Эстәлеккә күсергә

Везувий

Координаты: пропущена долгота
Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте
Везувий
итал. Vesuvio
Координаты: пропущена долгота
Ил
РайонНеаполь 
Тау системаһыАпеннины 
Вулкан формаһыСтратовулкан, Сомма 
Кратер диаметры750 м
Кратер тәрәнлеге200 м
Барлыҡҡа килеү дәүереПлейстоцен 
Һуңғы атылыу1944 йыл 
Атылыу төрөЭксплозивный, плинианский, стромболианский 
СоставТефрит, трахит, фонолит 
Түбәһе бейеклеге1281 м [1] 
Түбәһенә беренсе менеү1788 йыл 
Италия
Красная точка
Везувий

Ве Везувий (итал. Vesuvio) — Италияның көньяғындағы янар вулкан, Неаполдән яҡынса 15 км алыҫлыҡта. Кампания төбәге Неаполь провинцияһы Неаполитан ҡултығы ярында урынлашҡан. Апеннин тау системаһына инә, бейеклеге 1281 метр.

Везувий Италияның ваҡыт-ваҡыт ирегән ҡайнар матдә, газ, тау тоҡомдары атып торған өс вулканының береһе, икенсеһе — Этна вулканы Сицилия утрауында, ә Стромболи — Липари утрауында. Везувий — континенталь Европаның берҙән-бер әленән-әле үҙе тураһында белдереп торған янар вулканы[2], ул иң хәүефле вулкандарҙың береһе тип һанала.

Тарихи сығанаҡтарҙа Везувийҙың 80-дән ашыу тапҡыр бик көслө атылыуы тураһында мәғләүмәттәр теркәлгән, шуларҙың иң билдәлеһе 79 йылдың 24 авгусында атылғаны, ул ваҡыт боронғо Рим ҡалалары Помпей, Геркуланум, Оплонтис һәм Стабий виллалары янар вулҡандан атылған лава ҡатламы аҫтында ҡалып юҡҡа сыға. Боронғо Рим авторҙары (шул иҫәптән Кесе Плиний тарафынан) был хәл һүрәтләнә һәм археологик ҡаҙыныуҙар һөҙөмтәһендә был факт раҫланғанға тиклем оҙаҡ ваҡыт Везувийҙың был ғәйәт көслө атылыуын риүәйәт кеүек кенә ҡабул итәләр. Һуңғы тапҡыр Везувий вулканы 1944 йылда атыла.

Этимологияһы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Вулкан атамаһының килеп сығышы тураһында ике төрлө теория бар:

  • оск телендәге fest һүҙенән, «төтөндө» аңлата[2]
  • боронғо һинд-европа телендәге ves тамырынан — «тау» тигәнде аңлата.

Дөйөм мәғлүмәттәр

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Везувий Көнбайыш Европанан Индонезияға тиклем 15 мең км алыҫлыҡҡа һуҙылған Урта диңгеҙ хәрәкәтсән билбауы сиктәрендә ята. Сомма-Везувий янар вулканы комплексы Неаполдән көньяҡ-көнсығышҡа табан 15 километр алыҫлыҡта урынлашҡан. Ул Роман һелтеле провинцияһының иң ҙур вулкандарының береһе. Хәҙерге заман геофизик тикшеренеүҙәре Везувий аҫтында бер нисә магматик камера булыуын күрһәтә. Уларҙың береһе яҡынса 3 км тәрәнлектә урынлашҡан, икенсеһе — 10-15 км тәрәнлектә. Геофизик һәм быраулау тикшеренеүҙәре мәғлүмәттәре буйынса Везувий вулканы аҫтындағы континенталь ҡабыҡ триас доломиттары тоҡомоноң ҡалын ҡатламынан тора.

Вулканолог Альфред Ритман вулканды өйрәнеүгә айырыуса тос өлөш индерә, ул тәүгеләрҙән булып Везувий лаваһы калийға ифрат бай булыуы тураһындағы гипотезаны тәҡдим итә, шулай уҡ доломиттың ассимиляцияланыуы тураһындағы гипотезаһы ла киң билдәле.

Вулкан бер-береһе менән ҡушылған өс конустан тора, иң боронғо конус тышҡы яҡта урынлашҡан һәм тик төньяҡ һәм көньяҡ битләүендә генә һаҡланып ҡалған. Дуға кеүек бөгөлгөн был вал Монте-Сомма (бейеклеге 1138 метрға тиклем) тип атала. Икенсе конус (ысынында иһә Везувий үҙе) Сомманың эсендә урынлашҡан. Түбәһендә — кратер, уның төбөндә ҡайһы берҙә ваҡытлыса өсөнсө конус хасил була, әммә көслө атыуҙарҙан һуң ул юғала (мәҫәлән, 1906 йылда).[3]

Везувий — Кампания төбәгендә тигеҙлек уртаһында күккә ашып торған берҙән-бер тау. Вулкан итәгендә Торре-Аннунциата ҡалаһы ята. Вулкандың төньяҡ-көнбайыш битләүендә, яҡынса 600 метр бейеклектә, вулканология обсерваторияһы урынлашҡан, уға нигеҙ 1842 йылда һалына.

Везувийҙың төп конусы ҡатлы-ҡатлы лава ҡатламдарынан һәм вулканик туфтан тора. Был ҡатлам ел, дауылдар ваҡытында ыуалып тирә-йүнгә тарала һәм тупраҡтың уңдырышлығын күтәрә. Вулҡандың итәгендә емеш-еләк һәм виноград баҡсалары урынлашҡан, юғарыраҡ (800 метрға тиклемге бейеклектә) ҡарағай урманы үҫә[3].

Вулкан эшмәкәрлеге

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Везувийҙың көслө әүҙемлеге, ҡағиҙә булараҡ, йомшаҡ әүҙемлек менән алмашынып тора. Везувийға хас типик әүҙемлек — бик ҙур күләмдә көл һәм газдың, даими рәүештә төтөн бағанаһы кеүегерәк булып, атылып тороуы, ситтән ҡарағанда был төтөн бағанаһы Италияла үҫкән пиния ҡарағайына оҡшап тора.

Везувий вулканы яҡынса 25000 йыл элек ике тектоник плита бәрелешеүе һөҙөмтәһендә барлыҡҡа килә, тигән фараз бар. Бик борон заманда иң билдәле вулкан атылыуы беҙҙең эраға тиклем 6940 ± 100 йыл тирәһе йыл менән билдәләнелә[4].

3800 йыл элек атылған сағында лава ағымы хәҙерге Неаполь урынлашҡан бөтә территорияны ҡаплап баҫа[5].

79 йылдағы көслө атылыу (атылыу шкалаһына ярашлы 5 балл) бер нисә ҡаланы юҡ итә — Помпей менән Стабия урыны-урыны менән ҡалынлығы 8 метрға еткән вулкан көлө менән ҡаплана, ә Геркуланум атылыу мәлендә яуған ямғырҙан хасил булған батҡаҡ ағымына күмелә. Шулай уҡ Геркуланум менән Помпейҙы пирокластик ағым (юғары темпратуралағы вулкан газдары, кәлә һәм тау тоҡомдары ҡатнашмаһы 700 км/сәғ. тиҙлек менән) юҡҡа сығарған, тигән фараз да бар[6]. Пирокластик ағымдағы газдар ҡала биналарын ҡалын ҡатлам менән ҡаплаған һәм биналар эсендә ҡалған халыҡ, кислород булмау сәбәпле, үлемгә дусар ителгән.

1631, 1794, 1822, 1872 һәм 1906 йылдарҙағы вулкан атылыу ҙа бик көслө була. 1631 йылдағы вулкан атылыуы 79 йылдағы атылыуҙан 10 тапҡыр көсһөҙ була, әммә ҡалала халыҡ күп йәшәү сәбәпле, 4000 тирәһе кеше һәләк була. Атылғандан һуң вулкандың бейеклеге 168 метрға кәмей. 1805 йылдағы вулкан атылыу сағыштырмаса көсһөҙ, тип иҫәпләнелә, әммә Неаполдең күп өлөшө тулыһынса емерелә, 26 меңләп кеше ғәрәсәт ҡорбаны була[7].

Везувий вулканы һуңғы тапҡыр 1944 йылда атыла. Лава ағымдарының береһе Сан-Себастьяно һәм Масса ҡалаларын емерә һәм унда 27 кеше һәләк була. Үҙәк кратерҙан атылған лава фонтанының бейеклеге 800 метрға етә, ә эруптив колонна бейеклеге вулкан өҫтөнән 9000 метрға тиклем күтәрелгән була. Везувий вулканы урғылыуынан һуң уның кратеры ярыҡтарынан газ һәм көлдөң сығыуы дауам итә (фумароль әүҙемлек).

1841 йылдан алып вулкандың әүҙемлеген вулканологик обсерватория күҙәтә. Ул Везувий битләүендә урынлашҡан һәм хәҙерге ваҡытта Неаполдә Osservatorio Vesuviano үҙәге булып тора.

Тарихи дәүерҙә Везувийҙың атылыу йылдары

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

79 йылда һуңғы тапҡыр «плиниан» тибындағы атылыу, шулай уҡ беҙгә билдәле булған тәүге атылыу була. Везувий вулканы күп тапҡырҙар атыла, өҫтәүенә, уларҙың типтары ла төрлө була. Түбәндә хронологик тәртиптә атала:

Шартлап атылыу

203, 472, 512, 685, 968, 999, 1680, 1682, 1685, 1689 йылдарҙа.

Эффузив атылыу

1717, 1725, 1728, 1730, 1751, 1752, 1755, 1771, 1776, 1785, 1805, 1810, 1812, 1813, 1817, 1820, 1831, 1855, 1858, 1867, 1868, 1871, 1884, 1891, 1895, 1899, 1929 йылдарҙа.

Эффузив-эксплозив атылыу

1036, 1068, 1078, 1139, 1631, 1649, 1660, 1694, 1698, 1707, 1714, 1723, 1737, 1761, 1767, 1779, 1794, 1822, 1834, 1839, 1850, 1861, 1872, 1906, 1944 йылдар.

Билдәле булмаған типтағы урғылыуҙар

787, 991, 993, 1007-се, 1305, 1500 йылдарҙа

Туризм

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Күҙәтеү майҙансығынан Везувий күренеше, Неаполь, Италия.

Борон замандарҙан уҡ Везувий Неаполгә килгән кешеләрҙең иғтибарын үҙенә йәлеп иткән. Мәҫәлән, рус сәйәхәтсеһе П А. Толстой XVIIбыуат аҙағында үҙенең юл көндәлегендә түбәндәгеләрҙе яҙып ҡалдыра: «Неаполдән ике миль тирәһе алыҫлыҡта донъя барлыҡҡа килгәндән алып янып ятҡан бер тау бар; Көндөҙ унан төтөн сыҡҡаны, ә төнөн уның янғаны күренеп тора; ул бер аҙға ла туҡтамайынса, һәр ваҡыт яна икән»[8].

1880 йылдан алып Везувийға маятниклы фуникулёрҙа күтәрелергә мөмкин. Ваҡыт үтеү менән был аттракцион туристар ара8ында шул тиклем популяр булып китә, ул хатта төбәктең үҙенсәлекле туристик символына әйләнә, уның хәрмәтенә популяр йырҙар ижад ителә[9]. 1944 йылдағы атылыу мәлендә фуникулер емерелә.

Эрколано яғынан Везувий.

Везувий башына тәүге тапҡыр 1910 йылда «Руссо-Балт» маркалы автомобилдә менәләр. [1344 сығанағы көн күрһәтелмәгән].

1953 йылда көнсығыш битләүендә креслола күтәргес эшләй башлай, ул да тиҙ арала популярлыҡ яулай, әммә 1980 йылдағы ер тетрәү уны ла емерә. Был күтәргесте артабан ремонтлап тормайҙар[10]. Хәҙер туристар тауҙа йыһазландырылған йәйәүлеләр һуҡмағы буйынса ғына йөрөй ала[11]. Тау итәгенән был йәйәүлеләр һуҡмағына — 1000 метр бейеклеккә тиклем автомобиль юлы һалынған. Һуҡмаҡ декабрҙән февралгә тиклем 9:00 сәғәттән 15:00 сәғәткә тиклем; мартта һәм октябрҙә 16:00 сәғәткә, апрель-июндә һәм сентябрҙә 17:00 сәғәткә, июль-августа 18:00 сәғәткә тиклем асыҡ була[12].

Шулай уҡ ҡара

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Иҫкәрмәләр

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
  1. ↑ Peakbagger.com
  2. ↑ 2,0 2,1 Везувий // Словарь современных географических названий / Рус. геогр. о-во. Моск. центр; Под общ. ред. акад. В. М. Котлякова. Институт географии РАН. — Екатеринбург: У-Фактория, 2006.
  3. ↑ 3,0 3,1 Везувий // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.
  4. ↑ Vesuvius — Eruptive History (ингл.). Global Volcanism Program. Дата обращения: 24 сентябрь 2009. Архивировано 25 август 2011 года.
  5. ↑ Excavations Show Power of Mt. Vesuvius Eruption — Los Angeles Times
  6. ↑ Pompeiians Flash-Heated to Death—"No Time to Suffocate". Дата обращения: 2 декабрь 2019. Архивировано 11 июль 2019 года.
  7. ↑ Самое смертоносное извержение Везувия.
  8. ↑ Lib.ru/Классика: Толстой Петр Андреевич. Путешествие стольника П. А. Толстого по Европе (1697—1699)
  9. ↑ О чём поется в неаполитанской песенке «Funiculi funicula»
  10. ↑ Funicular, railway and chairlift (инг.)
  11. ↑ Christoph Höcker. Golf von Neapel und Kampanien.-Köln:DuMont,1999 ISBN 3-7701-3990-9
  12. ↑ Путешествие к кратеру Везувия | Везувий | Помпеи: шаг за шагом 2019 йыл 28 ноябрь архивланған.

Һылтанмалар

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
«https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Везувий&oldid=1179390» битенән алынған