Ҡытай теле

Ҡытай теле
Ҡытай теленең доньяла таралыуы:      Страны, где он является основным или официальным      Страны, где более 5 млн говорящих      Страны, где более 1 млн говорящих      Страны, где более 0,5 млн говорящих      Страны, где более 0,1 млн говорящих      Города со значительным числом говорящих
Телдең үҙатамаһы	һөйләшеү теле: 漢語, 汉语 яҙма тел: 中文
Илдәр	Ҡытай Халыҡ Республикаһы, Тайвань, Сингапур, Филиппины, Малайзия, Индонезия, Көнсығыш Тимор, Таиланд, Вьетнам, Мьянма, Камбоджа, АҠШ, Россия, Һиндостан
Рәсми хәле	Ҡытай Ҡытай Республикаһы Сингапур Ва (танылмаған) Ойошмалар: БМО ШОС АСЕАН
Классификация
сино-австронезийские языки сино-тибетские языки Ҡытай теле
Әлифба	Ҡытай яҙыуы, ғәҙәти ҡытай иероглифтары[d] һәм упрощение иероглифов[d]
Тел коды
ГОСТ 7.75–97	кит 315
ISO 639-1	zh
ISO 639-2	zho һәм chi
ISO 639-3	zho
Был телдә Википедия

Ҡытай теле (үҙ атамаһы 中文, 汉语) — туған тел булараҡ иң күп һөйләшеүселәр һаны булған тел. Син-тибет телдәре ғаиләһенә ҡарай. Ҡытай теле бер береһенән ныҡ айырылған диалекттар йыйылмаһынан тора, шуға күрә күп кенә тел белгестәре ҡытай телен туғандаш булған айырым телдәр системаһы тип ҡарай.

Ҡытай теле син-тибет телдәре ғаиләһендәге ҡытай тармағына ҡарай. Тәүҙә хань этник төркөмөнөң төп теле булған. Хәҙерге формала ҡытай теле КХР-ның, Сингапур һәм Тайваньдың рәсми теле булып тора, шулай уҡ БМО рәсми телдәренең береһе.

Бөтә донъяла ҡытай телендә 1,3 млрд кеше һөйләшә. Тарихи яҡтан был Ҡытай халҡының күпселеге булған хань халҡының теле (ил халҡының 90 % артығы). Бынан тыш, үҙ телен һаҡлаған тиҫтәләрсә миллион ҡытайлылар Көньяҡ-көнсығыш Азияла йәшәй, ҡытай диаспораһы бөтә донъяға таралған.

2010 йылғы халыҡ иҫәбен алыу буйынса Рәсәйҙә ҡытайса 70722 кеше һөйләшә.

Бөтә доньяла ҡытай телендә һөйләшеүселәрҙең дөйөм һаны — 1,3 млрд кеше.

Лингвистик география

Таралыуы һәм һаны

Ҡытай теле — ҠХР, Тайвань һәм Сингапурҙың рәсми теле. Бөтә донъяла 1,3 миллиардтан ашыу кеше һөйләшкән тел.

Ҡытайҙар БМО-ның 6 рәсми һәм эш теленең береһе булып хеҙмәт итә.Был тел - боронғо хань халҡының теле. ҠХР-ҙың милли составында өҫтөнлөк итә, ил халҡының 90 проценттан ашыуы. Бынан тыш, үҙ телен һаҡлап ҡалған тиҫтәләрсә миллион ҡытайҙар Көньяҡ-Көнсығыш Азияның бөтә илдәрендә тиерлек йәшәй (Сингапурҙа, халыҡтың 75 проценттан ашыуын тәшкил итә); ҡытай диаспораһы бөтә донъяға таралған.

Нью-Йорк штатында һайлау ҡануниәтенә төҙәтмә индерелә, уға ярашлы, миллиондан ашыу кеше йәшәгән дәүләттең бөтә ҡалаларында ла һайлау барышына ҡағылышлы барлыҡ документтар ҡытай теленең өс диалектына күсерелергә тейеш. Ҡытайҙарҙан тыш, исемлеккә испан, корей, филиппин һәм рус телдәре ингән ..

Рәсәйҙә 2010 йылғы Халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса, ҡытай телендә 70 722 кеше һөйләшә.

Диалект төркөмдәре

10 ҡытай диалект төркөмө бар: төньяҡ төркөм (北 bei, Иң эреләре — 800 миллиондан ашыу һөйләшеүсе), Цзинь, Хой, У (吴), Сян (湘), Гань (赣), Хакка (客家), Юэ (粤), Пингхуа һәм Мин Стөркөмө (闽). Диалекттар фонетик яҡтан айырыла (был үҙ-ара аралашыуҙы ауырлаштыра, диалекттар өндәрҙең даими тап килеүе менән бәйле булһа ла), лексика, өлөшләтә грамматика, грамматика нигеҙҙәре бер төрлө булһа ла. Төрлө диалекттарҙа һөйләшеүселәр араһында аралашыу сараһы булып норматив ҡытай теле тора, Ҡытайҙа путонгхуа (яп. 普通话), Сингапур хуайу (华语) Гойу (国语) тип атала, улар араһында фонетика буйынса ҙур булмаған айырмалар бар, Путонгхуа һәм хуайу яҙыуҙа ябайлаштырылған персонаждар ҡулланыла, ә гоюла — традицион.

Әҙәби тел төньяҡ диалекттарына нигеҙләнгән. Хәҙерге заман фонетик нормаһы пекин әйтелешенә нигеҙләнгән. Ләкин элек әйтелештең башҡа нормалары ла булған, ҡайһы берҙә пекин әйтелешенән ныҡ айырылып торған: мәҫәлән, Тан династияһы осоронда, күпселек классик ҡытай текстарын төҙөгәндә, норма хәҙерге «Хакка» диалект төркөмө һыҙаттарына яҡын көньяҡ ҡытай әйтелешенә нигеҙләнгән.

Стандарт ҡытай теле

Стандарт ҡытай теле — был Ҡытайҙың стандарт теле (онда ул 普通话; pǔtōnghuà тип атала) һәм Тайваньдың, шулай уҡ Сингапурҙың дүрт рәсми теленең береһе (унда ул 华语; 華語; Huáyǔ йәки 汉语; 漢語; Hànyǔ тип атала). Стандарт ҡытай теле Пекин акцентына нигеҙләнә. Ҡытай һәм Тайвань хөкүмәттәре ҡытай теленең бөтә төрҙәрен дөйөм аралашыу теле итеп ҡулланыуҙы маҡсат итә. Шуға күрә ул дәүләт учреждениеларында, киң мәғлүмәт сараларында һәм мәктәптәрҙә уҡыу теле итеп ҡулланыла.

Ике теллелек ҡытай телен ҡулланыусылар араһында киң таралған. Мәҫәлән, Шанхайҙа йәшәгән кеше стандарт ҡытайҙа ла, шанхай диалектында ла һөйләшә ала; әгәр ул башҡа ерлә үҫкән булһа, тыуған төбәгенең диалектында ла иркен аралаша, тигән һүҙ. Стандарт ҡытай теленән тыш, күпселек тайваньдар шулай уҡ хоккиен (шулай уҡ 台語; "тайвань теле" тип аталған) тайвань диалектында, хакка телендә йәки австронезия телендә һөйләшә. Тайванъзарҙын тел һөйөүсеһе көндәлек һөйләшеүҙә стандарт ҡытай теле һәм Тайваньдағы башҡа телдәрҙең әйтелеше һәм лексикаһын ҡатнаштырып ҡулланыуы мөмкин.

Номенклатура

Ҡытай теленең төрлө тармаҡтарын нисек атап йөрөтөү мәсьәләһе бәхәсле булып ҡала. Ҡайһы бер лингвистар һәм күпселек ғәҙәти ҡытайҙар бөтә һөйләү формаларын бер тел тип һанай, сөнки был формаларҙы ҡулланыусыларҙың милли үҙаңы һәм яҙыу формаһы уртаҡ. Икенсе яҡтан, баш ҡалаларға уйлап ҡуйыу дөрөҫ түгел, бигерәк тә мандарин, у һәм башҡалар кеүек төп тармаҡтарҙы, "диалекттар" тип атау бөтөнләй мөмкин түгел, сөнки улар бер-береһенән бик ныҡ айырыла. Әммә төп тармаҡтарҙы "телдәр" тип атау, шул уҡ критерий буйынса, дөрөҫ булмаҫ, сәбәбе лә шунда: унда үҙ-ара аңлайышлы булмаған диалекттар күп булған тармаҡ, мәҫәлән у, үҙен бер тел тип атарын мая яҙмайҙар.

Ҡытай яҙмаһы

Күпселек яҙмаларҙан айырмалы рәүештә, ҡытай яҙмаһы хәрефтәрҙән түгел, ә иероглифтарҙан тора, шулай ҙа йыш ҡына төрлө ҡытай алфавиттары ҡулланыла (ҠХР-ҙа пиньинь һәм Тайвань Республикаһында Чжуйинь фухао йәки бопомофо киң таралған). Һәр иероглиф айырым ижек һәм айырым морфеманы билдәләй. Иероглифтарҙың дөйөм һаны 80 меңдән ашыу, әммә уларҙың күбеһен классик ҡытай әҙәбиәте ҡомартҡыларында ғына осратырға мөмкин.

• Хәҙерге заман ҡытай тексын 80 процент аңлау өсөн 500 иероглиф етә, 1000 һәм 2400 тамға белеү 91 % һәм 99 процентын аңларға мөмкинлек бирә.
• 3000 иероглиф гәзит һәм журналдар уҡыу өсөн етә.
• Ике томлы эре һүҙлектәргә ғәҙәттә 6000-8 000 иероглиф инә. Был том араһында бик һирәк ҡулланылған иероглифтар ҙа бар, мәҫәлән, боронғо йола (ритуал) әйберҙәр йәки традицион ҡытай медицинаһы дарыуҙары атамаларында ҡулланыла.
• Иероглифтарҙың иң тулы һүҙлеге Чжунхуа цзыхай («Море китайских иероглифов» 中華字海) 1994 йылғы баҫмаһы 85 568 иероглифтарҙан тора.

Канси цзыдянь — ҡытай теленең классик һүҙлеге.

Хәҙерге ваҡытта ҡытай иероглифтарының 2 варианты бар: ябайлаштырылған, Ҡытай материктарында ҡабул ителгән, традицион — Тайвань, Гонконг һәм башҡа ҡайһы бер илдәрҙә.

Ғәҙәттә ҡытайҙар өҫтән аҫҡа ҡарай яҙған, ә бағаналар уңдан һулға күскән. Хәҙерге ваҡытта ҠХР-ҙа башлыса горизонталь, һулдан уңға, Европа телдәре өлгөһөнә эйәреп яҙалар; вертикаль яҙыу Тайванда горизонталь яҙыу менән бер рәттән ҡулланылыуын дауам итә. Ләкин Ҡытай утрауҙарында вертикаль яҙыу һәм реформаға тиклемге иероглифтар элеккесә традицион ҡытай мәҙәниәтенә семантик һылтанма булараҡ ҡулланыла. 2004 йылдың май башында Тайвань парламенты яҙма тураһында яңы закон ҡабул итә. Хәҙер барлыҡ рәсми документтар горизонталь юлдарҙа ғына яҙылырға тейеш. Спикер аңлатыуынса,үҙгәреш документтарға индерелгән һандар һәм инглиз һүҙҙәре хаос тыуҙырыуы менән бәйле. Яңы үҙгәрештәр нәфис әҙәбиәткә йоғонто яһамай.

Ҡытай телен алфавит яҙмаһына транскрипциялау системалары күп. Иң киң ҡулланылғаны — ҠХР-ҙа һәм БМО-ла рәсми статусҡа эйә булған Ханю пиньинь системаһы. Кире процесс — һүҙҙәрҙе башҡа телдәрҙән иероглифтарға тәржемә итеү — ул тиклем ҡәтғи көйләнмәгән, шуға күрә бер сит телдән ингән һүҙҙә иероглиф яҙыуҙың бер нисә варианты булыуы мөмкин.

Ҡытай йәштәре яҙышҡан саҡта мәғәнәле фразалар кеүек яңғыраған махсус һанлы кодтар ҡуллана (мәҫәлән, 520 — u er lin = 我爱你 vo ai ni, мин һеҙҙе яратам).

Цзягувэнь (甲骨文)- ташбаҡалар ҡабығында һәм мал тиреһендәге боронғо Ҡытай яҙмалары. Б. э. т. XVII быуат

Тарихы

Ҡытай теле — донъяла иң боронғо телдәрҙең береһе. Шулай уҡ хәҙерге ваҡытта ҡулланылыуҙа булған иң боронғо яҙыу системаһына эйә. Ҡытай теле иероглификаһы үҙ алфавиттары (кана, хангыль) менән бер рәттән япон һәм корей телдәрен дә үҙ эсенә ала (һуңғыһы — көньяҡ корея версияһында ғына, һәм бик сикле). Ҡытай теле барлығын раҫлаған яҙма документтарҙың иң боронғо корпусы — ҡорбан хайуандары һөйәктәренә һәм ташбаҡалар ҡабығына (беҙҙең эраға тиклем XIV—XI быуаттар) цзягуванэнь (фалсы, илаһи) яҙыуҙар. Шан-Инь осоронда уҡ формалашҡан тел системаһы барлығы тураһында шаһит булып торалар. Уларҙы асА башлау XX быуат башына ҡарай, тикшеренеү беҙҙең көндәргә тиклем дауам итә һәм әлегә тамамланмаған. Ҡытай теле традицияһын нығытҡан төп элемент булып вэньяндың рәсми яҙма теле тора. Берҙәм яҙма системаның өҫтөнлөгө төрлө диалекттар булыуына юл ҡуйған уникаль күренешкә әүерелә, улар күпмелер ваҡыт бойондороҡһоҙ дәүләттәр сиктәрендә үҫешә. Сәйәси сәбәптәр арҡаһында ҡытай телендә төньяҡ диалекттары өҫтөнлөк итә. Улар нигеҙендә империяның рәсми теле статусын алған «чиновниктар теле» гуанхуа барлыҡҡа килә. Уның менән бергә байхуа тип аталған ябай халыҡтың һөйләү теле лә үҫешә. Ҡытай мәҙәниәте тарихында һөйләү телен яҙма ҡулланыу кардинал боролош була; Цзинь Шэнтан (ҡы金聖歎, ябыл. 金圣叹, 1610?—1661) беренсе булып өҫтөнлөк ала. XX быуат башында грамоталылыҡты демократлаштырыу хәрәкәте байхуаға төп яҙма аралашыу теле һәм ҡытай диалекттарын берләштереүҙең башы булараҡ революцион күсеүҙе билдәләй.

Ҡытай теленең лексикаһы үҙгәртеп ҡороуҙың ике баҫҡысы аша үтә: б. э. I быуатында буддизмдың Ҡытайға үтеп инеүе менән барлыҡҡа килгән яңы семантик ҡатламдың яраҡлашыуы — яңы дәүерҙең донъя лексиконы менән берләшеү, уның иң ҡулайлы йөрөтөүсеһе булып япон теле була: XX быуат башынан күп кенә көнбайыш төшөнсәләре үтеп инә башлай, улар ҡасандыр үҙләштерелгән ҡытай иероглифтары аша яраҡлаштырыла, ләкин Японияла барлыҡҡа килә. Шулай итеп, ҡытайҙар өсөн улар үҙләштерелгән һүҙҙәре булып тора.

Статистика мәғлүмәттәре буйынса, 1911 йылға тиклем Ҡытайҙа ҡытай теленә арналған 4813 эш 12 067 баҫмала нәшер ителә.

Лингвистическая характеристика

Фонетика и фонология

Ҡытай тартынҡылары һәм һуҙынҡылары билдәләнгән составтың сикләнгән тонлы ижектәренә ойошторолған. Путонгхуала 414 ижек бар, с учётом тоновых вариантов — 1332 , тон варианттарын иҫәпкә алып — 1332 (Путонхуала семантик айырыу тондары бар, һәр ижек 1 -ҙән 4 тонға тиклем + нейтраль тонға эйә булырға мөмкин). Ижек морфологик яҡтан әһәмиәтле, йәғни һәр ижек — морфеманың тауыш ҡабығы йәки ябай һүҙ. Тон системаһында уҡыу ҡағиҙәләре бар: тондарҙы үҙгәртергә йәки нейтралләштерергә мөмкин.

Путонхуа теленең белем кимәле буйынса дәүләт һынауын үткәндә, ҡулланылған хәҙерге таблицаларға тон айырмаһын иҫәпкә алмайынса, 400 ижек инә. Таблицалар хәҙерге заман норматив фонетик һүҙлегенә нигеҙләнгән Синьхуа цзыидянь (Пекин, 1987), ижектәр исемлегенән 18 ымлыҡ йәки һирәк уҡылған диалект йәки иҫке китап иероглифтары, тип алып ташланған.

Морфология

Морфема, ғәҙәттә, бер ижекле була. Иҫке бер ижекле һүҙҙәрҙең ҡайһы берҙәре синтактик яҡтан үҙ аллы түгел — улар ҡушма һүҙҙәрҙең һәм яһалма һүҙҙәрҙең компоненттары сифатында ғына ҡулланыла. Ике ижекле (ике морфемалы) һүҙҙәр өҫтөнлөк итә. Терминология үҫешкән һайын ике ижекле һүҙҙәр һаны арта бара. Һүҙьяһалыш һүҙҙәрҙЕ ҡушыу, аффиксация (ялғауҙар) һәм конверсия ярҙамында барлыҡҡа килә.

Ҡытай телендә туранан-тура һүҙҙәрҙе үҙләштереүҙәр булмаған, ләкин семантик калькалар киң ҡулланылған, мәҫәлән, 电 — электр, хәрефтәр, йәшен, 电脑 — компьютер, электр мейеһе, 笔记本电脑 — ноутбук, хәреф. дәфтәр-компьютер. Хәҙерге ваҡытта фонетик үҙләштереүҙәр, мәҫәлән, 克隆 (kelong) 'clong' кеүек ғәҙәти була бара. Ҡайһы бер яңы үҙләштергән һүҙҙәре, мәҫәлән, 巴士 (bāshì) 'bus' (ингл. bus) 公公共汽车, булған калькаларҙы ҡыҫырыҡлап сығара башлай.

Ҡытай телендә күп осраҡта ҡушма һүҙҙе һүҙбәйләнештән айырыу мөмкин түгел. Һүҙ үҙгәртеү башлыса ҡылым төрҙәре суффикстарынан ғибәрәт. Муффикс 们 (men) формаһындағы факультатив күплек формаһы кешеләрҙе һәм зат алмаштарҙы аңлатҡан исемдәргә хас.

Бер аффиксты «төркөм» яһау өсөн ҡулланырға мөмкин, йәғни ҡайһы бер үҙ аллы һүҙҙәрҙе күҙҙә тота ала. Аффикстар бик аҙ, ҡайһы берҙә факультатив һәм агглютинатив тәбиғәтле. Ҡытай телендә агглютинация һүҙҙәр араһындағы бәйләнештең сағылышы булып хеҙмәт итмәй, ә тел структураһы башлыса айырым булып ҡала. Ҡытай синтаксаһы һүҙҙең билдәләнгән тәртибе булған номинатив структураһы менән ҡылыҡһырлана: аныҡлаусы һәр ваҡыт аныҡланыусы һүҙҙән алда килә. Һөйләмдә хәл ҡылым булып килгән рәүеш дәрәжәләре килгән ҡылым алдында тора; «тултырыусы» (ваҡыт, һөҙөмтә) ғәҙәттә ҡылым артынан эйәрә.

Һөйләмдәр актив һәм пассив конструкция формаһында була ала; синтаксик әһәмиәте булмаған һүҙҙәрҙең урынын алмаштырыу (билдәле бер сиктәрҙә) мөмкин. Ҡытай телендә теркәүесле һәм теркәүесһеҙ бәйләнешле ҡушма һөйләмдәр ныҡ үҫешкән.

Үҙ-аллы һүҙ төркөмдәре шартлы рәүештә «исемдәргә» һәм «предикаттарға-хәбәрҙәргә» бүленә. Һуңғыһына сифаттар ҙа инә. Күп һүҙҙәр өсөн яртылаш ҡулланыу мөмкин. Хәҙерге ҡытай телендә хәҙерге заман менән үткән заман араһында айырма бар, аспект күрһәткестәренең инвентаризацияһы һәм модаль киҫәксәләрҙең ҡатмарлы системаһы бар. Ҡытай телендә ярҙамсы һүҙҙәренең үҫешкән системаһы бар. Төп ярҙамсы һүҙҙәр: бәйләүестәр, теркәүестәр, киҫәксәләр, иҫәп һүҙҙәр, һөйләм киҫәгенең күрһәткестәре, хәбәрлекте күҙаллаусылар.

Предмет менән объекттың үҙ-ара бәйләнеше күҙлегенән ҡарағанда, ҡытайҙар актив телдәргә ҡарай, ләкин актив һәм стаив ҡылымдар араһындағы айырма морфологик түгел, ә синтактик яҡтан сағыла.

Антропонимика

Ғәҙәттә. ҡытайҙарҙың исеме фамилиянан һуң яҙылған бер-ике ижекле исемдән тора. Ҡытай исеме путонхуаға тәржемә ителергә тейеш тигән ҡағиҙә бар. Был ҡағиҙә билдәле осраҡ менән бәйле, сөнки атаһы ,үтә бирелгән интернет ҡулланыусыға, улын "@ исеме менән теркәүҙән баш тартҡандар.

Элек ҡытайҙарҙың ғүмер буйы бер нисә исеме булған: бала саҡта — «һөт», йәки бала исеме (xiao-ming, ҡt. yabyl. 小名, пиньинь: xiǎo míng), үҫкәс рәсми исем алған (мин, ҡит. ябыл. 名 Пиньинь: míng), туғандары араһында хеҙмәткәрҙәр икенсе исем йөрөтә (цзы, ҡит. yabeyl. 字, пиньинь: zì), ҡайһы берҙәре шулай уҡ псевдоним ала (хao, ҡyt. jabeil. 号, пиньинь: hào). Ләкин 1980-се йылдар уртаһына өлкәндәргә бер генә рәсми мин исеме бирелһә лә, бала саҡта «һөт» исемдәр киң таралған була^:164-165.

Рус телендә, ҡағиҙә булараҡ, ҡытай фамилияһы менән исеме араһында буш юл (пробел) ҡалдырыла, «Фамилия» һәм «Исем» шул уҡ ваҡытта бергә яҙыла. Иҫке сығанаҡтарҙа ҡытай исемдәре дефис менән яҙылған (Фэн Ю-сян), ләкин һуңыраҡ ғуышып яҙыу орфографияһы ҡабул ителә (дөрөҫ яҙылыш — Фэн Юйсян). Ҡытай фамилияларының иң киң таралғаны — Ли (ҡыт. яϫбйл: 李; пиньинь: Lǐ), Ван (ҡmd. ябай⪃. 王, пиньинь: Ванг), Чжан (ҡыт. yabyil. 张, пиньинь: Zhāng).

Ҡытай ҡатын-ҡыҙҙары, кейәүгә сыҡҡас, ҡыҙ фамилияларын һаҡлап ҡала һәм ир фамилияһын (Ҡытай Халыҡ Республикаһында бөтә донъя буйынса тиерлек) ҡабул итмәй, ләкин балалар, ғәҙәттә, атаһының фамилияһын ала.

Топонимика

Ҡытай телендә топонимдар географик объекттың класс идентификацияһын үҙ эсенә ала. Ҡытай телендә инденфикатор класы топоним аҙағында урынлаштырыла. Был осраҡта күлдәрҙең һәм тауҙарҙың исемдәре ике йүнәлештә яҙылырға мөмкин: «X күл»/ «X күле» һәм «X тау» / «X тауы».

Фразеологизмдар һәм аллюзиялар

Взаимосвязь между различными видами фразеологических единиц и их место в диапазоне «устная речь — письменный язык» (разряд 谚语 объединён с 俗语)

Хәҙерге ваҡытта ҡытай фразеологияһында ҡытай тел белгесе Ма Гофан (马国凡) тәҡдим иткән классификация биш категориянан тора:

1. Чэнъюй (ҡыт. ғәҙәти 成語, ябайл. 成语, пиньин: chéngyŭ, һүҙмә-һүҙ: «готовое выражение») — идиомдар.
2. Яньюй (ҡыт. ғәҙәти 諺語, ябайл. 谚语, пиньин: yànyŭ) — мәҡәл
3. Сехоуюй (ҡыт. ғәҙәти 歇後語, ябайл. 歇后语, пиньин: xiēhòuyǔ, һүҙмә-һүҙ: «речение с усечённой концовкой») — кинәйә, аллегория
4. Гуаньюнъюй (ҡыт. ғәҙәти 慣用語, ябайл. 惯用语, пиньин: guànyòngyŭ, һүҙмә-һүҙ: «привычное выражение») — фразеологик берәмек
5. Суюй (ҡыт. ғәҙәти 俗語, ябайл. 俗语, пиньин: súyǔ, һүҙмә-һүҙ: «просторечное выражение») — әйтем

Ҡытай телендә боронғо һәм хәҙерге заман фразеологизмдарынан тыш, ҡытай телендә «диангу» (ҡытайса 典典故) тип аталған аллюзиялар (стилистик фигуралар), йәки прецедент феномендар ҙә бар, улар боронғо текстарҙан алынған фразалар (иң ҙур сығанаҡтарҙың береһе — «Өс батшалыҡ» романы). Фразеологизмдарға килгәндә, Ҡытайҙа бындай әйтемдәрҙең айырым һүҙлектәре бар. "Дянгу"ның булыуы, атап әйткәндә, ҡытай классик шиғриәтен аңлауҙы етди ҡатмарлаштыра, уҡыусының белемле булыуын талап итә.

Иероглифтар төрҙәре 6 төркөм буйынса

Күрһәтеү

1. 上 шан (Аңлатма: өҫтөнән, өҫтәрәк, өҫкө яҡҡа табаныраҡ)
2. 下 ся (Аңлатма: аҫтына, төбөнә)

Ошо иероглифтарҙа вертикаль һыҙыҡ күрһәтеү ымға оҡшап һүрәтләнә. Аңлатмаһы айырым осраҡтарҙа төрлө булырға мөмкин. Мәҫәлән, 上 … 下 шан … ся һүҙе «: өҫтөнән… аҫтына» ғына түгел, ә «етәкселәр.. буйһонған (ҡул аҫтындағы) кеше», «бер яҡтан… икенсе яҡтан» тигәнде аңлата.

Пиньин теле

Һәр иероглифтың үҙ әйтелеше булыу ҡыйынлыҡтар тыуҙыра. 1958 йылдан һәр иероглифты латин хәрефтәре менән яҙа башланылар. Ошо система пиньин теле тигән исем алды.

Хәҙерге ваҡытта Ҡытай мәктәптәрен тамамлаусылар 2000 иероглиф һәм уның латин хәрефтә яҙылышын белергә тейеш.

Пиньин теленең өндәре (тауышы) инициалға (беренсе бүлек) һәм финалдарға (икенсе бүлек) бүленә. 21 инициаль һәм 35 финаль бар.

Инициалдар әйтелеше:

d (дэ)

t (тхэ)

f (фо)

m (мо)

z (цзы)

x (cи)

s (cы)

ch (чи)

sh (ши)

zh (чжи)

r (эр)

j (цзи)

q (ци)

Финалдар әйтелеше :

ai (ай)

e (э)

I (и)

ou (оу)

er (ар)

ei (эй)

en (энь)

iou (йоу)

ong (он)

ang (ан)

eng (эн)

Ҡыҙыҡлы факттар

Ҡытай теле Гиннесстың рекордтар китабына иероглиф яҙмаһы арҡаһында донъялағы иң ҡатмарлы телдәрҙең береһе (европалылар күҙлегенән ҡарағанда) индерелгән, шулай уҡ киң таралған омонимия ла шул уҡ иероглифтар тарафынан кәметелгән. Шул уҡ ваҡытта хәҙерге ҡытай телендәге омофондар һәм омонимдар тирә-яҡ контекст аша, шулай уҡ уларға аңлатмалы һүҙҙәр өҫтәп кәмей, контекст мәғәнәһен асыҡлау юлы менән ҡулланыла. Рекордлы яҙмалар исемлегендә чиппева, хайда, табасаран һәм эскимос телдәре менән бер рәттән телгә алына.

Һылтанмалар

• Handwriting Recognition + Ҡытайса-инглизсә һүҙлектәр (инг.)
• The most common Chinese characters in order of frequency.
• Character frequency lists. 2010 йыл 28 ғинуар архивланған.
• Китайские иероглифы и их значение на русском.
• 20902 иероглифа представленных в Юникоде(недоступная ссылка)

Әҙәбиәт

• Кожевников И. Р. Словарь привычных выражений современного китайского языка. М., 2005
• Юань Цзя-хуа. Диалекты китайского языка / Под ред. проф. Г.П. Сердюченко. — М.: Наука, 1965. — 55 с. — 1200 экз.
• Курдюмов В. А. Курс китайского языка. Теоретическая грамматика. — М.: Цитадель-трейд, Лада, 2005. — 576 с. — 3000 экз. — ISBN 5-9564-0015-3.
• Войцехович И. В. Практическая фразеология современного китайского языка. М., 2007
• Духовная культура Китая: энциклопедия в 5 т. М., 2006. — Т. 3. Литература. Язык и письменность. 2008. 727 с. Авторы статей общего раздела «Язык и письменность» — О. И. Завьялова и А. М. Карапетьянц, авторы словарных статей о языке и письменности — О. И. Завьялова, И. Т. Зограф, Л. Р. Концевич, А. В. Немтинова, Ф. Ю. Тавровский, Р. Г. Шапиро. Избранная библиография работ на русском языке подготовлена В. П. Журавлевой
• Завьялова О. И. Большой мир китайского языка. М.: Восточная литература, 2010. 287 c. ISBN 978-5-02-036434-9.