Телдәрҙең генетик классификацияһы

Телдәрҙең генетик классификацияһы

Планетала тел ғаиләләренең бүленеше   

Донъяла бер нисә мең тел иҫәпләнә. Билдәле белешмәлектәр хәҙерге телдәрҙе генә индерә  (йәғни йәнле һәм күптән түгел үлгән телдәрҙе). «Этнолог»та 2018 йылға бирелгән мәғлүмәттәр буйынса,  уларҙың һаны 7097, ә  Лингвосфера Реестры    (инг.)  буйынса — 4994.  Уларҙың күбеһе ғаиләләргә берләштерелә. 

Бөтәһе 420 самаһы тел ғаиләһе,  100-ҙән ашыу изолят һәм  100-ҙән ашыу  классификацияланмаған тел иҫәпләнә.  Ғаиләләр йыш ҡына юғарыраҡ кимәл берәмектәргә  — макроғаиләләргә (филдар англ. phylum) берләшә, әммә уларҙың күпселеге раҫлауҙы талап иткән фәнни гипотеза ғына булып ҡала килә. Тик ностратик һәм афразия макроғаиләләренең булыуы тураһындағы теориялар ғына ышаныслы нигеҙләнгән.

Географик классификация

Күп һанлы ғаиләләрҙе тәртипкә килтереүҙең иң уңайлы ысулы тип   генетик түгел, ә географик  — материктар  йә континенттар буйлап берләштереү ысулы һанала. 

Евразия

• Баск  ғаиләһе {3}
• Һинд-европа ғаиләһе {449}

• Төньяҡ кавказ ғаиләһе  {34}:
  • Абхаз-адығ телдәре
  • Нах-дағстан телдәре инә
• Картвель ғаиләһе  {4}
• Урал ғаиләһе  {39}
• Алтай ғаиләһе {79}:
  • Монгол телдәре
  • Төрки телдәр 
  • Тунгус-маньчжур телдәре; максималь вариантта шулай уҡ  
  • Корей теле 
  • Япон-рюкю телдәре 
• Дравид ғаиләһе {66}
• Бурушаски теле (изолят) {1}
• Киләһе 5 ғаилә шартлы рәүештә  «Палеоазиат  телдәре» тип йөрөтөлә:
  • Енисей ғаиләһе   {2}
  • Юкагир-чуван ғаиләһе {2}
  • Чукот-камчат ғаиләһе  {5} 
  • Нивх  теле (изолят) {1}
  • Айн ғаиләһе † {3}
• Син-тибет ғаиләһе {363}, шул иҫәптән  ҡытай теле
• Тай-кадай ғаиләһе  {70}
• Мяо-яо ғаиләһе {22}
• Австроазия ғаиләһе
  • австроазия ғаиләһе үҙе  {163}, шул иҫәптән вьетнам  теле 
  • Никобар ғаиләһе  {6}
• Австронезия ғаиләһе {1268}
  • Малай-полинезий ғаиләһе  {1248}
  • Формоз (тайвань) ғаиләһе {20}  
• Андаман ғаиләһе {13}

Боронғо телдәр:

• Тиррен  ғаиләһе {2} † (этруск теле лә инә)
• Хуррит-урарту ғаиләһе † {2}
• Шумер теле (изолят) † {1}
• Элам теле (изолят) † {1}
• Классификацияланмаған телдәр  {12}, шул иҫәптән ибер теле †, кипр-миной теле †, этеокрит теле †, хатт теле †, кассит теле † һәм Көнбайыш Евразияның  башҡа реликт телдәре.

Африка һәм Көньяҡ-көнбайыш Азия

Африка телдәре ғәҙәттә  4 «макроғаиләгә» берләшә, уларҙың бөтәһенең дә туғанлығы иҫбатланып бөтмәгән, ләкин былай берләштереү ҡулланыуға уңайлы.

Афразия макроғаиләһе {375}

1. Семит ғаиләһе  {77}
2. Бербер-канар  ғаиләһе {26} 
3. Мысыр ғаиләһе {5}
   • Боронғо мысыр теле  †
   • Копт теле  †
4. Чад ғаиләһе  {195}
   • Үҙәк чад тармағы  {86}
   • Көнбайыш чад тармағы {73}
   • Көнсығыш чад тармағы {36}
5. Кушит өҫғаиләһе {47}
   • Бедауйе теле {1}
   • Агав ғаиләһе {5}
   • Көньяҡ кушит ғаиләһе {8}
   • Көнсығыш кушит ғаиләһе {33}
6. Омот өҫғаиләһе {28}
   • Төньяҡ омот ғаиләһе {24}
   • Көньяҡ омот  (ароид) ғаиләһе{4}

Нигер-конго (конго-кордофан) макроғаиләһе {1514}

1. Кордофан ғаиләһе  {24}
2. Манде ғаиләһе {68}
3. Атлантик ғаилә {64}
4. Иджоид ғаиләһе {10}
5. Догон ғаиләһе {10}
6. Кру ғаиләһе {39}
7. Сенуфо ғаиләһе {15}
8. Гур ғаиләһе {96}
9. Адамава-убанги  ғаиләһе {158}
10. Ква ғаиләһе {80}
11. Бенуэ-конго ғаиләһе {961}

Нил-сахара телдәре {204}

1. Сонгай ғаиләһе {9}
2. Сахара ғаиләһе {9}
3. Кульяк ғаиләһе {3}
4. Мабан ғаиләһе  {9}
5. Фур ғаиләһе {3}
6. Берта теле {1}
7. Кунама теле {1}
8. Үҙәк судан ғаиләһе  {65}
9. Көнсығыш судан ғаиләһе  {92}
10. Гумуз теле (изолят) {1}
11. Коман ғаиләһе  {5}
12. Кадугли ғаиләһе {7}

Койсан телдәре {26}

1. Кхой (үҙәк койсан) ғаиләһе {8}
2. Жу-къви ғаиләһе  {17} 
3. Квади теле (изолят) † {1}
4. Сандаве теле (изолят) {1}
5. Хадза теле (изолят) {1}

Классификацияланмаған телдәр {8}

• Мероит  теле † һ.б.

Океания

Папуас телдәре {832}

Папуас телдәре классификацияһы иң әҙ эшләнгәндәргә инә. Ғәҙәттә (Вурм буйынса) улар  5 макроғаиләгә, 8 айырым ғаиләгә һәм  32 изолятҡа бүленә.

1. Трансяңыгвинея макроғаиләһе {564} 
2. Көнбайыш папуас  макроғаиләһе {26} 
3. Көнсығыш папуас  макроғаиләһе {36} 
4. Сепик-раму макроғаиләһе {104}  
5. Торричелли макроғаиләһе {48} 
6. Ско  ғаиләһе {7}
7. Квомтари ғаиләһе {6}
8. Араи ғаиләһе  {7}
9. Амто-мусиан ғаиләһе  {2}
10. Сарер ғаиләһе   {33}
11. Көнсығыш чендравасих ғаиләһе  {3}
12. Байон-авбоно  ғаиләһе {2}
13. Түбәнге мамберам ғаиләһе  {2}

Австралия һәм Тасмания телдәре

1. Австралия макроғаиләһе {258}  
2. Тасмания ғаиләһе † {5}

Төньяҡ Америка

1. Эскимос-алеут ғаиләһе {11}
2. На-дене ғаиләһе {күп}
3. Хайда теле (изолят) {1}
4. Алг  ғаиләһе {күп}
5. Вакаш ғаиләһе {6}
6. Чимакум  ғаиләһе {2}
7. Салиш ғаиләһе {күп}
8. Ирокез ғаиләһе  {16}
9. Калуса теле (изолят) † {1}
10. Тимукуан ғаиләһе † {2}
11. Ючи теле (изолят) {1}
12. Натчез теле (изолят) † {1}
13. Муског ғаиләһе  {7}
14. Туника теле  (изолят) † {1}
15. Читимача (читимаша) теле (изолят) † {1}
16. Атакап ғаиләһе  † {2}
17. Адаи теле (изолят) † {1}
18. Каддоан  (каддо кэддо) ғаиләһе {6}
19. Тонкава теле (изолят) † {1}
20. Сиуан  (сиу-катавба) ғаиләһе {18}
21. Цимшиан ғаиләһе {2}
22. Шинук  (чинук) ғаиләһе {3}
23. Алсей ғаиләһе   † {2}
24. Саюсло теле (изолят) † {1}
25. Кус ғаиләһе  {2}
26. Такелма-калапуян ғаиләһе  {4}
27. Винтуан ғаиләһе  {2}
28. Майдуан ғаиләһе  {4}
29. Ути  (мивок-костано) ғаиләһе {15}
30. Йокуц ғаиләһе  {6}
31. Пенутий  плато ғаиләһе {6}
32. Карок (корате, карук) теле (изолят) {1}
33. Чимарико теле (изолят) † {1}
34. Шастан ғаиләһе  {4}
35. Палайхних  (палайних) ғаиләһе {2}
36. Помоан ғаиләһе  {7}
37. Яна  (яна-яхи) теле (изолят) † {1}
38. Салин ғаиләһе  {2}
39. Кочими-юма  (юма-кочими) ғаиләһе {15}
40. Сери теле (изолят) {1}
41. Вашо (уашо) теле (изолят) {1}
42. Юки  (юки-ваппо) ғаиләһе {2}
43. Эсселен теле (изолят) † {1}
44. Чумаш ғаиләһе  {6}
45. Каюсе теле (изолят) † {1}
46. Кутенай (кутенэ) теле (изолят) † {1}
47. Каранкава теле (изолят) † {1}
48. Наолан теле (изолят) † {1}
49. Кинигуа теле (изолят) † {1}
50. Маратино теле (изолят) † {1}
51. Солано теле (изолят) † {1}
52. Аранама теле (изолят) † {1}
53. Котонаме теле (изолят) † {1}
54. Комекруд ғаиләһе  † {3}
55. Коавильтек теле (изолят) † {1}
56. Гуайкури  (вайкури) ғаиләһе † {8}
57. Зуньи (суньи, зуни) теле (изолят) {1}
58. Керес ғаиләһе  {2}
59. Кайова-тано (киова-тано) ғаиләһе {7}
60. Беотук теле (изолят) † {1}
61. Юто-ацтек ғаиләһе  {күп}

Урта Америка (Мезоамерика)

1. Ото-манг  ғаиләһе {күп}
2. Тараско (пуре́печа) теле (изолят) {1}
3. Куитлатек теле (изолят) † {1}
4. Тотонак  ғаиләһе  {2}
5. Михе-соке   ғаиләһе {күп}
6. Текистлатек  (оахак-чонтал) ғаиләһе {2}
7. Уаве теле  (изолят) {1}
8. Майя  ғаиләһе {күп}
9. Шинка   ғаиләһе  {4}
10. Ленкан ғаиләһе  {2}
11. Хикак  (толь) ғаиләһе  {2}
12. Мисумальп ғаиләһе {4}
13. Урта Американың классифицияланмаған телдәре: †алагвилак, †амотоманко, †гуасаве, †толимеко, †чумбия һ.б.

Көньяҡ Америка

1. Айкана (корумбиара) теле (изолят) {1}
2. Аймара   (хаки) ғаиләһе {2}
3. Алакалуф (кавескар) теле (изолят) {1}
4. Андаки теле (изолят) † {1}
5. Андоке теле (изолят) {1}
6. Аравак ғаиләһе {65}
7. Араука  теле (мапудунгу) (изолят) {1}
8. Барбакоа ғаиләһе  {8}
9. Бора-уитот ғаиләһе  {8}
10. Борор(оан) ғаиләһе  2 {4}
11. Ботокуд (айморе) ғаиләһе {3}
12. Ваорани теле (изолят) {1}
13. Варао (гварао) теле (изолят) {1}
14. Вилела теле (изолят) {1}
15. Гуайкур  (вайкурý) ғаиләһе {7}
16. Гуато теле (изолят) {1}
17. Гуахиб (вахиво) ғаиләһе {4}
18. Дьяпан  (катуки) ғаиләһе {5}
19. Жабути ғаиләһе  {3}
20. Же ғаиләһе {12}
21. Жейко теле (изолят) † {1}
22. Итонама (сихнипадара) теле (изолят) {1}
23. Кавапан ғаиләһе  {2}
24. Камакан ғаиләһе † {5}
25. Камса́ (камынча) теле (изолят) {1}
26. Кандоши теле (изолят) {1}
27. Каничана теле (изолят) (†) {1}
28. Капишана теле (изолят) {1}
29. Каража теле (изолят) {1}
30. Кариб ғаиләһе  {43}
31. Карири(-шоко) ғаиләһе † {4}
32. Каювава теле (изолят) {1}
33. Кечуа ғаиләһе  {17}
34. Коая (кважа, арара) теле (изолят) {1}
35. Кофан теле (изолят) {1}
36. Леко теле (изолят) {1}
37. Луле теле (изолят) † {1}
38. Ма́ку теле (изолят) {1}
39. Мади (арава) ғаиләһе {6}
40. Маской ғаиләһе {4}
41. Матак  (матако) ғаиләһе {4}
42. Машакали ғаиләһе  {3}
43. Мовима теле (изолят) {1}
44. Мосетен теле (изолят) {1}
45. Мочика (юнга) теле (изолят) {1}
46. Муран ғаиләһе  {4}
47. Намбиквар ғаиләһе  {5}
48. Омурано (умурана) теле (изолят) {1}
49. Отомак (отомако) ғаиләһе † {2}
50. Офайе теле (изолят) {1}
51. Пано-такан ғаиләһе  {33}
52. Паэс теле (изолят) {1}
53. Пуйнав  (маку) ғаиләһе {5}
54. Пукина теле  (изолят) † {1}
55. Пури ғаиләһе † {2}
56. Пуэльче теле (изолят) † {1}
57. Рикбакца теле (изолят) {1}
58. Сабела теле (изолят) {1}
59. Салив ғаиләһе  {2}
60. Самук ғаиләһе  {2}
61. Сапаро ғаиләһе   {3}
62. Сечура-катакао ғаиләһе {3}
63. Тауширо (пинче) теле (изолят) {1}
64. Текирака (абишира) теле (изолят) {1}
65. Тикуна теле (изолят) {1}
66. Тимотэ ғаиләһе  {3}
67. Тинигуан  (тинива) ғаиләһе {3}
68. Трумай теле  (изолят) {1}
69. Тукан (тукано) ғаиләһе {23}
70. Тупи ғаиләһе  {46}
71. Уарпей  ғаиләһе † {2}
72. Урарина (шимаку) теле (изолят) {1}
73. Уру-чипая ғаиләһе {2}
74. Фулнио теле (изолят) {1}
75. Харакмбыт  (туйонери) ғаиләһе {2}
76. Хивар  (хиваро) ғаиләһе {4}
77. Хирахар  ғаиләһе † {3}
78. Чапакур ғаиләһе   {9}
79. Чарруан ғаиләһе  † {2}
80. Чибчан ғаиләһе  {21}
81. Чикитано теле  (изолят) {1}
82. Чоко ғаиләһе {5}
83. Чолон теле  (изолят) {1}
84. Чолон ғаиләһе {2}
85. Чон ғаиләһе  {3}
86. Эсмеральда (такаме) теле (изолят) {1}
87. Юракаре теле (изолят) {1}
88. Юриманги (юруманги) теле (изолят) † {1}
89. Ягуа  (ява, пеба) ғаиләһе {3}
90. Ямана (яган) теле (изолят) (†) {1}
91. Яномам ғаиләһе  {4}
92. Яруро (пуме) теле (изолят) {1}

1. Көньяҡ Американың классификацияланмаған телдәре {86}

Контактлы телдәр (креолдар, пиджиндар, ҡатнаш телдәр)

• Инглиз нигеҙендәге контактлы телдәр
• Ғәрәп нигеҙендәге контактлы телдәр
• Немец нигеҙендәге контактлы телдәр
• Нидерланд нигеҙендәге контактлы телдәр
• Роман нигеҙендәге контактлы телдәр
•  Португал нигеҙендәге контактлы телдәр 
  •  Француз нигеҙендәге контактлы телдәр
• Рус нигеҙендәге контактлы телдәр

Ҡатнаш телдәр  

• Алеут-меднов теле
• Мичиф  һ.б.

Яһалма телдәр

• 
  
  1. Эсперанто
  2. Интерлингва
  3. Волапюк
  4. Идо
  5. Токипона
  6. Интерлингве (окциденталь)
  7. Словио
  8. Ложбан
  9. Логлан
  10. Латин-син-флексионе
  11. Новиаль
  12. Бейсик-инглиш
  13. Сольресоль
  14. Универсалглот
  15. Ро
  16. Линкос һәм башҡалар
• Уйлап сығарылған телдәр (әҙәби, Conlangs)
  1. Дотракий  теле
  2. Клингон  теле
  3. Урта ер телдәре: квенья, синдарин, ҡара һөйләш һ. б.
  4. Новояз
  5. Надсат
  6. Чатлан-пацак теле һ. б. 
  7. Өлкән тел

Тәҡдим ителгән ҡайһы бер макроғаиләләр

• Борей  гиперғаиләһе
  • Афразия телдәре  (үрҙә ҡарағыҙ)
  • Ностратик телдәр
  • Син-кавказ телдәре
  • Аустрик телдәр
• Макро-же телдәре

Шулай уҡ ҡарағыҙ

• Донъя телдәре  

Әҙәбиәт

• Реформатский А. А. Введение в языковедение / Под ред. В. А. Виноградова. — М.: Аспект Пресс, 1996. Генеалогическая классификация языков — параграф 78.
• Дьячок М. Т., Шаповал В. В.  Генеалогическая классификация языков — Новосибирск: НИЭПП, 2002. — 32 б.
• Иванов Вяч. Вс.  Генеалогическая классификация языков // Лингвистический энциклопедический словарь. — М.: Сов. энциклопедия, 1990. — С. 93—98. — ISBN 5-85270-031-2.
  Книга

  автор<span data-key="автор" title="Имя автора или список авторов. Внимание: инициалы отделяются от фамилии и друг от друга неразрывным пробелом. Пример: Петров А. Б." class="cx-template-editor-param-desc">

  Иванов Вяч. Вс. 

  заглавие

  Генеалогическая классификация языков // Лингвистический энциклопедический словарь

  место

  М.

  издательство

  Сов. энциклопедия

  год

  1990

  страницы

  93—98

  isbn

  5-85270-031-2

  ref<span data-key="ref" title="Используется совместно с шаблонами , проставленными в тексте статьи, и шаблоном

. Если параметр «ref» присутствует, включается генерация якоря. Подробнее см. документацию шаблона ." class="cx-template-editor-param-desc">

Иванов

• Классификация языков и московская школа компаративистики(недоступная ссылка) Полит.ру, «Вести FM». 2011
• Старостин Г. С.  Как создается единая классификация языков мира 2011 йыл 6 ғинуар архивланған. Публичные лекции «Полит.ру», 2010
• Dalby David.  The Linguasphere Register of the World’s Languages and Speech Communities. First Framework Edition. Hebron (Wales): Linguasphere Press (Gwasg y Byd Iaith), 2000. Описание по-русски

Һылтанмалар

• Подробные данные обо всех 6909 живых языках (англ.)
• Все 82 креола (англ.)
• Все 17 пиджинов (англ.)
• Поиск по 7413 первичным и 41186 дополнительным названиям языков мира (англ.)
• Реестр языков мира: Лингвариум Подробные данные обо всех языках мира (в стадии разработки)