдәре бассейны сиктәрендә) йәғни Көнбайыш Себер һәм Көнсығыш Себер территориялары ҡарай. Был осраҡта географик яҡтан Себергә Төньяҡ Боҙло океан бассейнына ҡараған Ҡаҙағстан һәм Монголияның ҡайһы бер территорияларын да индереп була. Тарих яғынан ҡарағанда Алыҫ Көнсығыш Себер составына индерелә; географик планда бер нисә референт баҫма ошо ҡарашта тора[6].

Себер Көнбайыш Себергә (Ханты-Мансы автономлы һәм Ямал-Ненец автономлы округтары менән) Төмән өлкәһе, Ҡурған өлкәһе, Новосибирск өлкәһе, Омск өлкәһе, Томск һәм Кемеров өлкәләре, Алтай крайы (Алтай Республикаһы) һәм Көнсығыш Себергә (Краснояр һәм Байҡал арты крайҙары, Иркутск һәм Амур өлкәләре, Хаҡас, Тыва, Бүрәт һәм Саха-Яҡут Республикалары) бүленә. Шулай уҡ ҡайһы берҙә (тау өлөшөндә) Көньяҡ Себерҙе, Төньяҡ-Көнсығыш Себерҙе, Урта Себерҙе билдәләйҙәр.

География[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

N60-90, E60-90 N60-90, E90-120 N60-90, E120-150 ==
N30-60, E60-90 N30-60, E90-120 N30-60, E120-150
Көнбайыш Себер тигеҙлеге
Төньяҡ-Көнсығыш Себер (Магадан өлкәһе)

12 577 400 км² майҙаны булып (Алыҫ Көнсығышты индермәйсә — 10 000 000 км² тирәһе), Себер Рәсәй территорияһының 73,56 % яҡынын тәшкил итә, хатта Алыҫ Көнсығышты алмағанда ла, уның территорияһы донъяла Рәсәйҙән ҡала дәүмәле буйынса икенсе урын биләгән Канаданан ҙурыраҡ. Төп тәбиғи өлкәләре — Көнбайыш Себер, Көнсығыш Себер, Урта Себер, Байҡал күле буйы, Байҡал күле арты, Төньяҡ-Көнсығыш Себер һәм Көньяҡ Себер тауҙары (Алтай, Саян тауҙары).

Себерҙең иң эре йылғалары — Йәнәсәй, Обь, Ангара, Иртыш, Лена, Амур. Иң эре күлдәре — Байҡал, Таймыр һәм Үбсү-Нур.

Миллионлы ҡалалар: Новосибирск, Омск, Красноярск. Иң эре ҡалалар: Төмән, Барнаул, Иркутск, Новокузнецк, Томск, Кемерово, Улан-Удэ.

Себерҙең эске континенталь нөктәләре — Катунь тау һырттарында урынлашҡан Белуха тауы (4509 м), (Алтай тауҙары (Таулы Алтай), ә Алыҫ Көнсығышты иҫәпләһәң — Камчатка ярымутрауында урынлашҡан Ключевская Сопка вулканы (4835 м).

Географик тикшеренеүҙәр

Себерҙең тәүге картаһы 1671 йылда төҙөлгән. Беренсе (1725—1730) һәм Икенсе Камчатка (1733—1741) экспедициялары — ҡарағыҙ: Витус Ионассен Беринг.

Шулай уҡ ҡарағыҙ: Себерҙе һәм уға сиктәш территориялар һәм диңгеҙҙәр өйрәнеүсе Рәсәй ергиҙәрҙәрен һәм диңгеҙ сәйәхәтселәр тураһында

Ян Черский
  • Витус Ионассен Беринг
  • Семён Иванович Дежнёв
  • Игнатий Михайлович Милованов
  • Николай Гаврилович Спафарий
  • Алексей Ильич Чириков
  • Ричард Карлович Маак
  • Павел Иванович Небольсин
  • Иван (Ян) Дементьевич Черский
  • Владимир Клавдиевич Арсеньев
  • Фома Матвеевич Августивич

Себер регионын тикшереү менән шулай уҡ сит илдәр сәйәхәтселәре лә шөғөлләнгән:

  • Иоһанн Эбергард Фишер
  • Жан Шапп д’Отрош
  • Иоһанн Георг

Халҡы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Себерҙең иң эре ҡалалары халҡы һаны үҫеүе динамикаһы, 2008 й. Нәҙек һыҙыҡтар — халыҡ һаны 150—350 мең; уртаса һыҙыҡтар — халыҡ һаны 500—600 мең; ҡалын һыҙыҡтар — халыҡ һаны 950—1400 мең[7]

2002 йылда уҙғарылған Бөтә Рәсәй халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса, Рәсәй Федерацияһының өс Федераль округында — Урал федераль округы, Себер федераль округы, Алыҫ Көнсығыш федераль округы — дөйөм алғанда ~ 39,13 миллион кеше йәшәй, был Рәсәй Федерацияһы халҡының 26,96 % тәшкил итә.

Уралды иҫәпләмәгәндә, Себер һәм Алыҫ Көнсығыш территорияһында 26,144 млн кеше йәшәй (Свердловск һәм Силәбе өлкәләренең күпмелер өлөшө Себер территорияһына инә), һәм был РФ халҡының дөйөм һанының 18,3 % тәшкил итә. Шулай итеп, Себер һәм Алыҫ Көнсығыш халҡының уртаса тығыҙлығы 1 км²-ҡа 2 кеше.

Демография институтының (ГУ-ВШЭ) «2020 Стратегияһы» эшкәртеүе сиктәрендә әҙерләнгән «Рәсәй үҫешендә миграция» докладында һуңғы 20 йыл эсендә (1990 йылдан 2010 йылға саҡлы) Себер һәм Алыҫ Көнсығыш халҡы 2 миллион кешегә кәмегән[8]. Күпселеген был Рәсәй Федерацияһының көнбайыш һәм үҙәк өлөшөнә эске миграция менән бәйләнгән.

Яҡын арала Рәсәй халҡының себер биләмәләренән көнбайышҡа миграцияһында берәй үҙгәреш булыр тигән өмөт юҡ һәм, моғайын, мобиллеге менән айырылып торған хеҙмәт ресурсы булып торған йәштәр өлөшө ҡыҫҡарыу сәбәпле, халыҡтың әүҙем миграцияһы тик 2025 йылға 9 % кәмеүе бар, тип фаразлай Демография институты (ГУ-ВШЭ) ғалимдары[8]. Себерҙең 29 ҡалаһында халыҡ һаны 100 мең кешенән артыҡ[9].

Халыҡ һаны 200 мең кешенән артыҡ булған себер ҡалалары
Новосибирск 1 584 138[10]
Омск 1 178 100[11]
Красноярск 1 066 934[12]
Төмән 697 037[13]
Иркутск 620 099[13]
Томск 569 428[14]
Кемерово 553 076[15]
Новокузнецк 551 253[16]
Улан-Удэ 426 650[13]
Сорғот 340 845[13]
Чита 339 453[13]
Якутск 299 169[13]
Нижневартовск 268 456[13]
Братск 234 147[16]
Ангарск 226 776[16]
Бийск 203 826[16]

Норильск һәм Прокопьевск ҡалалары, депопуляция сәбәпле, исемлектән төшөп ҡалған.

Себерҙең аҫаба халҡы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

XVI быуатта Себер халҡы

Себер — халыҡ аҙ йәшәгән территория, ләкин бында тарихи осорҙарҙан бирле төрлө тел төркөмөнә ҡараған халыҡ вәкилдәре йәшәгән. Ҡайһы бер иҫәпләүҙәр буйынса подсчётам[17][18], XVI быуат аҙағына — XVII быуат башына Себер һәм Алыҫ Көнсығыш территорияһында 200 меңгә яҡын кеше йәшәгән.

Бөтөн Рәсәй халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәтенә ярашлы (2010), Рәсәй Федерацияһының бөтөн территорияһында йәшәгән аҫаба халыҡтарҙың һаны түбәндәгесә баһалана:

Төрөк
халыҡтары
Монгол
халыҡтары
Самодий
халыҡтары
Чукотка-камчат-
ка телдәре
Йәнәсәй
телдәре
Яҡуттар 478 100 Буряттар 461 389 Ненецтар 44 640 Чукчалар 15 908 Кеттар 1 492
Тывалар 263 934 Тунгусо-маньчжур
халыҡтары
Селькуптар 4 249 Коряктар 8 743
Хаҡастар 72 959 Эвенктар 38 396 Сойоттар 3 579 Ительмендәр 3 180
Алтайҙар 70 800 Эвендар 21 830 Нганасандар 834 Чувандар 1 087
Шорҙар 12 888 Нанайҙар 12 160 Эндар 237 Алюторҙар 40
Долгандар 7 885 Ульчтар 2 913 Финн-уғыр
халыҡтары
Керектар 4
Себер
татарҙары
6 779 Удэгейҙар 1 657 Ханттар 30 943 Эскимос-алеут-
халыҡтары
Телеуттар 2 643 Орочтар 686 Мансылар 12 269 Эскимостар 1 738
Тофаларҙар 761 Негидалдар 567 Син-тибет
халыҡтары
Алеуттар 482
Чулымдар 355 Ороктар 346 Таздар 276 Нивхтар 5 162

Флораһы һәм фаунаһы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Тайга
Амур юлбарыҫы

Себер бик күп төрлө зона һәм интразона ландшафттарына эйә, һәм был урындың хайуандар донъяһы төрлөлөгөнә һәм уларҙың һанына тәьҫир итмәйенсә ҡалмай. Себер ландшафттарының һәр береһенә теге йәки был дәрәжәлә үҙенсәлекле хайуандар һәм үҫемлектәр донъяһы хас.

Рәсәйҙең Ҡыҙыл китабына түбәндәге ҡош төрҙәре индерелгән[19]:

  • Ҡара торна
  • Аҡ башлы сип (үләкһә менән туҡланыусы йыртҡыс ҡош, бөркөттәр ғаиләһенән)
  • Туғаҙаҡ (дрофа, көнсығыш-себер подвиды)
  • Көсөгән (могильник, ҡош)
  • Сапсан (ыласындар ғаиләһенән)
  • Биҙгәләк, ҡарһаҡ туғаҙаҡ (стрепет, үҫемлек менән туҡланыусы күсмә ҡош)
  • Кәкресуҡыш көйөлдө (тонкоклювый кроншнеп, һаҙлыҡ ҡошо)

Һөтимәрҙәр:

  • Алыҫ Көнсығыш леопарды
  • Даурия терпеһе (ҡолаҡсан терпе)
  • Осло ҡолаҡ ярғанат (остроухая ночница)
  • Йылға ҡондоҙо, көнбайыш себер подвиды
  • Амур юлбарыҫы
  • Алғы Азия леопарды
  • Ирбис-бесәй (Үҙәк Азия тауҙарында йәшәүсе эре бесәй төрө)

үҫемлектәр[20]:

  • Байҡал елбәҙәге, елбәгәйе (ветреница байкальская, үлән)
  • Кескәй мегадения
  • Эре сәскәле ... (башмачок крупноцветковый)

Тарихы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Боронғо период (б. э. т. VIII быуаттан — б. э. V быуатына саҡлы)[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Себер территорияһында Хунну, Таншихая империяһы кеүек төрөк, чжурджен һәм монгол халыҡтарының дәүләттәре булғаны билдәле.

Урта быуаттар периоды (б. э. V — XV быуаттары)[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Себер территорияһында кешелек тарихында билдәлелек алған ҙур империялар барлыҡҡа килгән — Бөйөк Төрөк Ҡағанаты (5 — 8 быуаттар) һәм Сыңғыҙ хан империяһы (13-14 быуаттар). Был дәүләттәрҙең иң юғары үҫеше периодында (576 йыл) — Төрөк ҡағанаты өсөн төрөктәр Көнсығышта Ҡытайҙы яулап алған һәм Көнбайышта, Ҡырымда, Византия армияһын ҡыйратҡанда, ә көньяҡта Аҡ һунндарҙы (Эфталиттарҙы) юҡ итеп, Сасанид Иранын буйһондорған осорҙа Себер тулыһынса шул дәүләттәрҙең составында булған. 13 быуатта Сыңғыҙ хан, монгол һәм төрөк халыҡтарын берләштереп, 576 йылғы төрөк Ҡағанаты батырлығын ҡабатлаған. 607 йылда, Көнсығыш Төрөк Ҡағанаты власть башына төрөк армияһы башында Ҡытайға еңеүсе сифатында баҫып ингән Себер хан (Шибир-хан Төрөк-шад) килгән.

Рустарҙың Себергә үтеп инеүе бик боронғо дәүерҙәргә барып тоташҡаны киң билдәле. Новгородлыларҙың IX быуатта уҡ Аҡ диңгеҙҙән Югор шары боғаҙына саҡлы һәм унан да ары, Кар диңгеҙенә саҡлы, барғаны тарихсыларға билдәле. Бындай диңгеҙ сәйәхәттәре тураһындағы йылъяҙма мәғлүмәт 1032 йылға ҡайтып ҡала, һәм был рус тарихнамәһендә Себер тарихының башы булып һанала. Артабанғы дәүерҙәрҙә, Югор шарына ҡиммәтле тиреләр алып ҡайтыу маҡсатында, новгородлылар регуляр рәүештә йөҙөүҙәр ойошторған. Новгородлы Андрийҙың 1139 йылда, сауҙа маҡсаты менән, Обь йылғаһы буйҙарына йөҙөп барыуы һәм унан ҡиммәтле йәнлек тиреләре тейәлгән ҙур йөк алып ҡайтыуы тураһында тәүге иҫкә алыу ҙа билдәле. Обь йылғаһы тамағында рус сауҙагәрҙәре, үҙ тауарҙарын себер йәнлек тиреләренә алмаштырып, сауҙа (торг) ойошторған рус тораҡ пункты (поселение) ла булған. Айырым алғанда, ғалим Кызласов Леонид Романович «Себерҙең боронғо ҡалалары» хеҙмәтендә XII — XIII быуат баштарында рус сауҙагәрҙәренең ваҡыты-ваҡыты менән Себергә, Йәнәсәй йылғаһына, Ҡырғыҙ ҡағанаты ҡалаларына саҡлы [21] үтеп ингәнлеге тураһында яҙған. Профессор Кызласов раҫлауынса, урта быуаттар Себеренең (ул саҡта Мәскәү Русе составында, әлбиттә, булмаған) төп сауҙа үҙәктәре булып бөгөнгө көнгә килеп етмәгән, юғалған Грустина һәм Серпонов ҡалалары булған.[22].

Василий Иванович Суриков. «Ермактың Себерҙе алыуы». Киндер, май. 1895

XV—XVII быуаттар[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

1483 йылда Иван III ҡушыуы буйынса мәскәү «һыу караптары ғәскәренең» («судовой рати») Көнбайыш Себергә ҙур походы ойошторола. Пельм (Свердловск өлкәһе Гарин районы) эргәһендә вогулдарҙы (мансы) ҡыйратып, ғәскәр Тобол ҡушылдығы Тавда йылғаһы, һуңынан Тура һәм Иртыш йылғалары буйлап, Иртыштың Обь йылғаһына ҡойған еренә тиклем барып еткән. Был поход һөҙөмтәһендә вогул кенәздәренең Бөйөк Мәскәү кенәзлегенән вассал бойондороҡлолоғо барлыҡҡа килгән һәм Иван III Бөйөк Югор кенәзе, Кондин һәм Обдор кенәзе тигән титулдарға лайыҡ булған[23].

Алтын Урҙа тарҡалғас, 1495 йылдар тирәһендә, урындағы Тайбуғ кенәз тоҡомдары – тайбуғиндар һәм сыңғыҙсылар нәҫеленән булған Мөхәммәт Шейбани хан тоҡомдары – шейбанидтар араһында власть өсөн даими көрәш барған биләмәләрҙә Себер ханлығы барлыҡҡа килгән. 1555 йылда Себер ханлығы Рус батшалығы составына ингән — тайбуғин ырыуы хакимдары Едигер хан һәм уның туғаны Бекбулат Иван Яуыз (Грозный) батшаға подданлыҡҡа алыуын үтенеп мөрәжәғәт иткән һәм уның ризалығын алғас, ҡиммәтле тиреләр менән яһаҡ түләй башлай («рәсми властар», яһаҡ йыйған һәм Себер ханлығында күпмелер ваҡыт дауамында үҙҙәрен башҡа бер төрлө лә күрһәтмәгән).

1563 йылда үзбәк хакимының улы — шейбанид Күсем хан — дәүләт түңкәрелеше ойошторған һәм властҡа килгән. Баштараҡ ул Рәсәй дәүләте менән вассаллыҡ мөнәсәбәттәренә таянған, ләкин 1572 йылда, Ҡырым ханлығы хакимының Мәскәүгә поход ойошторғаны менән файҙаланып, ул был мөнәсәбәттәрҙе өҙгән һәм Рус батшалығына ҡаршы хәрби хәрәкәт башлаған.

1581 йылда Ермак Тимофей улы етәкселегендә 800 казактан торған отряд Көнбайыш Себергә походҡа йүнәлгән. 1582 йылдың 26 октябрендә отрядом отряды Себер ханлығы баш ҡалаһы Искер ҡалаһын яулап алған. 1583 йылда Ермак отрядына 300—400 һуғышсыһы менән кенәздәр Болховский һәм Глухов ҡушылған. 1585 йылда урындағы кешеләрҙең казактар лагерына һөжүм итеүе һөҙөмтәһендә, Ермак, йылғаға батып, һәләк булған; Себергә ҙур булмаған ғәскәре менән воеводалар Василий Сукин, Иван Мясной килгән. Улар, Чинги-Турға килеп еткәс, 1586 йылда Төмән ҡалаһына нигеҙ һалғандар. 1585 йылда воевода Мансуров Иртыш йылғаһы буйында Аҡ Урҙа территорияһында ҡаласыҡҡа нигеҙ һалған. 1591 йылда кенәз Кольцов-Мосальский Күсем хандың ғәскәрен тулыһынса ҡыйратҡан. Тап Рус батшалығы осоронда Себерҙе үҙләштереү башланған, ҡала-ҡәлғәләр: Төмән (1586), Тобольск (1587), Берёзово (Ханты-Мансы автономлы округ) Берёзов һәм Сорғот (1593), Тара (1594), Мангазея (1601), Томск (1604), Кузнецк (хәҙер Новокузнецк) (1618), Красноярск (1628) төҙөлгән.

Яңы ерҙәрҙе үҙләштереү[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Күп кенә тикшеренеүселәр фекеренсә, башланғыс үҙләштереү осоронда (XVI—XVII быуаттарҙа) Себерҙә, Көньяҡ далалары кеүек, Рәсәй халҡы аҙ йәшәгән — тәүге юл һалыусылар (первопроходцы) ултыраҡ тормошҡа яраҡлы ерҙәргә килгәндәр һәм территорияларҙа нығынғандар (закрепляли). Рус подданныйлығын ҡабул иткән ҡәбиләләргә уларҙы һуғышсан күршеләрҙән һаҡлау һәм түләнгән яһаҡ дәүмәлен кәметеү вәғәҙә иткән. Урындағы абориген халыҡ, аҙ һанлы булһа ла, оҙайлы ваҡыт эсендә рустарҙан һан буйынса күберәк булған (рустар тип тәүге юл һалыусыларҙы, дөрөҫөрәге, казактарҙы атағандар), әммә уларҙың ҡоралы ла, тәжрибәле ғәскәре һәм хәрби начальниктары ла булмаған.

Красноярск. А. Колпашников гравюраһы (1730-сы йылдар һүрәтләүҙәре буйынса)

Биләгән территорияларҙы үҙләштереүҙең һәм нығыныуҙың нигеҙе булып острогтар системаһы — артабанғы экспансия базаһы булып хеҙмәт иткән нығытылған тораҡ пункттар торған. Шул ваҡытта, бәйләнеш булмағанлыҡтан (мәҫәлән, Обь буйынан Мәскәүгә саҡлы бер нисә ай барырға кәрәк булған, һәм өҫтәүенә бәйләнеште йыл әйләнәһе дауам итеү мөмкин булмаған) Рәсәйҙең Себерҙе үҙләштереүе Бөйөк Себер һыу юлы, йәғни Тобол, Иртыш, Обь, Йәнәсәй йылғалары аша алып барылған. Рәсәй менән даими бәйләнеш юҡлыҡтан, урындағы воеводалар ҙур власҡа эйә булғандар һәм йыш ҡына башбаштаҡлыҡтар ҡылған, шуның һөҙөмтәһендә острог гарнизондары баш күтәргән. Бер нисә воевода вазифаһынан төшөрөлгән, әммә һуңынан баш күтәреүеләр ҡаты язаға тарттырылған. Рустарҙың төп маҡсаты ҡиммәтле тире (соболь) булған, буйһондоролған ҡәбиләләр ҡиммәтле тире менән яһаҡ түләргә тейеш булған. Воеводаларға яһаҡ түләүселәргә ҡаты талаптар түгел, яғымлы мөнәсәбәттә булырға” (обходиться с ясачными ласково, а не неволею и не жесточью.) тигән күрһәтмә бирелгән[24] Яһаҡ батшаға хеҙмәт итеү тип һаналған, һәм уны түләүсе “ғали йәнәптәренән түләү” (государево жалованье) — балта, бысҡы, энә, туҡыма алған. Воеводалар яһаҡ кешеләрен казактар һәм сәнәғәтселәр (промышленниктар) башбаштаҡлығынан яҡларға тейеш булған. Ғәмәлдә, күп воеводалар яһаҡты батша ҡаҙнаһына ғына түгел, үҙенекенә лә йыйған. Нигеҙҙә уларҙың ҡомһоҙлоғо арҡаһында аҫаба халыҡ баш күтәргән һәм острогтарға, монастырҙарға һәм башҡа рустар йәшәгән тораҡ пункттарына һөжүм иткәндәр. Тәүге күсеп килеүселәр артынан үҙләштереүҙең ьағы бер тулҡыны — Себергә крәҫтиәндәрҙе күсереү дәүләт инициативаһы менән башҡарылған, сөнки острог гарнизондары аҙыҡ-түлеккә мохтаж булған, ә уны килтереү өсөн юл булмаған. Крәҫтиәндәр, урындағы халыҡтың һөжүменән, төрлө юлбаҫарҙарҙан һаҡланыу маҡсатында острогтар эргәһенә килеп ултырған. Бына шулай, һуңғараҡ себер ҡалалары булып киткән, беренсе ҙур тораҡ пункттар барлыҡҡа килгән. Биләмәләрҙе үҙләштергәндә аҫаба халыҡтың мәнфәғәттәре иҫәпкә алынған.

Крәҫтиәндәр “тик буш урындарға ғына ултырырға, ә яһаҡ биләмәһенә эйә булмаҫҡа тейеш, (ә кемдәр) яһаҡ кешеләренең биләмәләрен талай, ҡамсы менән һуҡтырып, ҡаты язаларға” («селиться только на порозжих местах, а ясачных угодий не имать, [а тех, кто] у ясачных людей угодья пустошает, сбивати долой и бить кнутом нещадно.»)[25]

XVI быуатта Себер Илсе (Посол) приказы тарафынан идара ителгән, 1596—1599 йылдарҙа себер эштәре менән дьяк Варфоломей Иванов чете [26], ә 1599 йылдан — Ҡазан Һарайы Приказы . 1615 йылда уның составында, 1637 йылда үҙ аллы административ берәмеккә бүленеп сыҡҡан, махсус Себер приказы барлыҡҡа килгән. Ул 1763 йылға саҡлы себер эштәре менән шөғөлләнгән.[27]. Һуңғараҡ Себер, хатта Себерҙә йәшәп тә ҡарамаған, ә ерҙәр менән идара итеүҙе үҙҙәренең уполномоченныйҙарына тапшырып ҡуйған, тәғәйенләнгән генерал-губернаторҙар тарафынан идара ителгән[28]. XIX быуат башында Н. А. Бестужев Себерҙе колония түгел, ә «Рәсәй халыҡтары үҙләштергән колониаль ил» тигән. Декабрист Гавриил Степанович Батеньков үҙ заманындағы Себерҙе, унда кешеләрҙең аҙ йәшәүенә һәм уның тәбиғи сеймал ресурстары эксплуатацияланыуына күрһәтеп, типик колония тип атаған[29]. Михаил Михайлович Сперанский инициативаһы буйынса, Себер менән идара итеүҙе үҙгәртеүгә йүнәлтелгән Себер Уложениеһы ҡабул ителгән.

Томск — «Себер Афиныһы» — Себер федераль округының иң боронғо ҡалаһы

1795 йылда 595 мең рәүиз йәне иҫәпләнгән (1200 мең тирәһе кеше). 1840 йылда Тобольск һәм Томск губерналарында 1294,7 мең кеше йәшәгән, шулар араһында 67,4 мең һөргөнгә оҙатылған кеше. 1845—1855 йылдарҙа, 1843 йылдың 8 апрелендәге Себерҙе үҙләштереү менән бәйле крәҫтиәндәрҙе күсереүҙе ойоштороу тураһындағы Бойороғона ярашлы, 90,6 мең крәҫтиән күскән. XIX быуат уртаһында себер өлкәселәре (сибирское областничество), айырым алғанда, Николай Михайлович Ядринцев «Себер колония булараҡ» тигән ентекле монография яҙған[5]. Крепостной хоҡуҡ бөтөрөлгәндән (отмена) һуң, бында ирекле ерҙәр булғанлыҡтан, Себергә ерһеҙ крәҫтиәндәр күсерелә башлай. Халыҡ һаны Себерҙә бигерәк тә «алтын лихорадкаһы» тигән периодта артҡан. Халыҡ һаны һөргөнгә ебәрелгәндәр һәм каторжандар иҫәбенә артҡан — шулай, XIX быуат дауамында Себергә 1 миллионға яҡын кеше ебәрелгән[30]. Халыҡ һаны артһа ла, XIX быуат аҙағында Себер һаман да Рәсәйҙең башҡа өлөшөнә етерлек интегрирланмаған булған, һәм был фактты замандаштар яҡшы аңлаған. Шулай, 1885 йылда Григорий Николаевич Потанин: «Ысынлап та, был ике рус территорияларында идара итеү системаһында берҙәмлек урынлаштырып, Себерҙе Европа Рәсәйе менән бер бөтөнгә килтереү — был Себерҙе тулыһынса рус иленә һәм беҙҙең дәүләт организмының органик өлөшөнә әйләндереүҙең иң тәүге ихтыяжы» тип яҙған[28].

XX быуат[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

  • 1918 йылдың июненән сентябренә саҡлы — совет власын ҡолатыу һәм Себер республикаһы һәм Ваҡытлы Себер хөкүмәте (Вологодского) төҙөлгән. 1920 йылдан 1921 йылға саҡлы большевиктар идара иткән Себерҙең административ үҙәге Омск ҡалаһы булған, ләкин һуңғараҡ уның функциялары яҡындағы Новониколаевск (Новосибирск) ҡалаһына күскән[31].

XXI быуат[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

2010 йылға ҡарата Себерҙең өс ҡалаһы — Томск, Енисейск һәм Иркутск — «тарихи тораҡ» тигән рәсми статусҡа эйә[32]. Элегерәк тарихи тораҡ статусына эйә булған Красноярск был дәрәжәһен 2010 йылда юғалтты[33].

Ресурстар һәм сәнәғәт[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Себер ресурстарға бай, һәм уның территорияһында: дөйөм рәсәй ҡурғаш һәм платина запастарының 85 %, күмер һәм молибдендың 80 %, никелдең 71 %, нефттең (ер майының) 89 %, газдың 95 %, баҡырҙың 69 %, көмөштөң 44 % һәм алтындың 40 % тупланған[34].

Иҡтисады[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

«Мир (кимберлит торбаһы)» карьеры

Геологтар фекере буйынса, Себер һәм Алыҫ Көнсығыш ер ҡуйынында тулыһынса өйрәнелмәгән иҫ киткес күп файҙалы тәбиғәт байлыҡтар ята[35][36]. Мәҫәлән, «Газпром» ААЙ-ы рәсми сайтындағы мәҡәләлә былай тиелгән:

«Көнсығыш Себер һәм Алыҫ Көнсығыш Рәсәй Федерацияһының 60 % биләй. Көнсығыш ҡоро ерҙәрендәге газдың суммар ресурсы 52,4 трлн м³ , шельфтың — 14,9 трлн м³ тәшкил итә. Шуның менән бергә, региондағы газ потенциалының геологик яҡтан өйрәнелеүе сиктән тыш түбән һәм ҡоро ер өсөн 7,3 % һәм шельф өсөн 6 % тәшкил итә…»[37].

Сәйәсәте[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

1850-се йылдар уртаһында — XX быуат башында себер интеллигенцияһы араһында үҙидаралыҡты киңәйтеүгә йүнәлтелгән йәмәғәт-сәйәси ағым эш иткән. Был хәрәкәт СССР тарҡалғандан һуң яңынан тергеҙелгән.[38][39]

Экологияһы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Рәсәйҙең экологик яҡтан иң бысраҡ ҡалаларының (иң ҡурҡынысын, Норильск ҡалаһын индереп) күпселеге Себерҙә урынлашҡан. Региондың алты ҡалаһы — Новокузнецк, Ангарск, Омск, Красноярск, Братск һәм Новосибирск — атмосфераға ташланмаларҙы 12 миллионлы Мәскәү ҡалаһынан күберәк сығара. Экологик неблагополучиеның төп сәбәбе — 1950—1960-сы йылдарҙан себер ҡалаларында гигант «бысраҡ» производстволар — металлургия, йылылыҡ энергетикаһы, целлюлоза сәнәғәтен - урынлаштырыу. 1970-се йылдарҙан уҡ регион ҡалаларында тәүлеккә уртаса 3,7 тонна сәнәғәт ҡалдыҡтары бүленеп сыға ине, сағыштырыу өсөн - Рәсәйҙең үҙәк ҡалаларында тәүлегенә 0,7 тонна выбросов[40]. Әммә Себерҙең сәнәғәт үҙәктәренән алыҫ байтаҡ өлөшөндә яҡшы экологик обстановка һаҡлана, һәм был регион тәбиғәтенең күп өлөшө тейелмәгән булыуына бәйле.

Новокузнецк ҡалаһы сәнәғәт зонаһы күренеше
Кемерово ҡалаһы сәнәғәт зонаһы күренеше
Стационар сығанаҡтарҙан атмосфераға бысраҡ ташламаларҙың сығарылыуы
(Росстат мәғлүмәттәре буйынса, меңәр тоннала)[41]
Ҡала 2000 йыл 2010 йыл
Норильск 2149,1 1923,9
Новокузнецк 544,5 301,1
Ангарск 132,4 207,4
Омск 198,1 198,2
Красноярск 145,7 148,6
Братск 120,7 116,2
Новосибирск 100,8 101,7
Иркутск 56,3 65,5
Барнаул 81,0 55,6
Кемерово 68,4 54,9
Чита 59,5 41,4
Томск 17,0 35,7
Шелехов 28,4 33,3
Бийск 39,7 28,4
Усолье-Сибирское 37,1 26,0
Улан-Удэ 29,7 25,5
Абакан 9,8 11,6
Кызыл 15,6 5,8

Шулай уҡ ҡарағыҙ[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

  • Рәсәйҙең Азия өлөшө
  • Көнсығыш Себер
  • Рәсәйҙең Алыҫ Көнсығышы
  • Көнбайыш Себер
  • Себер халыҡтарының телдәре

Иҫкәрмәләр[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Әҙәбиәт[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]


Һылтанмалар[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Категория:Себер Категория:Алыҫ Көнсығыш тарихы Категория:Рәсәй географияһы

  1. Географическая энциклопедия. Сибирь.
  2. Сибирк — сайт о Сибири
  3. В. Софронов Тобольский хронограф, ч.1, Новосибирск, 1993
  4. Петрухин, Раевский, 2004, с. 198
  5. 5,0 5,1 Ядринцев Н. М. Сибирь как колония в географическом, этнографическом и историческом отношении / Под ред. Н. Н. Покровского. — 3-е изд. — Новосибирск: НИЦ "Сибирский хронограф", 2003. — 556 с. — ISBN 5-87550-007-7.
  6. Сибирь // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.); «Географический очерк страны». Цитата: «Под именем С. в обширном смысле этого слова понимаются все азиатские владения России, за исключением Закавказья, Закаспийской обл. и Туркестана».
  7. Народная энциклопедия городов и регионов России «Мой Город»
  8. 8,0 8,1 Население Сибири и Дальнего Востока сократилось за 20 лет на 2 млн человек — исследование 2014 йыл 17 октябрь архивланған.
  9. Данные Росстата на 1.1.2008 2016 йыл 5 декабрь архивланған.
  10. Численность населения по муниципальным районам и городским округам Новосибирской области на 1 января 2016 года и в среднем за 2015 год. Дата обращения: 19 март 2016. Архивировано 19 март 2016 года.
  11. Численность населения Омской области (на 1 января 2016 года; тысяч человек). Дата обращения: 4 апрель 2016. Архивировано 4 апрель 2016 года.
  12. Оценка численности постоянного населения по муниципальным образованиям Красноярского края на 1 января 2016 года. Дата обращения: 3 апрель 2016. Архивировано 3 апрель 2016 года.
  13. 13,0 13,1 13,2 13,3 13,4 13,5 13,6 Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2015 года. Дата обращения: 6 август 2015. Архивировано 6 август 2015 года.
  14. Предварительная оценка численности постоянного населения Томской области на 1 января 2016 года. Дата обращения: 3 февраль 2016. Архивировано 3 февраль 2016 года.
  15. Численность населения муниципальных образований Кемеровской области на начало года. Дата обращения: 2 апрель 2016. Архивировано 2 апрель 2016 года.
  16. 16,0 16,1 16,2 16,3 Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2016 года
  17. Никитин Н. И. Сибирская эпопея XVII века: Начало освоения Сибири русскими людьми. — М.: Наука, 1987. — С. 7.
  18. Скобелев С. Г. Демография коренных народов Сибири в XVII—XX вв. Колебания численности и их причины // Сибирская заимка. — 2002. — № 3.
  19. Красная книга России
  20. Редкие растения Сибири и Дальнего Востока 2019 йыл 22 май архивланған.
  21. А. Буровский, Д. Верхотуров. Покорение Сибири: Мифы и реальность.
  22. Кызласов Л.Р. Загадка Грустины и Серпонова, торговых городов средневековой Сибири.
  23. Каргалов В. В. Московские воеводы XVI—XVII вв.
  24. Шерстова Л. И. Русские и аборигены Южной Сибири: евразийская основа этнокультурных контактов // Сибирский плавильный котёл: социально-демографические процессы в Северной Азии XVI — начала XX века. Новосибирск: Сибирский Хронограф, 2004
  25. Клеандрова В. М., Колобов Б. В., Кутьина Г. А. и др. Законодательство Петра I. М.: Юрид. Лит., 1997, с. 423.
  26. Гаврила Успенский. «Опыт повествования о древностях русских». Харьков, 1818 стр. 309
  27. Образование, структура и штаты Сибирского приказа XVII века
  28. 28,0 28,1 Г. Н. Потанин. Завоевание и освоение Сибири
  29. М. В. Шиловский. Роль государства в развитии производительных сил Сибири во второй половине XIX — начале XX века: к постановке проблемы 2012 йыл 30 ғинуар архивланған.
  30. Искитимский лагерь. Вместо предисловия
  31. Соскин В. Л., Буторина В. П., Посадков А. Л. Партийное руководство развитием художественной культуры Сибири (1917—1928 гг.) // Художественная культура и интеллигенция Сибири (1917—1945 гг.). — Новосибирск: Наука, 1984. С. 3—42.
  32. Приказ N 418/339 "Об утверждении перечня исторических поселений". Министерство культуры Российской Федерации, Министерство регионального развития Российской Федерации (29 июль 2010). Дата обращения: 7 март 2012.
  33. Приказ Министерства культуры Российской Федерации, Министерства регионального развития Российской Федерации от 29 июля 2010 г. N 418/339 г. Москва "Об утверждении перечня …
  34. Сибирь. Инфо — «Географическое положение, население Сибири»
  35. Реферат на сайте Allbest.Ru: «Западносибирская низменность, Восточная Сибирь и Дальний Восток».
  36. Доклад на сайте Bestreferat.ru: «Природные ресурсы России».
  37. Статья на официальном сайте ОАО «Газпром»: «Восточная газовая программа: Потенциал Дальнего Востока и Восточной Сибири» 2010 йыл 8 декабрь архивланған. (недоступная ссылка с 18-05-2013 (3935  дня) — история).
  38. Головко В. В. Социал. Т. 1. Начала социогармоники. - Томск, 2007 // XX быуаттың 90-сы йылдарынан башлап ҡайһы бер аҡыл эйәләре һәм сәйәсмәндәр Рәсәйҙең административ баш ҡалаһын, үҙен сарыф иткән һәм Рәсәйгә түгел, ә үҙе өсөн генә эшләгән Мәскәүҙән - илдең географик үҙәге булған - Көнбайыш Себерҙең көньяғына күереү тураһында һүҙ алып бара. Был төҙөлөшкә, транспортҡа, элемтәгә һ. б. заказдарға юл асыр һәм үҙенең артынан Себерҙе генә түгел, ә бөтөн илдең үҫешен алға «тартыр». Был идея кескәй генә «арзан» яңы баш ҡаланы картала Новосибирск – Томск – Кемерово ҡалалары сигендә төҙөргә тәҡдим иткән В.В. Головко хеҙмәттәрендә иң ҙур нигеҙләнешкә эйә// Управление общественными и экономическими системами. Орел, 2009. № 1. .
  39. Головко В. В. Не будь на то Господней воли: Научная публицистика в жанре фельетона, порой памфлета. - Томск, 2012. - 66 с. // Управление общественными и экономическими системами. Орел, 2012. № 1]. .
  40. Идеология чистого города.
  41. Выбросы в атмосферу загрязняющих веществ от стационарных источников. 2016 йыл 4 март архивланған.