Пэктусан (вулкан)

Пэктусан (Чанбайшань)
ko-kp 백두산, ҡыт. 长白山
Тау системаһы	Маньчжуро-Корея тауҙары
Арҡа йәки массив	Чанбайшань
Вулкан формаһы	Стратовулкан
Һуңғы атылыу	1903
Түбәһе бейеклеге	2744 м
Пэктусан (Чанбайшань)

Пэктуса́н, шулай уҡ Байтоушань (кор. 백두산^?, 白頭山^?) йәки Чанбайша́нь (ҡыт. 长白山) — Төньяҡ Корея (Янгондо провинцияһы) һәм Ҡытай (Цзилинь провинцияһы) сигендә урынлашҡан потенциаль әүҙем вулкан. Тауҙың бейеклеге диңгеҙ кимәленән 2744 м (2750 м) тәшкил итә һәм ул Маньчжуро-Корея тауҙарының ғына түгел, бөтә Маньчжурияның һәм Корея ярымутрауыныңда иң бейек нөктәһе булып тора.

Этимологияһы

Корейса атамаһы Пэктусан (кор. 백두산^?, 白頭山^?) «аҡ башлы тау» тигәнде аңлата. Ҡытайса Чанбайшань (ҡыт. 长白山) һәм маньчжур телендәге Гольмин Шангиян Алин (маньчж. ᡤᠣᠯᠮᡳᠨ
ᡧᠠᠩᡤᡳᠶᠠᠨ
ᠠᠯᡳᠨ) атамалары «мәңге аҡ тау» тип аңлатыла. Монголса атамаһы Ондор Цагаан Оола «бейек аҡ тау» тигән мәғәнәлә.

Географияһы

Вулкан Ҡытай сиге буйында урынлашҡан. Тау түбәһендә вулкан кратерында Чхонджи күле урынлашҡан. Ул күл Гиннесстың рекордтар китабына донъяла иң бейек кратер күле булараҡ ингән (һыу өҫтөнөң бейеклеге 2188 м тәшкил итә). Чхонджи күленән Сунгари йылғаһы баш ала. Вулкан битләүҙәрендә шулай уҡ Тумыньцзян һәм Ялуцзян йылғаларының сығанаҡтары урынлашҡан.

Тауҙың үҙәк өлөшө аҫтында магма күтәрелеүе арҡаһында йылына яҡынса 3 миллиметрға бейегәйә. Иң юғары өлөшө 8 ай тирәһе ҡар менән ҡаплы ята.

Тышҡы видеофайлдар
	Чанбайшань тәбиғәте тураһында CGTN каналында сериал.Вулкандың бейеклек бүлкәтлеге тураһында эпизод

1959 йылда вулкандың корея өлөшөндә Төньяҡ Кореяның иң ҙур ҡурсаулығы булдырыла, ә бер йылдан һуң Ҡытай яғында тәбиғи резерват барлыҡҡа килә. 1979 йылда халыҡ-ара биосфера ҡурсаулығы итеп берләштерелә.

Флора һәм фауна

Был тауҙа элек-электән кешеләр ҡырағай женьшеньдың тамырын йыйған. Был үҫемлек Ҡытайҙа Чанбайшань тауының «өс хазинаһының» береһе тип һанала. Бында женьшень тураһында төрлө легендалар барлыҡҡа килгән, мәҫәлән, женьшень-әүермән тураһында. 1982 йылда бында 460 грамм ауырлыҡтағы женьшень тамыры табыла, әлеге ваҡытта Халыҡ йыйылыштары йортонда һаҡлана.

Бында һирәк осрай торған маньчжурия тигры, леопард, айыу, бүре һәм башҡа хайуандар төйәк итә.

Климат

Тау башында уртаса йыллыҡ температура -8,3°C тирәһе. Йәй температура 18 °C тиклем күтәрелеүе, ә ҡышын — -48 °C тиклем түбәнәйеүе мөмкин. Елдең уртаса тиҙлеге — 11,7 м/с, уртаса дымлылыҡ — 74%. Һуңғы тиҫтә йылдарҙа йәйгеһен вулкандың ҡар ҡалпағының ныҡ кәмеүе рәүешендә климаттың йылыныу эҙемтәләре асыҡ күренә.

Тарихы

Вулкандың кратеры 969 йылда (± 20 йыл) 7 баллыҡ көслө атылыу һөҙөмтәһендә барлыҡҡа килгән һәм 96 км³ тау тоҡомдары ырғытҡан тип фаразлана. Ғалимдарҙың аныҡланған иҫәпләүҙәре буйынса вулкандың атылыуы 946 йылда була һәм 96 түгел, ә яҡынса 23 км² тау тоҡомдары, шулай уҡ 45 миллион тонна көкөрт газы һәм ике миллиард тонна һыу ташланыуына килтерә. Был Гренландияла ошо осорҙағы боҙ ятҡылыҡтары күрһәткән мәғлүмәттәрҙән яҡынса 20 тапҡырға күберәк.

Вулкан күп тапҡыр әүҙемлек күрһәтә — урғылыуҙар 1597 йылда (был урғылыуҙың көлө хатта Хоккайдо утрауының көньяҡ өлөшөндә лә табыла), шулай уҡ 1668 һәм 1702 йылдарҙа була. Һуңғы атылыу 1903 йылда була (таш һәм газ сығыу менән бергә шартлауҙар).

Символик мәғәнәһе

Тау ике ил халҡында изге тип һанала. Пэктусан КХДР һәм Корея Республикаһының дәүләт гимндары тексында телгә алына.

Ҡытай

Тау боронғо китаптарҙа, шул иҫәптән Хоу Ханьшула төрлө исемдәр аҫтында телгә алына. Хәҙерге атамаһы Цзинь династияһы осоронда нығынған.

Корея

Корея легендаһы буйынса, тауға күктән Кочосон беренсе корея дәүләтенә нигеҙ һалыусының атаһы Хванун төшкән.

КХДР

Ким Чен Ирҙың рәсми биографияһы уның Чхонджи күле янында тыуған тип раҫлай. 1992 йылда вулкан кратерын уратып алған түбәләрҙең береһендә, Хяндоконда дәүләт скульпторҙары киңлеге 216 метр булған ғәйәт ҙур яҙыуҙы уя:«Пэктусан, Революцияның изге тауы. — Ким Чен Ир. 16 февраль 1992 г.» (혁명의 성산 백두산. 김정일. 1992년 2월 16일 새김). Пэктусандың һүрәте Корея Халыҡ-Демократик Республикаһының гербын биҙәй.

Галерея

• 
  Пэктусан тауындағы кратер күле Тяньчи (Чхонджи)
• 
  Каирндар
• 
  Чанбай ҡайнар сығанағы
• 
  Чанбай шарлауығы
• 
  Йылға

Һылтанмалар

• Volcano live
• Байтоушань // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.
• Пэктусан // Словарь современных географических названий / Рус. геогр. о-во. Моск. центр; Под общ. ред. акад. В. М. Котлякова. Институт географии РАН. — Екатеринбург: У-Фактория, 2006.
• [2] (инг.) на сайте Global Volcanism Program Смитсоновского института
• Небесное озеро в горах Чанбайшань  (билдәһеҙ). Дата обращения: 6 август 2008. Архивировано из оригинала 7 июнь 2009 года. 2009 йыл 7 июнь архивланған.