Католицизм

Католици́зм (лат. catholicismus, грек. καθολικός — «бөтә донъға таралған») — Көнбайыш Рим империяһында б.э. I мең йыллығында барлыҡҡа килгән христианлыҡ тармағы. 2008 йылдың аҙағында 1,13 млрд мәхәллә итеүсе католик булыуы билдәле.

1054 йылдағы Тарҡалыуҙан (Раскол) һуң Көнсығыш христиан сиркәүе православие исеме менән айырылып сыға; башында Рим Папаһы торған һәм үҙ иерархияһы булған христиан диненең төп йүнәлештәренең береһе; христиан диненең төп йүнәлештәренең береһе.

Тарихы

Католицизм — христиан диненең көнбайыш тармағы. Ул — иерархиялы система. Сиркәү башында Рим Папаһы тора. Католик сиркәүе тәғлимәте буйынса, ул — Христостың «урындағы» вәкиле. Уға ла, Христос кеүек үк, әхлаки сафлыҡ хас. Папа — Ватикандың (сиркәү дәүләтенең) батшаһы.

1054 йыл христиан сиркәүенең католик һәм православиеға бүленеүенән һуң дин ғилеме һәм сиркәү ойошмаһы булараҡ барлыҡҡа килә. Дин ғилеме сығанаҡтары — Библия һәм Изге Риүәйәт. Католицизмдың төп тәғлимәте — Рим баш руханийы — папаның, Иисус Христостың дин эштәрендә «яңылышыу белмәҫ» ерҙәге наместнигының етәкселеге тураһындағы ғилем. Католиктарҙың дин ғилеменә ярашлы, Изге Рух Алла‑Атанан ғына түгел, Алла‑Улдан да тарала. Католик руханиҙары (иерархияның бөтә 3 баҫҡысы) целибат тота. Католиктарҙың бөтә донъя үҙәге — Ватикан, башлығы — Рим папаһы. Иң мөһим байрамдары: Христос Кәүҙәһе, Иисус Йөрәге, Дева Марияның Ғиффәтле көйө буйға уҙыуы һ.быуаттың Католицизм христианлыҡтың бөтә тылсымлы йолалары ла (һыуға мансыу, 7—12 йәштән алып миро һөртөү, икмәкле һәм шараплы причащение, никах өҙөүҙе тыйыу) таныла. Ҡорамдарҙа иконалар юҡ, тәре йөрөштәре статуялар тотоп үткәрелә. Рәсәйҙә католик священниктары 11 быуаттың 2‑се яртыһы алып күренә башлай; 19—20 ббыуаттар араһында 12 епархия, 4553 ҡорам һәм часовня, 6 монахлыҡ ордены эшләй. 1930‑сы йылдарҙың 2‑се яртыһы рим‑католик ведомстволары бөтөрөлә. 1989—90 йылдар 12, 2006 йылда яҡынса 200 католик мәхәлләһе эшләй.

Католицизм үҙенсәлекле варианттағы «Өс аллалыҡты» таный. Уныңса, өс алла: Алла-Ата, Алла-Ул һәм Улды тыуҙырыусы Алла-Әсә. Католиктарҙа ул «изге ғаилә» (Иисус, Мария, Иосиф) рәүешендә таныла. Иисус әсәһе Марияға айырыуса хөрмәт күрһәтелә. Католик сиркәүҙә ғибәҙәт ҡылыу ғәйәт зиннәтле атмосферала уҙа. Инструменталь музыка (орган), диуарҙарҙағы һынлы сәнғәт әҫәрҙәре, күп тауышлы хор һ. б. саралар ғибәҙәт ҡылыуҙың сәхнә әҫәрҙәреләй тәьҫирле булыуын тәъмин итәләр. Католицизм идеологияһы Көнбайыш Европала быуаттар дауамында хакимлек итә. Урта быуаттарҙа Папа бөтә донъяны үҙенә буйһындырыуҙы маҡсат итеп ҡуя. Ул тәре походтары ойоштора, төрлө һуғыштар алып бара, инквизиция кеүек ҡанһыҙ хөкөм итеү, йыртҡыстарса язалау ғәмәлдәрен ҡуллана. Католик дине башында тороусыларҙың хәҙер ҙә үҙҙәренең бөтә донъяға йоғонто яһап тороу хыялынан кире ҡайткандары юҡ әле. Был хәл католицизм менән православие дине башында тороусылар араһында конфликтлы ситуация тыуҙыра.

Башҡортостандағы тарихы

Башҡортостанда шляхтасылар, 18 быуаттың уртаһынан Ырымбур губернаһында тау заводтары төҙөлөшөндә ҡатнашыусылар, һөргөнгә ебәрелгән поляк конфедераттары, 19 быуаттың башынан һөрөлгән католиктар [Ватан һуғышы (1812) осоронда әсирлеккә эләккәндәр], поляк милли-азатлыҡ ихтилалдарында ҡатнашыусылар һ.быуаттың тәүге католиктар була. Уларҙың күпселеге хеҙмәт иткән Ырымбур айырым корпусында поход сиркәүе (1839 й. алып ксёндзы М. Ф. Зелёнка) ойошторола, 1844—47 йылдарҙы таш костёл төҙөлә. Поляк ихтилалын баҫтырғандан һуң 1863—64 йй. Ырымбур губыуаттың 500‑ҙән ашыу кеше, ш. иҫ. Өфө һәм Бөрө ҡҡ. йәшәргә ҡалдырылған 27 ксёндз һөрөлә (1870‑се йылдар аҙағы — 80‑се йылдар башында уларҙың күбеһе тыуған яғына ҡайта). 19 быуаттың уртаһында Өфөлә яҡынса 150 католик йәшәй. Дини хеҙмәт Өфө ир балалар гимназияһы бинаһында башҡарыла; 1863 йыл шәхси йортта Пресвятая Деваның Ғиффәтле көйө буйға уҙыуы хөрмәтенә каплица асыла; 1889—90 йылдарҙа костёл төҙөлә. 1870 йыл католиктар Өфө губернаһы халҡының 0,06 %, Бәләбәй — 1,6 %, Бөрө — 1,45 %, Өфө ҡалаһы 2,01 % тәшкил иткән, 1897 й. губыуаттың улар 1288 кеше иҫәпләнгән. Католик сиркәүе хәйриә м‑н шөғөлләнгән. Өфө губыуаттың Иисус Христос Йөрәге хөрмәтенә рим‑католик союзы (1918 й. нигеҙләнгән) тарафынан әҙәби‑дини «Христианин» журналы («Христиан», ҡара: Христиан ваҡытлы матбуғаты) нәшер ителгән. 20 быуаттың башында Өфөлә Яңы Ивановка зыяратында католик часовняһы (1962 йыл һүтелә), Өфө өйәҙенең Алексеевка, Яңы Варваровка, Розовка аа. (Башҡортостан Республикаһының Благовар р‑ны) ғибәҙәт йорттары эшләй. 1938 й. алып общиналарҙың эшмәкәрлеге туҡтатыла. 1990‑сы йй. башында Өфөлә (1993 й. теркәлә) һәм Благовар районының Алексеевка ауылы (1995) католик общиналары эшмәкәрлеген тергеҙә. 2006 йылда республика 4 община (Дәүләкән һәм Октябрьский ҡалалары теркәлеүһеҙ 2) эшләй. 2003 йылда Өфөлә беренсе каплицаның 140 йыллығына һәм Өфө мәхәлләһенең 10 йыллығына арналған саралар үткәрелә, улар барышында «Башҡортостандағы христианлыҡтың тарихы һәм хәҙерге мәсьәләләре» («История и современные проблемы христианства в Башкортостане») Халыҡ-ара фәнни-ғәмәли конференцияһы үтә.

Католицизм // Башҡорт энциклопедияһы. — Өфө: БР ДАҒУ «Башҡорт энциклопедияһы», 2015—2024. — ISBN 978-5-88185-143-9.

• Гиззәтов К. Т., Философия: 2 китап. 2-се китап: Ҡыҫҡаса философия тарихы. Философиянең нигеҙ проблемулары: Юғары уҡыу йорто өсөн дәреслек. (тат.)

Әҙәбиәт

• Религии в Башкортостане: история и современность. Уфа, 1998;
• История малых христианских конфессий в Башкортостане. Уфа, 2004.