Швейцария

Швейца́рия Конфедера́цияһы
нем. Schweizerische Eidgenossenschaft
франц. Confédération suisse
итал. Confederazione Svizzera
Ҡалып:Lang-rm

Файл:File:Flag of Switzerland (Pantone).svg Файл:File:Coat of Arms of Switzerland (Pantone).svg Флаг {{{Герб урынына}}}
Девиз: ««Unus pro omnibus omnes pro uno» лат. «Берәү бөтәһе өсөн, бөтәһе берәү өсөн!»»
Гимн: «псалом»
Үҙаллылыҡ датаһы	1 август 1291 иғлан ителгән 24 октябрь 1648 танылған 1848 йылдан Федерация ( (1291 йылдан Федератив хартиянан))
Рәсми телдәр	немец, француз, итальян, романш
Баш ҡала	Берн
Эре ҡалалар	Цюрих, Женева, Базель, Берн, Лозанна
Идара итеү төрө	Парламентс республикаһы
Федераль совет	Симонетта Соммаруга, Эвелине Видмер-Шлумпф (Президент), Ули Маурер (Вице-президент),, Дорис Лойтхард, Дидье Буркхальтер, Ален Берсе, Йоханн Шнайдер-Амманн
Территория • Бөтәһе • % һыу өҫтө	132 41 284 км² 4,2
Халыҡ • Һаны (2008) • Халыҡ тығыҙлығы	7 700 200 чел. (98) 181,4 чел./км²
ЭТП   • Бөтәһе (2009)   • Бер кешегә	более 400 млрд. долл. (23) 60 меңдән артыҡ долл.
Этнохороним	швейца́рец, швейца́рка, швейца́рцы
Валюта	Швейцария франкы (CHF, код 756)
Интернет-домен	.ch
Код ISO	CH
МОК коды	SUI
Телефон коды	+41
Сәғәт бүлкәте	+1

Швейцар әҙәбиәтенең иң билдәле әҫәре, моғайын, Хайдиҙың хикәйәһелер.Швейцария (немецса: die Schweiz, французса Suisse, итальянса Svizzera, романш. Svizra), рәсми рәүештә Швейца́рия конфедерацияһы (лат. Confoederatio Helvetica, немецса : Schweizerische Eidgenossenschaft, французса Confédération suisse, итальянса Confederazione Svizzera, романш. Confederaziun svizra), Швейцария дәүләте — Үҙәк Европалағы дәүләт, Федератив республика, Бернда урынлашҡан федераль властар менән 26 кантондан тора.

Швейцария көнбайыш, үҙәк һәм көньяҡ Европа киҫелешендә урынлашҡан, диңгеҙгә сығыу юлы юҡ, көньяҡта Италия, көнбайышта Франция, төньяҡта Германия һәм көнсығышҡа Лихтенштейн менән сиктәш. Ил географик яҡтан Альп тауҙары, швейцар яҫы таулығы һәм Юра араһында бүленә, дөйөм майҙаны 41 285 км² тәшкил итә. Күпселек территорияны Альп тауҙары биләһә лә, яҡынса 8,5 миллион кеше йәшәгән Швейцария халҡы, нигеҙҙә, иң ҙур ҡалалар урынлашҡан яҫы таулыҡта тупланған, шул иҫәптән ике глобаль ҡала — Цюрих һәм Женева.

Швейцария конфедерацияһының төҙөлөүе урта быуаттың һуңғы осорона ҡарай һәм Австрия һәм Бургундияға ҡаршы хәрби уңыштар һөҙөмтәһе була. Швейцарияның Изге Рим империяһынан бойондороҡһоҙлоғо формаль рәүештә Вестфалия солохо 1648 йылда тамамланғандан һуң таныла. Ун алты быуат реформацияһынан башлап Швейцария ҡораллы нейтралитет сәйәсәте алып бара, 1815 йылдан алып тышҡы һуғыш алып бармай һәм 2002 йылға тиклем БМО-ға инмәй; шуға ҡарамаҫтан, донъя тыныслығы өсөн әүҙем тышҡы сәйәсәт алып бара. Швейцарияла Ҡыҙыл Тәре урынлашҡан, ул донъялағы иң боронғо һәм иң күренекле гуманитар ойошмаларҙың береһе; күп һанлы халыҡ-ара ойошмалар өсөн майҙансыҡ, шул иҫәптән БМО-ның ҙурлығы буйынса икенсе офисы бар. Ил Европа ирекле сауҙа ассоциацияһына нигеҙ һалыусыларҙың береһе булып тора (ләкин Европа берләшмәһенә, Европа иҡтисади зонаһына йәки Еврозонаға инмәй), әммә ике яҡлы килешеүҙәр аша Шенген зонаһында һәм Европа берҙәм баҙарында ҡатнаша.

Швейцария герман һәм роман Европаһы киҫелешендә ята һәм дүрт төп лингвистик һәм мәҙәни өлкәгә эйә: немец, француз, итальян һәм романш. Халыҡтың күпселеге немец телле булһа ла, швейцария милли үҙаңы дөйөм тарихи тәжрибәгә ҡоролған, дөйөм ҡиммәттәр — федерализм һәм туранан-тура демократия һәм Альп символикаһы.

Күп телле булыуы арҡаһында Швейцария төрлө атамалар менән билдәле: Schweiz (немец теле); Suisse (француз); Svizzera (италия); һәм Svizra (романш.), әммә швейцар тәңкәләре һәм маркалары илдең дүрт милли тел урынына йыш ҡына «Хельветия» тип ҡыҫҡартылған Confoederatio Helvetica латинса атамаһын ҡуллана.

Швейцария өлкәндәрҙең иң юғары номиналь дәрәжәһенә эйә булған иң үҫешкән донъя илдәренең береһе. Эске тулайым продукт үҫеше буйынса ул йән башына иң яҡшыһы булып һанала. Ул бер төркөм халыҡ-ара күрһәткестәр буйынса, шул иҫәптән иҡтисади конкуренцияға һәләтлелек һәм кеше потенциалының үҫеше буйынса алдынғы урындарҙы биләй. Цюрих, Женева һәм Базель йәшәү сифаты буйынса донъяның тәүге ун ҡалаһы иҫәбенә инә, Цюрих икенсе урынды биләй.

Этимологияһы

Илдең атамаһы 1291 йылда конфедерацияға нигеҙ һалыусы өс кантондың береһе булған Швиц кантоны исеменә ҡарай. 970 йылда был кантондың үҙәге Suuites, 1281 йылда Switz булараҡ (хәҙер Schwyz) телгә алына; атамаһы боронғо немец телендәге suedan («ер төпләү») һүҙенән килеп сыға. XIV быуат аҙағынан хәҙерге кантондың исеме буйынса дәүләт тип атау башлана. Ил халҡы үҙен Eidgenossen (йәғни, конфедераттар) тип атайҙар, һәм XV быуат аҙағында ғына Schweizer (йәғни швейцарҙар) атамаһы ғәмәлгә инә башлай. Швейц (нем. Schweiz) ил исеменән швейцар халҡы (нем. Schweizer, пол.: Schweizer, пол.: Schweizer) атамаһы барлыҡҡа килгән. Szwajcar), һәм унан — илдең русса атамаһы Швейцария — «швейцарҙар иле».

Тарихы

1963 йылда Швейцария Европа Советына инә.

Сәйәси ҡоролошо

Швейцария — 20 кантондан һәм 6 ярым кантондан торған федераль республика. Швейцарияла 2 анклав бар: Бюзинген Германия һәм Campione di Italia Италия составына инә. 1848 йылға тиклем (Хельветик Республикаһының ҡыҫҡа ғына осоронан тыш), Швейцария конфедерация була; хәҙерге ваҡытта федерация булып тора, әммә «конфедерация» һүҙе илдең рәсми атамаһында һаҡлана. Һәр кантондың үҙ конституцияһы һәм ҡануниәте бар, әммә уларҙың ҡулланылыуы федераль конституция менән сикләнә. Федераль властар һуғыш һәм тыныслыҡ, тышҡы бәйләнештәр, армия, тимер юл, элемтә, аҡса эмиссияһы, федераль бюджетты раҫлау һ. б. өсөн яуаплы.

Закондар сығарыу органы — Милли Советтан һәм Дәүләттәр Советынан торған ике палаталы Федераль йыйылыш, өҫтәүенә закондар сығарыу процесында ике палата ла тигеҙ. Милли Совет (200 депутат) халыҡ тарафынан пропорциональ вәкиллек системаһы буйынса 4 йылға һайлана. Швейцарияның федераль структураһы 1848, 1874 һәм 1999 йылдарҙағы конституцияларҙа нығытылған. Кантондар Советында 46 депутат бар, күпселек кантондарҙа 20 ике мандатлы һәм 6 бер мандатлы округтарҙа күпселек системаһы буйынса халыҡ тарафынан һайлана, йәғни һәр кантондан 2 кеше һәм ярым кантондан бер кеше 4 йыл дауамында (ҡайһы бер кантондарҙа — 3 йылға).

Башҡарма органы — Федераль Совет (нем. Bundesrat, Fr. Conseil fédéral, ул. Consiglio ferate), 7 ағзанан тора (нем. Bundesrat, Fr. conseiller fédéral, итальян: consiglier ferate), уларҙың һәр береһе Федераль хакимиәт министрлыҡтарының береһен етәкләй. Федераль советтың ике ағзаһы сиратлап Конфедерация президенты(нем. Bundespräsident, француз. : président de la Confédération, итал. presidente della Confederazione') һәм вице-президент вазифаһын башҡара. Федераль совет аппаратын етәкләү өсөн Канцлер (нем. Bundeskanzler, Fr. castanlier de la Confédération, итал. refultiere della Confederazione) вазифаһы бар, ул Советта консультатив тауыш биреү хоҡуғына эйә һәм формаль рәүештә уның ағзаһы түгел.

Федераль Совет ағзалары һәм Канцлер парламенттың ике палатаһының берлектәге сессияһында вәкәләтлек мөҙҙәтенең бөтә мөҙҙәтенә, йәғни 4 йылға һайлана. Йыл һайын парламент Совет ағзаларынан конфедерацияның киләһе йылға яңынан тәғәйенләнеү хоҡуғы булмаған президентын һәм вице-президентын тәғәйенләй. Ғәмәлдә Федераль Совет ағзалары, уның составы Парламентта бер нисә мөҙҙәткә үҙгәрешһеҙ ҡалырға мөмкин, һәр ваҡыт тиерлек яңынан һайлана.

һәм, йола буйынса, президентлыҡты үҙ сиратында Советтың бөтә ағзалары биләй.

Федераль һарай, Берн

Лозаннала Юғары суд бинаһы

Парламент ҡабул иткән бөтә закондар дөйөм милли факультатив референдумда (туранан-тура демократия) раҫланырға йәки кире ҡағылырға мөмкин, бының өсөн закон ҡабул ителгәндән һуң 100 көн эсендә 50 меңдән дә кәм булмаған ҡултамға йыйырға кәрәк. Конституцияға төҙәтмәләр индереү йәки халыҡ-ара ойошмаларға инеү мотлаҡ дөйөм халыҡ референдумында раҫлауҙы талап итә. Илдең 18 йәше тулған бөтә граждандары ла тауыш биреү хоҡуғына эйә.

Швейцария конфедерацияһының төп принциптары 1291 йылда һалына. XVIII быуат аҙағына тиклем илдә үҙәк дәүләт органдары булмай, әммә ваҡыт-ваҡыты менән бөтә союз соборҙары (Tagsatzung) саҡырыла. [[1798 йыл]да Швейцарияны Франция оккупациялай һәм француз конституцияһы ҡабул ителә. 1803 йылда «Аралашсылыҡ акты» сиктәрендә Наполеон Швейцарияға бойондороҡһоҙлоҡто ҡайтара. 1848 йылда ҡабул ителгән беренсе федераль конституцияла ике каналлы федераль парламент булдырыуҙы ҡарала. 1874 йылда референдумдар институтын индереүҙе ҡараған конституция, ә 1999 йылда был конституцияның яңы, ентекле ҡайтанан ҡаралған варианты ҡабул ителә. Тик 1971 йылда ғына ҡатын-ҡыҙҙарға бөтә халыҡ референдумы һөҙөмтәһе буйынса тауыш биреү хоҡуғы бирелә, әммә уны бөтә кантондарҙа индереү 1990 йылға тиклем тамамланмай. Шулай итеп, Швейцария ҡатын-ҡыҙҙарҙың һайлау хоҡуғын ирҙәр менән тиңләштергән һуңғы Европа дәүләте була.

Сәйәси партиялар

Уңдар

• Швейцария халыҡ партияһы (Schweizerische Volkspartei (SVP)) — милли консерватор, уңдар
• Лига Тичино (Lega dei Ticinesi) — уң, изоляциялаусы
• Швейцария федераль-демократик союзы — уң христиан

Уң центрист

• Швейцарияның консерватив демократик халыҡ партияһы — консерватив
• Швейцария христиан-демократик халыҡ партияһы (Christlichdemokratische Volkspartei der Schweiz (CVP)) — уртаса христиан-демократик партия
• Швейцария инжил халыҡ партияһы — социаль консерватив

Центристар

• Швейцарияның ирекле демократик партияһы (Freisinnig-Demokratische Partei der Schweiz (FDP)) — либерал
•  — Швейцарияның Йәшел либераль партияһы, экологик либераль партия

Һул центристар

• Швейцария социал-демократик партияһы (Sozialdemokratische Partei der Schweiz (SP)) — социалистик Швейцарияның христиан социаль партияһы — христиан социалистик

Һулдар

• Швейцарияның йәшелдәр партияһы (Grana Party der Suis (GPS)) — экологик
• Альтернатив һулдар — һул социалистик
• Швейцарияның Хеҙмәт партияһы (Partei der Arbeit der Schweiz (PdA)) — коммунистик
• Теләктәшлек (SolidaritéS) — коммунистик, троцкистик, антикапиталистик

Профсоюздар

Илдең иң эре федераль профсоюздар берекмәһе — Швейцария профсоюздары ассоциацияһы (Schweizerischer Gewerkschaftsbund). Тармаҡ йәһәтенән тармаҡ профсоюздарынан, территориаль йәһәттән кантон профсоюз берләшмәләренән (Kantonalgewerkschaftsbund), төбәк профсоюз берләшмәләренең кантон профсоюз берләшмәләренән (Regionalgewerkschaftsbund), урындағы профсоюз берләшмәләренең төбәк профсоюз берләшмәләренән (Lokalgewerkschaftsbund) тора. Юғары орган булып профсоюздар съезы (Gewerkschaftskungress), профсоюз съездары — союз берекмәһе идараһы (Gewerkschaftsbundesvorstand), йәштәр ойошмаһы — профсоюз йәштәре (Gewerkschaftsjugend) тора.

Хоҡуҡи системаһы

Юғары суд — Федераль суд (Bundesgericht, Tribunal fédéral), апелляция судтары — юғары судтар (Obergericht), Женевала Юстиция палатаһы (Justizhof, Cour De Justice), Базель-Штадтта апелляция судтары (Appellationsgericht), беренсе инстанция судтары — округ судтары (Bezirksgericht), Люцернала округ судтары (Amtsgericht), Юрала беренсе инстанция судтары (ericht erster Instanz), Обвальденда,Нидвальденда, Гларуста, Шаффхаузенда, Цугта, Аппенцелль-Ауссерроденда — кантон судтары (Кантонсгерихт), Изге Галлен өйәҙ судтарында (Kantonsgericht), суд системаһының иң түбән кимәле — мировой судьялар судтары (Friedensgerichte) (бөтә кантондарҙа юҡ), административ судтың юғары суды — Федераль административ суд (Bundesverwaltungsgericht, Tribunal administratif fédéral).

Территориаль ҡоролошо

Файл:Швейцария АТД.png

Швейцарияның административ бүленеше

Швейцария — 26 кантондан торған федераль республика (20 кантон (Кантон) һәм 6 ярым кантон (Landesteil)), кантондар округтарға (Bezirk), округтар ҡалаларға һәм коммуналарға (Gemeinde), ҡайһы бер коммуналарҙы ҡала райондарына (Stadtkreis) бүленергә мөмкин. Түбәндә кантондар исемлеге килтерелә, Швейцарияның күп ҡалалары тел буйынса төрлө исемдәргә эйә).

Кантон	Код1	Иң ҙур ҡала	Майҙаны, км²	Халҡы кеше (2018)
Цюрих	ZH	Цюрих	1728,9	1 487 969
Берн	BE	Берн	5959,1	1 026 513
Люцерн	LU	Люцерн	1493,4	403 398
Ури	UR	Альтдорф	1076,4	35 693
Швиц	SZ	Швиц	908,1	155 863
Обвальден	OW	Зарнен	490,6	37 378
Нидвальден	NW	Штанс	276,1	42 556
Гларус	GL	Гларус	685,4	40 147
Цуг	ZG	Цуг	238,7	123 948
Фрибур	FR	Фрибур	1670,8	311 914
Золотурн	SO	Золотурн	790,5	269 441
Базель-Штадт	BS	Базель	37,1	193 063
Базель-Ланд	BL	Листаль	517,5	285 631
Шаффхаузен	SH	Шаффхаузен	298,5	80 769
Аппенцелль-Ауссерроден	AR	Херизау	242,9	54 956
Аппенцелль-Иннерроден	AI	Аппенцелль	172,5	16 003
Санкт-Галлен	SG	Санкт-Галлен	2025,5	502 549
Граубюнден	GR	Кур	7105,2	197 550
Аргау	AG	Арау	1403,8	663 461
Тургау	TG	Фрауэнфельд	990,9	270 710
Тичино	TI	Беллинцона	2812,5	354 375
Во	VD	Лозанна	3212,1	784 822
Вале	VS	Сьон	5224,4	339 176
Невшатель	NE	Невшатель	803,1	178 567
Женева	GE	Женева	282,4	489 524
Юра2	JU	Делемон	838,8	73 122

¹ ISO 3166-2:CH

² 1979 йылда барлыҡҡа килә

Һәр кантондың үҙ конституцияһы һәм ҡануниәте бар. Кантондарҙың закондар сығарыу органдары — халыҡ тарафынан һайланған кантон советтары (Kantonsrat). Башҡарма органдар — премьер-министрҙарҙан (Regierungspräsident) (йәки Landammanns), вице-премьерҙарҙан (Regierungsvizepräsident) (йәки ер штадтхольтерҙары (Landstatthalter)) һәм кантон советтары тарафынан һайланған хөкүмәт кәңәшселәренән (Regierungsrat) торған етәксе советтар.

Швиц кантоны

Роман кантондарының закондар сығарыу органдары — Дәүләт советы рәйестәре (франц. D État Président Conseil du, ит. Stato Presidente del di Consiglio), Дәүләт Советы рәйесе урынбаҫарҙары (франц. Vice-d Conseil État président du, ит. Stato Vicepresidente del di Consiglio) һәм дәүләт кәңәшселәре (франц. D Conseiller État, ит. Stato di Consigliere) булып торған.ҙур Советтар (франц. : Grand Councions), ит. Gran Consiglio), башҡарма органдары — дәүләт советтары (франц. D Conseil État, ит. Stato di Consiglio).

Аппенцелль-Иннерроденда дәүләт власы айырым структура менән айырыла: закондар сығарыу органы — ер общинаһы (Landsgemeinde), уға бөтә һайлаусылар ҙа инә. Хакимлыҡ итеүсе ландаммандан (Regierender Landammann) тороусы, ландамманнға (Stallstehender Landammann) һәм хакимлыҡ итеүсе кәңәшселәргә (Regierungsrat) ярҙам итеүсе башҡарма орган — кантон комиссияһынан (Standeskommission) тора.

Округтарҙа улар менән кантон советы тәғәйенләгән префектура (Bezirksamman) етәкселек итә.

Ҡалаларҙың вәкиллекле органдары — халыҡ тарафынан һайланған община советтары (Gemeinderat), башҡарма власть органдары — ҡала президенттарынан (Stadtpräsident) торған ҡала советтары (Stadtrat) һәм община советтары тарафынан һайланған ҡала) кәңәшселәре (Stadtrat).

Общинаның вәкиллекле органдары — общинаның бөтә халҡынан торған община йыйылыштары (Gemeiendeversammlung), общиналарҙың башҡарма органдары — община президентынан торған община советы (Gemeinderat), (Gemeindepräsident) һәм община йыйылыштары тарафынан һайланған община кәңәшселәре (Gemeinderat).

Географияһы

Швейцария территорияһы. Ер юлдашынан төшөрөлгән һүрәт

Швейцария — территориялары өс тәбиғи өлкәгә бүленгән ил: төньяҡта Юра тауҙары, үҙәктә швейцар яҫы таулығы һәм көньяҡта бөтә Швейцария территорияһының 61 процентын биләгән Альп тауҙары.

Төньяҡ сиге өлөшләтә Боден күле һәм Рейн буйлап үтә, ул Швейцария Альптары үҙәгендә башлана һәм көнсығыш сигенең бер өлөшөн тәшкил итә. Көнбайыш сиге Юра тауҙары аша үтә, көньяҡта — Италия Альптары һәм Женева күле буйлап үтә. Яҫы таулыҡ уйһыулыҡтарҙа ята, әммә күп өлөшө диңгеҙ кимәленән 500 метр бейеклектә урынлашҡан. Урманлы һырттарҙан торған (1600 метрға тиклем), йыйырсыҡлы йәш Юра тауҙары Франция һәм Германия территорияһына тиклем һуҙыла. Швейцарияның иң юғары нөктәһе — Пеннин Альптарында — Дюфур түбәһендә (4634 м), иң түбәне — Лаго-Маджор күле — 193 м.

Швейцария Европаның сөсө һыу запастарының 6 процентын тәшкил итә. Иң ҙур йылғалары — Рона, Рейн, Лиммат, Аре.

Швейцария күлдәргә бай һәм улар менән дан тота, уларҙың иң мауыҡтырғыстары швейцар яҫы таулығы ситтәрендә — Женева (582,4 км²), Вирвальдштетт (113,8 км²), Туна (48,4 км²) көньяҡта Цюрих (88,4 км²) көнсығышта, Биль (40 км²) һәм төньяҡта Невшатель (217,9 км²) урынлашҡан. Уларҙың күбеһе боҙлоҡ сығышлы: тауҙарҙан швейцар яҫы таулығына ҙур боҙлоҡтар төшкән мәлдә барлыҡҡа килә. Альп тауҙары күсәренән көньяҡтараҡ Тичино кантонында Лаго-Магджоре (212,3 км²) һәм Лугано (48,8 км²) күлдәре бар.

Штауббах

Швейцария территорияһының яҡынса 25 проценты урман менән ҡапланған. Урман тауҙарҙа ғына түгел, үҙәндәрҙә лә, ҡайһы бер яйлаларҙа ла күп. Ағас — мөһим сеймал һәм яғыулыҡ сығанағы.

Файҙалы ҡаҙылма байлыҡтары

Швейцарияла файҙалы ҡаҙылмалар юҡ тиерлек. Күмерҙең ҙур запастары, тимер мәғдәне ятҡылыҡтары, графит һәм тальктың ваҡ ятҡылыҡтары ғына бар. Ронаның үрге ағымында һәм Германия сиге янында Рейн буйлап табылған таш тоҙон сығарыу илдең үҙ ихтыяжын ҡаплай. Төҙөлөш тармағы өсөн сеймал бар: ҡом, балсыҡ, таш. XX быуат уртаһына тиклем төп энергия сығанағы булып күмер тора, ул 1950 йылдан һуң яйлап нефть менән алмаштырыла. Энергияның 11,5 процентын һыу ресурстары, 55 % ГЭС ҡулланған электр энергияһы етештерә.

Климаты

Зент ауылында ҡышҡы пейзаж. Граубюнтендың көнсығыш кантоны

Швейцарияла Үҙәк Европаға хас диңгеҙ кимәленән бейеклеге буйынса һиҙелерлек тирбәлеүҙәр менән континенталь климат өҫтөнлөк итә. Илдең көнбайышында Атлантик океандың йоғонтоһо ҙур, көнсығышҡа табан һәм көньяҡ таулы райондарҙа климат континенталь һыҙаттарҙы үҙ ҡулына ала. Ҡыш һыуыҡ, яҫы таулыҡтарҙа һәм үҙәндәрҙә температура нулгә етә, ә таулы урындарҙа −11 °C һәм түбән. Уйһыулыҡтарҙа йәйге уртаса температура +18-20 °C, тауҙарҙа бер аҙ түбәнерәк. Женевала июлдә уртаса температура яҡынса 19 °C, ғинуарҙа яҡынса 3 °C. Бер йыл эсендә 850 миллиметрға яҡын яуым-төшөм яуа. Көслө елдәр төньяҡтан һәм көньяҡтан.

Цюрихта яҫы таулыҡта йыллыҡ яуым-төшөм 1000 мм, ә Центта — 2000 мм-ҙан ашыу. Көнсығыш Альп тауҙарының айырым үҙенсәлеге — яуым-төшөмдөң яҡынса 65 проценты ҡар рәүешендә яуа. Йыш ҡына май-июнь айҙарында ла 1500 метрҙан ашыу бейеклектә яуым-төшөм рашҡы рәүешендә яуа. Ҡайһы бер участкалар даими боҙ ҡатламы менән ҡапланған.

Климаты һәм ландшафты төбәктән-төбәккә төрлөсә. Швейцарияла тундраға хас мүктәрҙе лә, лишайниктарҙы ла, шулай уҡ Урта диңгеҙ ярҙарына хас булған пальма һәм мимозаларҙы ла табырға мөмкин.

Рельефы

Илдең күпселек өлөшөн Альп тауҙары биләй. Көньяҡта Пеннин Альптары (бейеклеге 4634 метрға тиклем — Дюфур түбәһе), Лепонтин Альптары, Рээтиан Альптары һәм Бернина Массиф урынлашҡан.

Үрге Ронаның һәм Антери-Рейнаның, Пенниндарҙың һәм Лепонтин Альптарының тәрән оҙонса үҙәндәре Берне альптарынан (Финстераархорн тауы, бейеклеге 4274 м) һәм Гларн Альптарынан айырыла, улар илдең көньяҡ-көнбайышынан төньяҡ-көнсығышҡа табан һуҙылған һырттар системаһын барлыҡҡа килтерә. Башлыса осло һырттар башлыса кристалл тоҡомдарҙан тора һәм эрозия арҡаһында ныҡ тарҡала. Төп үткәүелдәр (Бөйөк Бернар, Симплон, Изге Готхард, Бернина) диңгеҙ кимәленән 2000 метр бейеклектә урынлашҡан.

Таулы Швейцария ландшафтына боҙлоҡ һәм боҙлоҡ ер формалары хас, боҙлоҡтоң дөйөм майҙаны — 1950 км². Швейцарияла барлығы 140-ҡа яҡын ҙур үҙән боҙлоғо бар (Алеч боҙлоғо һәм башҡалар), шулай уҡ кара һәм аҫылмалы боҙлоҡтар бар. Һуңғы тиҫтә йылдарҙа, глобаль йылыныу сәбәпле, альп боҙлоҡтарының һаны һәм дөйөм майҙаны кәмей бара.

Базель ҡалаһы (Рош башняһы) — илдең фармацевтика сәнәғәтенең баш ҡалаһы, уға Швейцарияның донъя экспортының 38 проценты ғына тура килә.

Иҡтисады

Швейцария — донъяның иң үҫешкән һәм бай илдәренең береһе. Швейцария — юғары етештереүсәнле ауыл хужалығы һәм файҙалы ҡаҙылмалар бөтөнләй тиерлек булмаһа ла, сәнәғәт юғары үҫешкән ил; иҡтисади конкуренцияға һәләтлелек буйынса донъяның тәүге ун иле иҫәбенә инә. Швейцария иҡтисады тышҡы донъя, тәү сиратта Европа берләшмәһе илдәре (тауар әйләнеше 80-85 %), етештереү хеҙмәттәшлеге һәм тышҡы сауҙа операциялары менән тығыҙ бәйләнгән. Бөтә йөктәрҙең 50 проценттан ашыуы Көнбайыш Европаның төньяҡ өлөшөнән көньяҡҡа һәм кире йүнәлештә Швейцария аша үтә. 1998—2000 йылдарҙа һиҙелерлек үҫештән һуң, ил иҡтисады етештереүҙең түбән кимәле осорона аяҡ баҫа. 2002 йылда ЭТП 0,5 процентҡа үҫә һәм 417 миллиард швейцар франкы тәшкил итә. Инфляция яҡынса 0,6 процент кимәлендә була. Эшһеҙлек кимәле 3,3 процентҡа етә. Иҡтисадта яҡынса 4 миллион кеше (халыҡтың 57 проценты) мәшғүл, Сәнәғәттә — 25,8 % (шул иҫәптән машиналар эшләүҙә — 2,7 %, химия сәнәғәтендә — 1,7 %, ауыл хужалығында һәм урман хужалығында — 4,1 %), хеҙмәтләндереү өлкәһендә — 70,1 % (шул иҫәптән сауҙала — 16,4 %, банк һәм страховкалауҙа — 5,5 %, ҡунаҡхана-ресторан бизнесында — 6,0 %). Ике донъя һуғышы осоронда нейтралитет сәйәсәте Швейцария иҡтисадына бөлгөнлөккә төшмәҫкә мөмкинлек бирә.

Швейцарияла донъялағы дүрт эре алтын эшкәртеү заводы урынлашҡан, улар донъялағы етештереү күләменең өстән ике өлөшөн эшкәртә; шуға ярашлы, был ил ҡиммәтле металды донъяла иң эре импортлаусы һәм экспортлаусы булып тора. 2014 йылда уның импорты 23 % тәшкил итә, ә экспорт — 321 миллиард долларлыҡ донъя әйләнешенең 21 процентын тәшкил итә.

Импорты

2018 йылда импорт күләме CHF 273,389 миллиард (ҡиммәтле металдарҙы иҫәпкә алмағанда) тәшкил итә.

• химия һәм фармацевтика сәнәғәте продукцияһы (50,1 миллиард);
• машина һәм электроника (32,1 миллиард);
• транспорт саралары (19,3 миллиард);
• бижутерия һәм ювелир изделиелары (16,0 миллиард);
• инструменттар һәм сәғәттәр (12,2 млрд);
• туҡыма, кейем һәм аяҡ кейеме (11,7 млрд);
• аҙыҡ-түлек (10,9 млрд);
• энергетика (9,5 млрд);
• синтетик материалдар һәм ҡағыҙ изделиелар (8,5 млрд.

Экспорт

2018 йылда экспорт күләме CHF 303,886 миллиард тәшкил итә, шул иҫәптән:

• химия һәм фармацевтика сәнәғәте продукцияһы (104,4 миллиард);
• инструмент һәм сәғәт (38,0 миллиард);
• машиналар, ҡорамалдар һәм электроника (33,5 миллиард);
• металл (14,4 миллиард);
• бижутерия, ювелир изделиелары һәм (11,6 миллиард);
• аҙыҡ продукцияһы (миллиард 9,0);
• синтетик материал һәм ҡағыҙ изделиелар: (5,2 миллиард);
• туҡыма, кейем һәм аяҡ кейеме (4,9 млрд);
• энергетика (2,8 млрд).

Швейцария иҡтисадының өҫтөнлөктәре: юғары квалификациялы эшсе көстәр, ышаныслы хеҙмәтләндереү өлкәһе. Фармацевтика, машиналар эшләү һәм юғары аныҡлыҡлы механика тармаҡтары эшләй. Химия сәнәғәте, фармакология һәм банк секторының халыҡ-ара концерндарына инә. Банк сере сит ил капиталын йәлеп итә. Эске тулайым продукттың 9 проценты банк секторына тура килә. Күмәк баҙарҙағы яңылыҡтар (Swatch watch, Smart автомобилдәр концепцияһы).

Швейцария иҡтисадының көсһөҙ яҡтары: сикләнгән ресурстар һәм бәләкәй майҙан.

Тормош кимәле

Швейцарияла эшкә түләүҙең минималь күләме юҡ. Әммә минималь эш хаҡы 2017 йылдан Невшатель һәм Юра кантондарына индерелә (донъяла икенсе урында тора, сәғәтенә CHF 20 (€ 18,53) йәки айына яҡынса CHF 3600 (€ 3335,21), 1 ноябрҙән, 2020 йылда Женева кантонында (донъяла иң юғарыһы, сәғәтенә 23 CHF (€ 21,30) йәки айына CHF 4086 (€ 3785,47) һәм 2021 йылдың 1 ғинуарынан Тичино кантонында (донъяла өсөнсө урында, сәғәтенә 19,75 CHF (€18,29) йәки айына яҡынса CHF 3500 (€3241,40).. 2015 йылда Швейцарияла уртаса эш хаҡы айына CHF 6257 (€5485,96, тулайым) һәм CHF 5136 (€4502,29, саф) тәшкил итә.

Финанс

Бер нисә тиҫтә йыл дауамында Швейцария конфедерацияһы оффшор зоналар исемлегенә индерелә. Илдә 4 меңгә яҡын финанс учреждениеһы, шул иҫәптән сит ил банктарының күп тармаҡтары бар. Донъяла шәхси һәм юридик шәхестәрҙең мөлкәте һәм мөлкәте менән идара итеүҙең 35-40 проценты Швейцария банктарына тура килә. Тотороҡло эске сәйәси хәл, ныҡлы швейцар валютаһы, «банк сере» принцибын үтәү арҡаһында клиенттар араһында абруй ҡаҙана. Швейцарияның иң эре банктары — UBS һәм Credit Suisse. Швейцария, эре капитал экспортлаусы булып, донъяла АҠШ, Япония, Германиянан ҡала дүртенсе урынды биләй. Сит илдәргә туранан-тура инвестициялар Швейцария эске тулайым продуктының 29 процентын тәшкил итә (донъя буйынса уртаса күрһәткес — яҡынса 8 %). Швейцария инвестицияларының 75 проценты үҫешкән тармаҡтарға йүнәлтелгән, үҫештәге илдәр араһында Латин Америкаһы һәм Көньяҡ-Көнсығыш Азия Швейцария капиталын иң күп йәлеп итә. Инвестицияларҙың дөйөм күләме буйынса Көнсығыш Европаның өлөшө әҙ.

1990-сы йылдар уртаһында Швейцарияның юридик күҙлектән ҡарағанда оффшорҙарға оҡшаш булыуын Рәсәйҙең Генераль прокуроры Юрий Скуратов билдәләп, «Швейцария оффшор компаниялары кеүек үк һалым льготалары бирмәй. Әммә Швейцария банктарының үтә көслө сере изге һәм аяуһыҙ күҙәтелә тигән миф бар, һәм шуны әйтергә кәрәк: был принципиаль рәүештә хәҡиҡәткә тап килә», дөйөм алғанда, «был ил, асылда, бер үк оффшор», — тип өҫтәй прокурор шунда уҡ.

1998 йылдың 1 апрелендә Швейцария финанс секторында «аҡса йыуыу»ға ҡаршы федераль закон көсөнә инә, был «бысраҡ» аҡсаларҙы табыу маҡсатында банк серен бер аҙ күтәрергә мөмкинлек бирә.

1815 йылда Вена конгресы Швейцарияның нейтралитет гарантияларын ҡабул итә. Шул ваҡыттан алып ул бер ниндәй һуғышта ла ҡатнашмай һәм уның банктары бер ҡасан да таланмай. Әммә Людовик XVI осоронда Швейцария банкирҙарының береһе — Жак Неккер шул тиклем абруйлы була, хатта Францияның финанс департаментының беренсе кешеһе була.

Швейцария банктарының ышаныслылығы яҡлылар фекеренсә, бөлгөнлөккә төшә алмай, улар хәүефле финанс операцияларында ҡатнашһалар ҙа, был банктар, уларҙың яҡлылар фекеренсә, тотороҡло юридик, иҡтисади, финанс, сәйәси системаһы булған илдә урынлашҡан, тип раҫлай. Әммә UBS-тың АҠШ һалым органдары менән конфликты сиктәрендә банкҡа һалым түләүҙән ҡасыуҙа шикләнгән Америка граждандарының 4450 иҫәбен сығарырға тура килә. Әммә банк серенең асылы һәм нигеҙе (Швейцария банктарында резидент булмағандар иҫәбенә мәғлүмәтте автоматик рәүештә бирмәү) һаҡланып ҡала.

2006 йылда «Кантональ» банкы билдәләнмәгән вкладтарға ревизия үткәрә һәм Владимир Ульянов исеменә ябылмаған иҫәп таба, унда бары тик 13 франк — 286 һум ғына була.

Әлеге ваҡытта һүҙ «йоҡлап ятҡан» активтар хужаларына вкладҡа ихтыяж срогын 50 йылға тиклем ҡыҫҡартырға мөмкинлек биргән закон ҡабул итеү хаҡында бара. Ә был осорҙан һуң бер кем дә үҙ хоҡуҡтарына дәғүә итмәһә, банктар аҡсаны Швейцария финанс министрлығы етәкселегенә тапшырып бөтөрә.

Глобаль көрсөк башланғандан һуң, Швейцарияның банк сере һөжүмгә дусар була. Шул уҡ ваҡытта Швейцарияның иң эре UBS банкы менән АҠШ-тың IRS Федераль һалым хеҙмәте (Эске килем хеҙмәте) араһында низағ барлыҡҡа килә. 2009 йыл башында Швейцария файҙаһыҙ хәлдә ҡала — бөтә донъя уға ҡаршы сыға, уны үҙ территорияһында «һалым оазисы» индереүҙә, ғәҙел булмаған конкуренцияла ғәйепләй.

Шуға күрә АҠШ, бынан тыш, мәшәҡәтле «хоҡуҡи юлдан» барырға теләмәй, тәүҙә 300-гә, ә һуңынан UBS банкында һалым түләүҙән ҡасыуҙа шикләнгән Америка граждандарының 52 мең аккаунтына мәғлүмәттәр биреүҙе талап итә.

2009 йылдың апрелендә Лондонда үткән G20 саммитынан һуң хәл бер ни тиклем тыныслана. Швейцария һалым енәйәттәре менән бәйле эштәрҙә юридик ярҙам өлкәһендә Халыҡ-ара иҡтисади хеҙмәттәшлек һәм үҫеш ойошмаһы стандарттарын ҡабул итә. Әммә АҠШ Юстиция министрлығы, АҠШ һалым органдарына американдарҙың 52 мең аккаунты тураһында мәғлүмәттәр биреүҙе талап итеп, IRS-ты хуплап, UBS-ҡа ҡарата дәғүәләрен талап итеүен дауам итә. Был эш менән шөғөлләнеүсе Майамилағы суд Швейцарияның һәм банктың дәлилдәрен кире ҡаға, эш АҠШ закондарына тулыһынса тап килә, ул сит илдән мәғлүмәт алыу хоҡуғын бирә, шуға күрә UBS-ҡа бындай талап «яңы хоҡуҡи төшөнсә» булып тормай. «Банк үҙ эше өсөн яуаплы булырға тейеш», — тип иҫәпләй суд.

UBS был хәлдә «үҙ-ара яраҡлы ҡарар» табырға әҙер булыуын белдереп, «зыянды кәметергә» ынтыла. Шул уҡ ваҡытта банк IRS-ның гражданлыҡ дәғүәһе Швейцария закондарын боҙоу булып тора, шуға күрә был мәсьәләне судтар түгел, ә ике илдең хөкүмәттәре ике яҡлы форматта хәл итергә тейеш, тип һыҙыҡ өҫтөнә алды. Бынан тыш, банк Америка яғынан мәғлүмәт биреү талап ителгән иҫәптәр һанын асыҡлауҙы талап итә, сөнки әлеге ваҡытта уларҙың хужаларының күбеһе үҙ ирке менән IRS-ға үҙ аккаунттары буйынса бөтә мәғлүмәтте UBS-ҡа тапшырған. Шул уҡ ваҡытта Швейцария финанс гиганты «сик буйы транзакциялары» күләмен ҡырҡа сикләй һәм кәметә («cross-border»).

2009 йылдың 1 июленә банктың UBS-тың бындай операцияларҙан сығыу планына яуап бирмәгән клиенттарына үҙ иҫәбенә инеү мөмкинлеге бирелмәй. Ә был план уларға йә үҙ байлыҡтарын Америка финанс учреждениеһында клиент билдәләгән иҫәпкә күсерергә, йә аҡсаларын чек рәүешендә кире алырға тәҡдим итә. АҠШ клиенттарына ҡарар ҡабул итеү өсөн 45 көн бирелә. Ике осраҡта ла клиенттар был транзакциялар буйынса мәғлүмәт Америка һалым властарына тапшырыласаҡ тигәндән сығып эш итергә тейеш ине. Ҡағиҙә булараҡ, һүҙ ҙур, элек иғлан ителмәгән суммалар тураһында бара, бындай клиенттар иң яҡшы осраҡта «һутлы» һалым өҫтәмәһе, ә иң насар осраҡта — судҡа мөрәжәғәт итеү хәүефе менән янай. UBS был осраҡта мөмкинлекте ҡулдан ысҡынырға һәм «үҙ ирке менән танылыуға» барырға кәңәш итә. IRS-тың үҙенә килгәндә, сентябрь аҙағына тиклем ул һалым түләүҙән ҡасыу өсөн штраф тарифынан «ташлама» менән файҙаланырға тәҡдим итә.

Конфликт Швейцарияның иҡтисад министры Дорис Левтардтың 2009 йылдың июлендә АҠШ-ҡа сәфәренә лә күләгә һала, сөнки 13 июлдә Майамила «IRS-тың UBS-ҡа ҡаршы тулы хоҡуҡлы дәғүәһе» башланырға тейеш була. 8 июлдә Швейцария-Америка сауҙа палатаһы (SACC) ағзалары алдында сығышында Дорис Лейтард АҠШ менән Швейцария араһында сауҙа һәм сәнәғәт бәйләнештәренең мөһимлеген тағы бер тапҡыр һыҙыҡ өҫтөнә ала. Шул уҡ ваҡытта «килеп сығышы АҠШ-та булған финанс көрсөгө күп осраҡта Швейцарияға ҡағыла». Бындай хәлдә «яңынан финанс тотороҡлоғона ҡайтыу өсөн берләшеп торорға» кәрәк. Шулай уҡ икеләтә һалым һалыуҙан ҡасыу тураһында яңы килешелгән Швейцария-Америка килешеүе тураһында һүҙ бара. Д. Лойтхард әйтеүенсә, IRS һәм UBS араһында һалым бәхәсен хәл итмәү парламентарийҙарҙың был документ буйынса ыңғай тауыш биреү мөмкинлеген һиҙелерлек кәметеүгә килтереүе ихтимал. Яңы фактор — Д. Лойтхардтың Швейцария Федераль советы, кәрәк саҡта, ғәҙәттән тыш ҡарар нигеҙендә UBS-ҡа иҫәп мәғлүмәтен биреүҙе тыя ала, тигән һығымтаһы.

2009 йылдың август уртаһында хәл итеү юлы табыла. АҠШ Майамилағы судтан UBS-ҡа ҡарата дәғүәһен кире ала һәм киләсәктә бындай ҡоралдарға ҡабат мөрәжәғәт итмәҫкә вәғәҙә бирә. Формаль рәүештә был дәғүә, һалым эштәрендә билдәләнгән сикләү срогы тамамланмаһын өсөн, ғәмәлдә ҡала. Әммә килешеүгә ҡул ҡуйылғандан һуң һуңғы 370 көндә был дәғүә ер бөтөнләй юҡҡа сығасаҡ.

Сираттағы һалым ведомствоһы аҡсаны икеләтә һалым һалыуҙы булдырмау тураһында ғәмәлдәге Швейцария-Америка Килешеүенә, хоҡуҡи ярҙам күрһәтеү тураһында үтенес ҡағыҙына таянып, Швейцария һалым ведомствоһы адресына тапшырасаҡ.

Шул уҡ ваҡытта Америка һалымсылары, Швейцария хоҡуғы сиктәрендә булып, «һалымдан ҡасыу» фактын идентификациялау мөмкинлеген биргән критерийҙар йыйылмаһынан сығып эш итәсәк. Иҫәп хужаларының Швейцария судтарының береһенә апелляция биреү мөмкинлеге буласаҡ.

Элекке федераль кәңәшсе һәм хәҙер UBS етәксеһе Каспар Филлигер (Kaspar Villiger) килешеүҙең банктың хәүефһеҙ киләсәгенә өлгәшеү өсөн эшләйәсәгенә ышана. «Ул UBS алдында торған иң ҡатмарлы проблемаларҙың береһен хәл итеү өҫтөндә эшләй», — тип белдерҙе уның исеменән махсус коммюнике. Ул шулай уҡ килешеүҙең Швейцария хоҡуҡиәте һәм ғәмәлдәге Швейцария-Америка икеләтә һалым һалыуҙан ҡасыу тураһындағы договор сиктәрендә эш итеүенән ҡәнәғәт булыуын белдерҙе. Хәҙер, Филлигер фекеренсә, банк ҙур хеҙмәттәр һәм беренсе класлы хеҙмәтләндереү юлы менән клиенттар алдында үҙенең репутацияһын тергеҙә аласаҡ.

Шуға күрә тейешле килешеүгә Вашингтонда 19 август кисендә ҡул ҡуйыла һәм шунда уҡ көсөнә инә.

Швейцария банк ассоциацияһы мәғлүмәттәре буйынса (Die Schweizerische Bankiervereinigung — SBVg), был килешеүҙең деталдәре менән ярайһы уҡ ҡәнәғәт булыуы ихтимал. Иң мөһиме, буш һөҙөмтә менән күренмәгән һөҙөмтәләргә килтерәсәк оҙайлы процесҡа юл ҡуйылмай. Хәҙер, юридик аныҡлыҡ алғас, банк көрсөктө еңеп сығыу процесын дауам итә аласаҡ. Килешеүҙең Швейцария хоҡуҡиәте сиктәрендә булыуы бик мөһим — был Швейцарияның глобаль финанс үҙәге булараҡ эшлекле абруйын тағы ла нығыта, сөнки сит ил клиенттары швейцария юридик тәртибенең прогнозланыуына иҫәп тота ала.

Сәнәғәте

Сәнәғәттә транснациональ характерҙағы ҙур берекмәләр өҫтөнлөк итә, ҡағиҙә булараҡ, донъя баҙарында конкуренцияны уңышлы йырып сыға һәм унда алдынғы урындарҙы биләй: «Нестле» концерндары (аҙыҡ-түлек продукттары, фармацевтика һәм косметика изделиелары, балалар туҡланыуы), «Новартис» һәм «Хоффман-ла-Рош» (химия-фармацевтика продукцияһы), «Алюсюисс» (алюминий), Швеция-Швейцарияның АББ концерны — «Асеа Браун Бовери» (электротехника һәм турбина эшләү). Швейцарияны йыш ҡына донъя сәғәт фабрикаһы менән бәйләйҙәр. Иҫке традициялар һәм юғары техник мәҙәниәт нигеҙендә бында абруйлы маркалы сәғәт һәм ювелир изделиелары етештерелә: Rolex, Chopard, Breget, Patek Philippe, Vacheron Constantin һ. б.

Сеймал табыу өлкәһе

Швейцарияла ҡаҙылмалар юҡ тиерлек. Таш тоҙ һәм төҙөлөш материалдары сәнәғәт әһәмиәтенә эйә.

Энергетика

Швейцарияла электр энергияһының яҡынса 42 проценты атом электр станциялары, 50 проценты — гидроэлектростанциялар, ҡалған 8 процентын — импортланған нефттән йылылыҡ электр станциялары етештерә. ГЭС-тарҙың күп өлөшө Альп тауҙарында урынлашҡан, унда 40-тан ашыу яһалма күл — һыуһаҡлағыстар булдырылған. «Йәшелдәр» инициативаһы менән яңы АЭС төҙөү ваҡытлыса туҡтатыла. Ә 2050 йылға Швейцария тәбиғәткә ҡарата бөтөнләй нейтраль буласаҡ.

Транспорт

Готард автомобиль тоннеле

Швейцария транспорт системаһы «сәғәт кеүек яйға һалынған». Федераль компанияға ҡараған дөйөм файҙаланыуҙағы тимер юлдарҙың 3212 саҡрымы тулыһынса электрлаштырылған. Тауҙарҙа, Симплонды (19,8 саҡрым) индереп, 600-ҙән ашыу туннель һалынған. Таулы төбәктәрҙә фуникулёрҙар һәм канат юлдары эшләй. Юлдарҙың оҙонлоғо — яҡынса 71 мең километр. Сен-Готард, Оло Сен-Бернар һәм башҡа тауҙар аша үтеүсе юлдар мөһим роль уйнай.

2008 йылдың 27 октябрендә Лозаннала рәсми рәүештә Швейцарияла беренсе ер аҫты метроһы асыла — 5,9 км, 14 станция, поездар автоматик рәүештә, водителһеҙ идара ителә. Быға тиклем метро линиялары өлөшләтә генә ер аҫтынан үтеп, трамвай линияларын хәтерләтә.

Төп халыҡ-ара аэропорттар — Женева, Цюрих, Базель.

Ауыл хужалығы

Ауыл хужалығы өсөн малсылыҡ йүнәлеше хас (ит һәм һөт ризыҡтары етештереүгә баҫым яһала), юғары уңдырышлылыҡ һәм хеҙмәт етештереүсәнлеге менән айырылып тора. Ваҡ хужалыҡтар өҫтөнлөк итә. Швейцар сыры донъяның күп илдәрендә бер быуаттан ашыу билдәле. Дөйөм алғанда, ауыл хужалығы илдең аҙыҡ-түлеккә ихтыяжын 56—57 процентҡа ҡәнәғәтләндерә.

Швейцария донъяның бөтә илдәре менән тиерлек тышҡы сауҙа бәйләнештәрен һаҡлай. Илдең иҡтисады башлыса тышҡы сауҙаға — сеймал һәм ярым әҙер продукция импортына, шулай уҡ сәнәғәт продукцияһын экспортлауға бәйле (туҡыу продукцияһының 50 проценттан ашыуы, машиналар эшләүҙең яҡынса 70 проценты, химик һәм фармацевтиканың 90 проценттан ашыуы, сәғәт сәнәғәтенең 98 проценты экспортҡа сығарыла).

Үҫешкән сәнәғәт илдәренә Швейцарияның тышҡы сауҙа әйләнешенең 80 проценты тура килә. Европа берлеге илдәре уның төп партнерҙары булып тора — экспорт һәм импорттың 3/4 өлөшөнән ашыуы. Эре тышҡы сауҙа партнерҙары араһында Германия, Франция, АҠШ, Италия, Бөйөк Британия, Бенилюкс бар.

Туризм

Файл:Швейцарские Альпы у Фирвальдштетского озера.jpeg

Швейцар Альптары Вирвальдштетт күлендә эргәһендә

Традицион туризм иле булараҡ, Швейцария Европала был өлкәлә ныҡлы урын биләй. Үҫешкән туристик инфраструктураның, матур тәбиғәте һәм матур географик торошо менән бергә тимер юлдар һәм юлдар селтәренең булыуы илгә туристар, башлыса немецтар, американдар, япондар, шулай уҡ һуңғы йылдарҙа урыҫтар, һиндтар, ҡытайҙар ағымын тәьмин итә. Милли килемдең 15 проценты туризмдан килә.

Альп тауҙары Бөтә Швейцария территорияһының 2/3 өлөшөн биләй һәм йыл һайын Швейцария асыҡ һауала меңдәрсә әүҙем ял яратыусыларҙы йәлеп итә. Илдең иң юғары нөктәһе — Пеннин Альптарында һәм Дюфур түбәһе тип атала (4634 м). Шулай уҡ Швейцарияла Европала диңгеҙ кимәленән 3454 м бейеклектәге Юнгфрауйох тимер юл станцияһы һәм 1600 м бейеклектәге Монштайнда Европала иң бейектә урынлашҡан һыра ҡайнатыу заводы бар.

Швейцарияның иң билдәле тау саңғыһы һәм рекреацион курорттары:

• Давос,
• Санкт-Мориц,
• Церматт,
• Интерлакен,
• Лейкербад.

Белем

Швейцария бөтә донъяла үҙенең шәхси мәктәптәре, ябыҡ пансионаттары һәм университеттары менән билдәле. Швейцария — реформатор педагогиканың тыуған ере, бында белем биреү әле лә Мария Монтессори, Жан Пиаже һәм Рудольф Штайнер принциптарына нигеҙләнә. Уҡытыусыларҙы яҡшы әҙерләү һәм сифат традициялары арҡаһында шәхси секторҙа белем кимәле ярайһы уҡ юғары. Шулай уҡ уҡытыу өсөн тотороҡлоҡ, хәүефһеҙлек һәм абруй кеүек идеаль шарттарҙы тулыландырыусы аспекттарҙы ла телгә алырға кәрәк. Үрҙә һаналған факторҙарҙың барыһы ла бөтә донъянан бик күп талиптарҙы һәм уҡыусыларҙы йәлеп итә. Ҡунаҡхана бизнесының махсуслаштырылған мәктәптәренән тыш, сит телдәр курстары ла бик популяр. Теләһә ниндәй осорға тәғәйенләнгән программалар, ҡағиҙә булараҡ, яҡшы һөҙөмтә бирә һәм хәҙерге заман алымдарын ҡулланып туған телдә һөйләшеүселәр тарафынан алып барыла. Шәхси тел мәктәптәрендә, ҡағиҙә булараҡ, уҡыу урындарының киң спектры һәм өлкәндәр, балалар һәм үҫмерҙәр өсөн төрлө ҡулайлаштырылған тел программалары тәҡдим ителә. Шәхси уҡыу йорттары айырым абруй ҡаҙана.

Урта белем биреү сифатын халыҡ-ара тикшереү мәғлүмәттәренә ярашлы, Швейцарияла 10 йыл дауамында (2000—2009йылдар) мәктәпте тамамлаусыларҙың юғары күрһәткестәре эҙмә-эҙлекле юғары. Мәҫәлән, 2000 йылда ОЭСР (Иҡтисади хеҙмәттәшлек һәм үҫеш ойошмаһы) үткәргән PISA (Халыҡ-ара студенттарҙы баһалау программаһы) мәктәбендә белем биреү сифатын баһалау мониторингы буйынса Швейцария 32 илдән 13-сө урынды, ә 2009 йылда — 65 илдән 14-се урынды биләй. Бөтә дүрт тикшеренеүҙә лә (PISA-2000, PISA-2003, PISA-2006 һәм PISA-2009) швейцар уҡыусыларын уҡытыу кимәле ОЭСР -ҙың (Иҡтисади хеҙмәттәшлек һәм үҫеш ойошмаһы) уртаса күрһәткестәренән күпкә юғары була.

Швейцария шулай уҡ юғары белем биреү йәһәтенән дә яҡшы һөҙөмтәләр күрһәтә. Донъяның иң яҡшы университеттарының халыҡ-ара рейтингында Швейцария ғәҙәттә 4—9 урын биләй, АҠШ, Канада һәм Бөйөк Британиянан ғына ҡалыша.

Швейцарияла белем алыу Европа стандарттары буйынса бик белемле булмаған ябай кешеләр тарафынан ҡиммәт тип һанала. Шул уҡ ваҡытта Швейцарияның дәүләт университеттарында уҡыу донъяла иң арзан университеттарҙың береһе булып тора.

Халҡы

1960 йылдан 2021 йылға тиклем халыҡ һаны буйынса статистика Йыл Халыҡ һаны 1960 5 327 827 1961 5 434 294 1962 5 573 815 1963 5 694 247 1964 5 789 228 1965 5 856 472 1966 5 918 002 1967 5 991 785 1968 6 067 714 1969 6 136 387 1970 6 180 877 1971 6 213 399 1972 6 260 956 1973 6 307 347 1974 6 341 405 Йыл Халыҡ һаны 1975 6 338 632 1976 6 302 504 1977 6 281 174 1978 6 281 738 1979 6 294 365 1980 6 319 408 1981 6 354 074 1982 6 391 309 1983 6 418 773 1984 6 441 865 1985 6 470 365 1986 6 504 124 1987 6 545 106 1988 6 593 386 1989 6 646 912 Йыл Халыҡ һаны 1990 6 715 519 1991 6 799 978 1992 6 875 364 1993 6 938 265 1994 6 993 795 1995 7 040 687 1996 7 071 850 1997 7 088 906 1998 7 110 001 1999 7 143 991 2000 7 184 250 2001 7 229 854 2002 7 284 753 2003 7 339 001 2004 7 389 625 Йыл Халыҡ һаны 2005 7 437 115 2006 7 483 934 2007 7 551 117 2008 7 647 675 2009 7 743 831 2010 7 824 909 2011 7 912 398 2012 7 996 861 2013 8 087 875 2014 8 211 700 ± 100 2017 8 466 017 2021 8 738 791

1971—2019 йылдарҙа, гражданлыҡты иҫәпкә алып, Швейцария халҡының йәш-енес пирамидалары

2019 йылда, гражданлыҡты иҫәпкә алып, Швейцария халҡының йәш-енес пирамидалары

2020 йылға ҡарата дөйөм халыҡ һаны яҡынса 8 667 100 кеше тәшкил итә. Швейцар ҡатын-ҡыҙҙары тәүге балаларын уртаса 30,7 йәштә тыуҙыра. 2021 йыл мәғлүмәттәре буйынса бер швейцар ҡатын-ҡыҙының уртаса 1,58 балаһы бар.

Халыҡтың йәш структураһы

• 0—14 йәш: 15,34 % (малайҙар 664 255/ ҡыҙҙар 625 252);
• 15—24 йәш: 10,39 % (ир-ат 446 196/ҡатын-ҡыҙ 426 708);
• 25—54 йәш: 42,05 % (ир-ат 1 768 245/ҡатын-ҡыҙ 1 765,941);
• 55—64 йәш: 13,48 % (ир-ат 569 717/ҡатын-ҡыҙ 563 482);
• 65 йәштән өлкәнерәктәр: 18,73 % (ир-ат 699 750/ҡатын-ҡыҙ 874 448) (2020 йыл һандары).

Уртаса йәш

• Дөйөм күрһәткестәр: 42,7 йәш
• Ир-аттар өсөн: йыл 41,7 йәш
• Ҡатын-ҡыҙ: 43,7 йәш (2020 йыл күрһәткестәре өсөн)

Көтөлгән уртаса ғүмер оҙонлоғо

• Дөйөм күрһәткестәр: 83,03 йәш
• Ир-аттар өсөн: йыл 80,71 йәш
• Ҡатын-ҡыҙ: 85,49 йәш (2021 йылда мәғлүмәттәре буйынса)

Этно-лингвистик составы

2021 йылдың 1 ғинуарына Швейцария телдәре картаһы:
Немец теле (62 %),
Француз теле (23 %),
Итальян теле (8 %),
Романш теле (0,5 %)

Тарихи Швейцар Конфедерацияһы төрлө лингвистик, мәҙәни һәм дини төркөмдәр бергә йәшәү шарттарында барлыҡҡа килә. Халыҡтың 90 проценты — швейцариялылар (шуларҙың 1 миллионы Швейцария гражданлығын алған). Уларҙың уртаҡ теле юҡ. Иң ҙур тел төркөмө: герман-швейцар (65 %), унан һуң франко-швейцарҙар һаны (18 %), итальян-швейцарҙар (10 %). Илдә шулай уҡ римлеләр йәшәй, улар халыҡтың яҡынса 1 процентын тәшкил итә.

Немец, француз, итальян һәм ретороман теле — Швейцария Конфедерацияһының милли һәм рәсми телдәре.

Швейцарияның «француз» һәм «немец» өлөштәре араһындағы мөнәсәбәттәр милли тарих үҫешенең төп факторы булып тора. Әммә улар идеалдан алыҫ. XIX быуат башынан, халыҡ тығыҙ йәшәгән француз телле төбәктәр Швейцария территорияһына ҡушылғандан һуң, илдең төп мәҙәни һәм лингвистик өлкәләре араһындағы мөнәсәбәттәр беҙҙең көндәргә тиклем күп һанлы низағтар һәм ҡапма-ҡаршылыҡтар булыуы менән ҡылыҡһырлана. Хатта был ике мәҙәни-лингвистик община — Рёстиграбен араһында шартлы сик бар. Бәлки, был мөнәсәбәттәрҙә иң киҫкен мәсьәлә яңы Юра кантонын формалаштырыу буйынса низағ булғандыр.

2019 йылда БМО баһалауынса, Швейцарияла 2,6 миллион иммигрант һәм уларҙың вариҫтары, йәғни ил халҡының 29,9 проценты йәшәй.

Дин

Лозанналағы Нотр-Дам соборы

Швейцарияның беренсе мәсет — Цюрихта 1963 йылда асылған Мәхмүт мәсете.

2019 йылға Швейцарияла дин

  Католиктар (34.4%)

  Протестанттар (22.5%)

  Ҡалған христиандар (5.7%)

  Дингә ышанмаусылар (атеистар) (29.5%)

  мосолмандар (5.5%)

  ҡалған диндәр (1.6%)

  Мәғлүмәт юҡ (0.8%)

The World Factbook мәғлүмәттәре буйынса, 2019 йылға Швейцария халҡының дин буйынса составы: католиктар — 34,4 %, протестанттар — 22,5 %, башҡа христиандар — 5,7 %, мосолмандар — 5,5 %, башҡа диндәр — 1,6 %, атеистар — 29,5 %, мәғлүмәттәр юҡ — 0,8 %.

Протестантизм

Иң эре протестант дини ойошмаһы — Швейцария инжил сиркәүҙәре союзы (Schweizerischer Evangelischer Kirchenbund), урындағы сиркәүҙәрҙән тора:

• (күпселектең урындағы сиркәүҙәре)
  • Берн-Юра-Золотурндың үҙгәртеп ҡороу сиркәүе (Reformierte Kirchen Bern-Jura-Solothurn) —Берн, Золотурн һәм Юра кантондары цвингликандарын берләштерә, Берн кантонындағы күпселек сиркәүе булып тора
  • Цюрих кантонының урындағы инжил реформаһы сиркәүе (Evangelisch-redevorierte Landeskirche des Kantons Zürich) — Цюрих кантоны цвинглиандарын берләштерә, кантондағы күпселектең сиркәүе булып тора.
  • Ауыл Базель кантоны инжил реформаһы сиркәүе (Evangelisch-reformierte Kirche des Kantons Basel-Landschaft) — Базель-Ланд кантоны цвинглиандарын берләштерә, кантондың күпселек өлөшөнөң сиркәүе
  • Базель ҡалаһының инжил-реформат сиркәүе (Evangelisch-reformierte Kirche Basel-Stadt) — Базель-Штадт кантоны цвинглиандарын берләштерә, кантондың күпселек өлөшөнөң сиркәүе
  • Гларус кантонының инжил-реформат сиркәүе (Evangelisch-des Reformierte Glarus Landeskirche Kantons)
  • Аппенцеллдең урындағы инжил-реформат сиркәүе (Evangelisch-refordierte Landeskirche beider Appenzell) — Аппенцель-Ауссеррходендың күпселегенең сиркәүе
  • Тюргау кантонының инжил сиркәүе (Des Thurgau Landeskirche Evangelische Kantons)
  • Нёвшатель кантоны инжил-реформат сиркәүе (Église réformée évangélique du canton de Neuchâtel) — Нёвшатель кальвинистарын берләштерә, кантондың күпселек өлөшөнөң сиркәүе
  • Во кантонының инжил-реформат сиркәүе (Église Évangélique Réformée du canton de Vaud) — Во кальвинистарын берләштерә, күпселек кантондарҙың сиркәүе булып тора
• (башҡалар)
  • Шаффхаузен кантонының Инжил-реформат сиркәүе(Evangelisch-Kirche Kantons reformierte Schaffhausen des)
  • Урындағы инжил-реформат Граубюнден сиркәүе (Evangelisch-Graubünden Landeskirche reformierte) — немец телле райондарҙағы күпселек диндарҙарҙы берләштерә Урындағы Ааргау реформат сиркәүе (Aargau Reformierte Landeskirche) — кантондың көнбайыш өлөшөндә диндарҙарҙың күпселеген берләштерә (элекке Берн Аргауы)
  • Санкт-Галлен кантонының инжил-реформат сиркәүе (Evangelisch-St des Kantons reformierte Kirche. Gallen)
  • Женеваның протестант сиркәүе (Protestante Genève de Église) — Женевала кальвинисттарҙы берләштерә
  • Женеваның ирекле инжил сиркәүе (Église Évangélique Libre de Genève) — Женева кальвинистарын берләштерә
  • Фрибур кантонының инжил-реформат сиркәүе (нем. Evangelisch-Kirche Kantons reformierte Freiburg des, франц. Eglise Du de canton Réformée Evangélique Fribourg)
  • Люцерн кантонының инжил-реформат сиркәүе (нем. Evangelisch-Kirche Kantons Reformierte Luzern des)
  • Нидвальден инжил-реформат сиркәүе (Evangelisch-Kirche Nidwalden Reformierte)
  • Обвальден кантоны общиналарының инжил-реформат сиркәүе ассоциацияһы (Evangelisch Verband der-Kirchgemeinden des Kantons Obwalden reformierten)
  • Швиц кантонының инжил-реформат сиркәүе (Evangelisch-Schwyz Kantonalkirche reformierte)
  • Золотурн кантонының инжил-реформат сиркәүе (Evangelisch-Kirche Kanton Reformierte Solothurn im)
  • Урындағы Ури инжил-реформат сиркәүе (Evangelisch-Landeskirche Reformierte Uri)
  • Валле инжил-реформат сиркәүе (Evangelisch-des Wallis Reformierte Kirche)
  • Цуг кантоны общинаһының инжил-реформат сиркәүе (Evangelisch-des reformierte Zug Kirchgemeinde Kantons)
  • Тичино инжил-реформат сиркәүе (Evangelica Ticino Chiesa riformata nel)
  • Швейцариялағы инжил-методист сиркәүе (Evangelisch-in der Schweiz Kirche methodistische) — Швейцарияның бөтә методистарын берләштерә

Швейцариялағы конфессиональ айырмалыҡтар һәр ваҡыт лингвистик сиктәргә тап килмәй. Протестанттар араһында француз телле кальвинистарҙыла, немец телле цвинглиандарҙы ла күрергә мөмкин.

Лютерандарҙың бер өлөшө Швейцария һәм Лихтенштейн инжил-лютеран сиркәүҙәре союзына берләштерелә (Bund Evangelisch-Lutherischer Kirchen in der Schweiz und im Fürstentum Liechtenstein), шул иҫәптән:

• Женева инжил-лютеран сиркәүе — Женева лютерандарын берләштерә
• Базель һәм Төньяҡ-Көнсығыш Швейцария инжил-лютеран сиркәүе (Evangelisch-Lutherische Kirche Basel und Nordwestschweiz) — ике Базель лютерандарын берләштерә
• Берн инжил-лютеран сиркәүе (Evangelisch-Lutherische Kirche Bern) — Берн лютерандарын берләштерә
• Цюрих инжил лютеран сиркәүе (Evangelisch-Lutherische Kirche Zürich) — Цюрих лютерандарын берләштерә
• Лихтенштейндың инжил-лютеран сиркәүе (Evangelisch-Kirche Fürstentum Lutherische Liechtenstein im) — Лихтенштейн лютерандарын берләштерә

Моравия сиркәүенең Континенталь Европа провинцияһының (Europäisch-Festländische Provinz der Brüderunität) 5 общинаһы (Берн, Базель, Цюрих, Магден (Ааргау) һәм Магденда (Ааргау) бар.

Меннониттар Швейцарияның меннонит конференцияһына берләшкән 13 общинанан тора (Konferenz der Mennoniten der Schweiz).

Башҡа протестанттар төркөмдәре араһынан адвентистарҙы, баптистарҙы, пятидесятник апостолдар сиркәүен, Швейцарияның пятидесятник миссияһын, Ҡотҡарыу Армияһын һ.б. атарға кәрәк.

Католицизм

Католиктар сағылдырыла:

• Базель епархияһы (Ааргау, ике Базель, Берн, Юра, Люцерн, Шафхаузен, Золотурн, Тургау, Цуг)
  • Изге Урстың епархия төбәге (икеһе лә Базелдә һәм Ааргауҙа) — Аргау кантонының көнсығыш өлөшөндәге диндарҙарҙың күбеһен берләштерә (элекке Баден һәм Ирекле амттар графлыҡтары)
  • Изге Верена епархия өлкәһе (Берн, Юра һәм Солотурн) — Юра һәм Солотурн диндарҙарының күпселеген берләштерә
  • Изге Виктор епархия өлкәһе (Люцерн, Шаффхаузен, Тюргау һәм Цуг) — Люцерн, Шаффхаузен һәм Цуг диндарҙарының күпселеген берләштерә
• Хур епархияһы (Граубюнден, Гларус, Нидвальден, Обвальден, Ури, Швиц, Цюрих)
  • Граубюнден генераль викариаты — итальян телле һәм ретороман райондарында күпселек диндарҙарҙы берләштерә
  • Швица, Ури, Нидвальден һәм Обвальден генераль викариаты — бөтә 4 кантонда ла диндарҙарҙың күпселеген берләштерә
  • Цюрих һәм Гларус генераль викариаты
• Лозанна епархияһы (Фрибур, Женева, Нёвшатель, Во)
  • Фрибур викариаты — кантондағы ышаныусыларҙың күпселеген берләштерә
  • Женеваның епископ викариаты — кантондағы ышаныусыларҙың күпселеген берләштерә
  • Во епископаль викариаты
  • Нёвшатель епископ викариаты
• Лугано епархияһы (Тичино) — кантондағы диндарҙарҙың күпселеген берләштерә
• Санкт-Галлен епархияһы (Аппенцелл һәм Санкт-Галлен) — Аппенцель-Иннерроденда диндарҙарҙың күпселеген берләштерә
• Сьон епархияһы (Валле) — кантондағы диндарҙарҙың күпселеген берләштерә

Барыһы ла туранан-тура Изге Тәхеткә буйһона.

Иудаизм

Базель йәһүд общинаһы (һүрәттә: Базель төп синагогаһы) Швейцарияла беренсе булып дәүләт тарафынан йәмәғәт хоҡуғы институты тип таныла (1973 йыл).

Швейцарияла иудаизмды швейцария йәһүд общиналары союзы (Schweizerischer Iseraltisher Gemeindebund) кәүҙәләндерә, ул тора:

• Базель йәһүд общинаһы (Basel Israelitische Gemeinde)
• Берн йәһүд общинаһы (Bern Jüdische Gemeinde)
• Бремгартен йәһүд общинаһы (Bremgarten Israelitische Cultusgemeinde) (Берн)
• Биель йәһүд общинаһы (Biel Jüdische Gemeinde, Bienne Communauté Juive)
• Золотурн йәһүд общинаһы (Solothurn Jüdische Gemeinde)
• Сент-Галлен йәһүд общинаһы (Jüdische Gemeinde St. Gallen)
• Эндинген йәһүд дини общиналары (Endingen Israelitische Kultusgemeinde) (Санкт-Галлен)
• Винтертур йәһүд общинаһы (Winterthur Israelitische Gemeinde) (Цюрих)
• Агудас Ахим йәһүд общинаһы (Agudas Jüdische Gemeinde Achim) (Цюрих)
• Цюрих йәһүд дини общиналары (Zürich Israelitische Cultusgemeinde)
• Цюрих йәһүд йола общиналары (Zürich Israelitische Religionsgesellschaft)
• Женева йәһүд общинаһы (Israélite Genève de Communauté)
• Нёвшатель кантоны йәһүд общинаһы (Canton de Israélite Communauté Neuchâtel du)
• Лозанна һәм Во кантоны йәһүд общинаһы (Communauté de de Israélite Lausanne ct Vaud et du)
• Фрибур йәһүд общинаһы (Israélite Fribourg de Communauté)

Ислам

Швейцарияла яҡынса 400 000 мосолман йәшәй, башлыса төрөктәр һәм косоволылар. 2009 йылдың 29 ноябрендә Швейцарияла үткәрелгән дөйөм халыҡ референдумында илдә манаралар төҙөүҙе тыйған конституцияға төҙәтмә ҡабул ителә. Бынан тыш, Швейцарияла хайуандарҙы дин талаптарына яраҡһыҙ һуйыу тыйыла.

Эске сәйәсәт

Швейцарияла элек-электән сәйәси һәм хәрби нейтралитет традициялары бар, әммә халыҡ-ара хеҙмәттәшлектә әүҙем ҡатнаша, уның территорияһында күп кенә халыҡ-ара ойошмаларҙың штаб-фатиры урынлашҡан. Швейцария нейтралитеты барлыҡҡа килгән ваҡытҡа ҡарата бер нисә ҡараш бар. Ҡайһы бер ғалимдар фекеренсә, 1516 йылдың 29 ноябрендә Франция менән «мәңгелек тыныслыҡ» иғлан ителгән солох килешеүе төҙөлгәс, Швейцария нейтралитет статусына эйә була башлай. Артабан Швейцария властары илде нейтралитет билдәләү юлында алға этәргән бер нисә ҡарар ҡабул итә. 1713 йылда Швейцарияның нейтралитетын Франция, Испания, Нидерланд һәм Англия таный, улар Утрехт килешеүен төҙөй. Әммә 1803 йылда Швейцария Наполеон Францияһы менән хәрби союз төҙөү тураһында килешеү төҙөргә мәжбүр була, уға ярашлы ил хәрби хәрәкәттәр алып барыу өсөн үҙ территорияһын тәьмин итергә, шулай уҡ француз армияһы өсөн хәрби контингент ебәрергә тейеш була. 1815 йылда Вена конгресында Швейцарияның «мәңгелек нейтралитеты» нығытыла. Нейтралитет тулыһынса раҫлана һәм 1815 йылдың 20 ноябрендә Парижда Австрия, Бөйөк Британия, Португалия, Пруссия, Рәсәй һәм Франция ҡул ҡуйған Гарантия акты менән билдәләнә. 1506 йылдың 22 ғинуарында Рим-католик сиркәүе башлығын һәм уның һарайын һаҡлау өсөн Швейцария гвардияһына нигеҙ һалына. Беренсе швейцар гвардияһының дөйөм һаны — 150 (әлеге ваҡытта — 110).

Швейцарияның тышҡы сәйәсәте, был илдең конституцияһына ярашлы, даими нейтралитеттың халыҡ-ара хоҡуҡи статусын иҫәпкә алып төҙөлә. Швейцарияның нейтралитет сәйәсәтенең башланыуын ниндәй ҙә булһа дата менән бәйләүе ҡыйын. Швейцария тарихсыһы Эдгар Бонжур: «Швейцария нейтралитеты төшөнсәһе швейцария милләте төшөнсәһе менән бер үк ваҡытта барлыҡҡа килгән», — тип әйтә. Ун дүртенсе быуатта уҡ Швейцария конфедерацияһын тәшкил иткән айырым кантондар килешеүҙәрендә күршеләре менән «stillsitzen» (һүҙмә-һүҙ «тыныс ҡына ултырыу») тигән немец термины ҡулланыла, был яҡынса һуңғы нейтралитет төшөнсәһенә тап килә.

Швейцарияның даими нейтралитеты дүрт халыҡ-ара хоҡуҡи актҡа ҡул ҡуйыу һөҙөмтәһендә барлыҡҡа килә: 1815 йылдың 8 (20) мартындағы Вена Конгресы Акты, 1815 йылдың 8 (20) мартындағы Вена конгресының 90-сы һанлы Актына ҡушылыу, дәүләттәрҙең Гельветик Союз эштәре буйынса декларацияһы һәм Швейцарияның даими нейтралитетын таныуға һәм гарантиялауға һәм уның территорияһының тейелгеһеҙлегенә ҡағылышлы Акт. Был юлды тик тышҡы факторҙар йоғонтоһонда ғына һайлаған башҡа илдәрҙән айырмалы рәүештә (мәҫәлән, һуғышта еңелеү һөҙөмтәһендә), Швейцарияның нейтралитеты шулай уҡ эске сәйәси сәбәптәр арҡаһында барлыҡҡа килә: нейтралитет, милләтте берләштереү идеяһы булып, аморф конфедерациянан үҙәкләштерелгән федераль ҡоролошҡа тиклем уның дәүләтселеге эволюцияһына булышлыҡ итә.

Даими ҡораллы нейтралитет сәйәсәте барышында Альп Республикаһы ике емергес донъя һуғышында ҡатнашыуҙан ситтә ҡалып, халыҡ-ара абруйын нығытыуға өлгәшә, шул иҫәптән күп һанлы аралашлыҡ тырышлығы һөҙөмтә бирә. «Хөкүмәттәр араһында түгел, ә илдәр араһында» бәйләнештәрҙе һаҡлау принцибы, сәйәси йә идеологик ҡараштарға ҡарамай, һәр кем менән диалог алып барырға мөмкинлек бирә.

Швейцария дипломатик мөнәсәбәттәрҙе өҙгән өсөнсө дәүләттәр мәнфәғәтен яҡлай (мәҫәлән, 1955 йылда Ираҡта СССР мәнфәғәттәре, 1982 йылғы Англия-Аргентина конфликты ваҡытында Аргентинала Бөйөк Британия; әлеге ваҡытта Швейцария АҠШ-тың Ирандағы мәнфәғәттәрен, 2008 йылда, был илдәр араһында дипломатик мөнәсәбәттәр өҙөлгәндән һуң, Грузияла Рәсәй Федерацияһының мәнфәғәттәрен сағылдыра). Швейцария үҙ биләмәһендә конфликт яҡтар араһында туранан-тура һөйләшеүҙәр алып барыу өсөн (Таулы Ҡарабах, Абхазия һәм Көньяҡ Осетия проблемалары, Кипр көйләүе һ. б.) мөмкинлек биреп, үҙенең "изге хеҙмәттәр"ен күрһәтә.

Хәҙерге заманда булған нейтралитеттың бөтә төрҙәренән швейцар төрө иң оҙайлыһы һәм эҙмә-эҙлеклеһе булып тора. Бөгөнгө көндә Швейцария конфедерацияһы бер ниндәй ҙә хәрби союзға йәки Европа берләшмәһенә инмәй.

Һуңғы йылдарҙа, Европалағы һәм донъялағы үҙгәрештәргә бәйле, хөкүмәттә һәм ижтимағи фекерҙә Евросоюз менән интеграцияны көсәйтеү һәм нейтралитет принцибын һығылмалыраҡ аңлатыу файҙаһына кәйеф арта бара.

2004 йылдың майында Европа союзы — Швейцария сектор килешеүҙәренең "икенсе пакеты"на ҡул ҡуйыла. Ул «беренсе пакет» менән бергә (2002 йылдың 1 июнендә үҙ көсөнә инде) Швейцарияның Союзға инеүенә альтернатива булып тора.

2005 йылда үткәрелгән милли референдум сиктәрендә, Швейцария халҡы Швейцарияның Шенген һәм Дублин килешеүҙәренә ҡушылыуы тураһындағы мәсьәләне ыңғай хәл итә (Европа берлеге менән был туралағы килешеү «икенсе пакеттың» бер өлөшө булып тора), шулай уҡ 2004 йылда Берлеккә ингән Европа берләшмәһенең яңы ағзаларына Швейцария менән Европа берләшмәһе араһында хәрәкәт итеү азатлығы тураһындағы килешеү положениеларын (сектор килешеүҙәренең "беренсе пакетының бер өлөшө) оҙайтыу. Шул уҡ ваҡытта Швейцарияның Евросоюзға инеү мәсьәләһен элекке кеүек «стратегик маҡсат» түгел, ә бары тик «сәйәси вариант», йәғни мөмкинлек кенә итеп ҡарарға ҡарар ителә.

1959 йылда Швейцария Европа ирекле сауҙа ассоциацияһына нигеҙ һалыусыларҙың береһе була, 2002 йылда БМО-ға инә.

Базель художество музейы — донъялағы иң боронғо йәмәғәт художество музейы (1661 йылда асыла)

Швейцария мәҙәниәте

Илдең мәҙәниәте, бер яҡтан, немец, француз һәм итальян мәҙәниәте йоғонтоһонда, икенсе яҡтан, һәр кантондың айырым үҙаңы нигеҙендә үҫешә. Шуға ла «Швейцария мәҙәниәтенең» ысынбарлыҡта нимә икәнен аныҡ ҡына әйтеүе бик ауыр әле. Швейцарияның үҙендә «Швейцария мәҙәниәте» (ғәҙәттә фольклор) һәм «Швейцариянан мәҙәниәт» — швейцария паспортлы кешеләр эшләгән бөтә жанрҙар араһында айырма бар. Мәҫәлән, альпенхорндарҙа уйнаусы музыканттар берләшмәләре күберәк «швейцария мәҙәниәте» булып тора, ә «Yello», «Gotthart», «Krokus» һәм «Samael» рок-төркөмдәре Швейцариянан. «Готик рок» жанрында эшләүсе Тило Вольф һәм уның «Lacrimosa» төркөмө музыкала сағыу вәкил булып тора.

Базель, Цюрих, Берн, Лугано, Сент-Галлен, Женева, Лозанна, Фрибур һәм Невшатель университеттары бар (Швейцарияла берҙәм милли университет юҡ, уның ролен ниндәйҙер кимәлдә Цюрихтағы Юғары техник училище уйнай). Шулай уҡ Лозаннала ла бар, Санкт-Галленда Юғары иҡтисад мәктәбе эшләй. Профессиональ уҡыу йорттары селтәре үҫешкән. Студенттар араһында байтағын сит ил кешеләре тәшкил итә. Дөйөм белем биреү мәктәптәре менән бер рәттән бөтә донъяла юғары баһа алған өҫтөнлөклө шәхси колледждар эшләй.

Швейцарияла хәҙерге швейцар пластикаһына нигеҙ һалыусы билдәле скульптор Герман Халлер тыуа, йәшәй һәм эшләй.

Швейцария рәссамдары:

• Франц Герч,
• Иоганн Людвиг Аберли,
• Даниэль Шпёрри,
• Франк Буксер,
• Роман Зигнер,
• Луи Муалье],
• Никлаус Мануэль,
• Жан Ренггли,
• Томас Хубер,
• Ганс Аспер.

Швейцария менән күп кенә әҙәби хикәйәттәр бәйле. Мәҫәлән, «Шерлок Холмс тураһында яҙмалар» арҡаһында Райхенбах шарлауығы матур урын булараҡ ҡына түгел, ә профессор Мориарти ҡәбере булараҡ та билдәле. Шильон һарайы тарихы Байронды «Шильон тотҡоно» әҫәрен ижад итергә илһамландыра. Виктор Франкенштейн, Мэри Шеллиҙың «Франкенштейн», йәки «Хәҙерге Прометей» романындағы персонаж. Монтрёға Хемингуэйҙың «Һау бул, ҡорал!» романы геройҙары килә. Рус әҙәбиәтенән Ури кантоны гражданины Николай Ставрогин, Достоевскийҙың «Ендәр» романы геройы.

Монтрё һәм Женева күле менән «Deep Purple» төркөмөнөң билдәле йыры бәйле «On the Water Smoke» («Montreaux out to We came all, on the…shoreline Geneva lake»).

Әҙәбиәт

Жан-Жак Руссо, Иtремия Готтельф, Мадам де Сталь, Шарль Фердинанд Рамю һәм башҡалар.

Швейцар әҙәбиәтенең иң билдәле әҫәре, моғайын, Хайдиҙың хикәйәһелер. Швейцария Альптарында олатаһы менән йәшәгән етем ҡыҙҙың был тарихы әлегә тиклем иң популяр балалар китаптарының береһе булып тора, ул Швейцария символдарының береһенә әүерелгән. Уны ижад иткән яҙыусы Иоганна Шпири (1827—1901) шулай уҡ балалар өсөн башҡа китаптар ҙа яҙа.

Спорт

Швинген

Швейцарияла саңғыла шыуыу һәм альпинизм бик популяр. Давос, Изге Мориц һәм Зерматт кеүек урындар донъялағы иң яҡшы саңғы үҙәктәре булып тора. Күрше Австриялағы кеүек үк, саңғы спорты иң популяр саңғы спорты төрҙәренең береһе булып тора. Швейцар саңғысылары XX һәм XXI быуаттарҙа донъяла иң көслөләр иҫәбенә инә.

Швейцария Санкт-Морицы ике тапҡыр (1928 һәм 1948) ҡышҡы олимпия уйындарын ҡабул итә.

Швейцария сәйәхәттәр яһау өсөн бик ҡулай ил булып тора. Төрлө тәбиғәт мөйөштәрен һәр кем үҙенө оҡшаған һәм теләгенә ҡарап йәйәүлеләр һуҡмаҡтарын һайларға була. 180-дән ашыу киң селтәрле маршрут бар.

Швейцария велосипедтар иле булып тора. Был эшмәкәрлек төрө генә түгел, тәбиғәттә сәләмәт ял итеүҙең бер ысулы. Илдә 3300 километр велосипед маршруты бар, улар бөтә ҡатмарлыҡ кимәле өсөн бик ҡулай. 1998 йылда башлап ебәрелгән «Veloland Schweiz» проекты туғыҙ милли велосипед маршруты селтәре булып тора. Швейцарияның ҡайһы бер ҡалаларында велосипедты аҡсалата залог йәки документ менән бушлай ҡуртымға алырға мөмкин булған программа бар.

Швейцария тәбиғәте ҡаяға үрмәләү өсөн бик ҡулай

Цюрихта халыҡ-ара футбол һәм хоккейҙың етәксе органдары, Халыҡ-ара футбол ассоциациялары федерацияһы (ФИФА) һәм Халыҡ-ара хоккей федерацияһы (ИИХФ) штаб-фатиры, башҡа күп кенә халыҡ-ара спорт федерацияларының штаб-фатиры Швейцарияла урынлашҡан. Мәҫәлән, Лозаннала Халыҡ-ара олимпия комитеты (МОК), Халыҡ-ара олимпия комитеты Олимпия музейы һәм Спорт арбитраж суды (CAS) урынлашҡан.

Хоккей, теннис, футбол һәм спорттың ҡышҡы төрҙәре ҙур популярлыҡ менән файҙалана.

Швейцарияла милли аш

Швейцар аш-һыуы, күрше илдәрҙең (Германия, Франция һәм Италия) көслө йоғонтоһона ҡарамаҫтан, бөтә донъя буйынса тәмлетамаҡтарҙың танылыуына лайыҡ, уның үҙенең һирәк булған затлы ашамлыҡтары күп. Швейцарияның төп күренеклеһе — шоколад. Швейцария мәҙәни һәм милли төрлөлөгө менән генә түгел, шулай уҡ француз, итальян, немец аш-һыуын бай һайлап алыуы менән дә билдәле. Швейцарияның традицион туҡланыуы бер нисә фундаменталь компонентҡа нигеҙләнгән. Швейцар аш-һыуының киң таралған компоненттары: һөт, май, сыр, картуф, кукуруз, сөгөлдөр, кәбеҫтә, ярайһы уҡ аҙ миҡдарҙа ит һәм тейешле һайлап алынған ароматик тәмләткестәр һәм үләндәр гөлләмәһе. Швейцарияла малсылыҡ бик ныҡ алға китһә лә, швейцарҙар өҫтәлендә ит һаман да йыш ҡунаҡ булып тормай.

Рёшти

Швейцарияға хас аш-һыу:

• Фондю
• Рёшти
• Тартифлетт
• Базель брунеле (Печенье)
• Швейцарса колбасный салаты
• Швейцарса пряник
• Сырлы швейцар ашы
• Швейцар рулеты
• Полента
• Раклет
• «Лотос тажы» печеньеһы
• Меренги

Шоколад Швейцарияла XVIII быуаттан етештерелә, әммә XIX быуат аҙағында конширование һәм темперирование кеүек заманса технологиялар уйлап табып, уны юғары сифатлы етештереү мөмкинлеген бирә. Шулай уҡ Даниэль Петрҙың 1875 йылда һөтлө ҡаты шоколад уйлап табыуы ла яңылыҡ булып тора.

Байрамдар

• Швейцарияла 2 ғинуар — Изге Бертхольд көнө.
• Женевала Эскалад байрамы 12 декабрҙә билдәләнә.
• 1 август — Конфедерация көнө (Швейцарияның Милли байрамы). Был көндө бөтә кантондарҙа ла күмәк байрам үткәрелә, фейерверктар ойошторола.
• Цюрихта апрель айында Шестизвонье— яҙҙың үҙенсәлекле осрашыуын билдәләйҙәр.
• Аппенцелль-Ауссерроден кантонында Иҫке Яңы йыл билдәләнә — Сильвестерклаус.

Ойошмаларҙың эш сәғәте

Швейцария учреждениелары эш көндәрендә 8:00 -ҙән 12:00-гә тиклем һәм 14:00 -ҙән 17:00-гә тиклем асыҡ. Шәмбе һәм йәкшәмбе — ял көнө.

Швейцария банктары, ял көндәренән тыш, ғәҙәттә, 8:30-ҙан 16:30-ға тиклем асыҡ була. Аҙнаһына бер тапҡыр банктар ғәҙәттәгенән оҙағыраҡ эшләй, быны һәр аныҡ урында асыҡларға кәрәк. Ҙур ҡалаларҙа почта бүлексәләре эш көндәрендә 8:30-ҙан 12:00-гә тиклем һәм 13:30 -ҙан 18:30-ға тиклем эшләй, шәмбе 7:30-ҙан 11:00-гә тиклем, йәкшәмбе — ял көнө.

Ҡораллы көстәр

Вокзалда һалдат ял минуттарында

Хәрбиҙәр күнегеүҙәрҙә

Файл:Радиолокационная станция на вершине горы Пилатус.jpeg

Пилатус тауы түбәһендә радиолокация станцияһы 2016

Швейцарияның 2017—2020 йылдарға хәрби бюджеты 20 миллиард франк (20,68 млрд АҠШ доллары), йәғни йылына яҡынса 5 миллиард франк күләмендә раҫлана.

Даими хәрби көстәрҙә яҡынса 5000 кеше (кадр составы ғына).

240200 кеше тирәһе резервта.

Хәрбиләштерелгән көстәр: граждандар оборонаһы көстәре — 280 000. Швейцарҙар традиция буйынса хәрби ҡоралды өйҙә тоторға хоҡуҡлы.

Комплектлау: хәрби хеҙмәткә саҡырыу буйынса һәм профессиональ нигеҙҙә.

Хеҙмәт срогы: 18-21 аҙна (19-20 йәштәрҙә), һуңынан 3 аҙналыҡ 10 яңыртыу курсы (20 — 42 йәштәр).

Мобилизация ресурстары 2,1 миллион кеше тәшкил итә, шул иҫәптән 1,7 миллион кеше хәрби хеҙмәткә яраҡлы.

Хәрби хеҙмәттән баш тартып маташыу

Швейцарияла регуляр армиянан баш тартҡыу мәсьәләһе буйынса ике тапҡыр (1989 һәм 2001) референдумдар үткәрелә: ике тапҡыр һөҙөмтә кире була..

Киң мәғлүмәт саралары

Швейцария, уның милли баҙарының ғәҙәттән тыш сикләнеүенә ҡарамаҫтан, электрон һәм «ҡағыҙ» киң мәғлүмәт саралары селтәре ныҡ үҫешкән.

Гәзиттәр

Швейцарияла хәҙерге заман гәзит баҙарының үҫеше Реформация йоғонтоһо аҫтында башлана. 1610 йылда Базель ҡалаһында Швейцарияның беренсе даими гәзите — «Ординари-Цайтунг» сыға. 1620 йылда Цюрихта гәзиттәр баҫыла башлай, уларҙың береһе — «Ординари-Вохенцайтунг», илдең рәсми булмаған «төп» гәзите "Нойе Цюрхер Цайтунг"тың туранан-тура башлап ебәреүсеһе тип һанала. 1827 йылда Швейцарияла 27 гәзит сыға. 1830 йылдағы революцион ваҡиғаларҙан һуң цензура бөтөрөлгәс, баҫмалар һаны бик тиҙ арта башлай, ә 1857 йылда Конфедерацияла 180 гәзит баҫылып сыға. Швейцарияның иң күп гәзиттәре XX быуаттың 30-сы йылдарҙа (400-ҙән ашыу) сыға. Һуңынан уларҙың һаны кәмей башлай һәм был процесс беҙҙең көндәргә тиклем дауам итә.

Беренсе бөтә Швейцария надрарегиональ гәзите — «Швайцер Цайтунг» 1842 йылда Санкт-Галлен ҡалаһында баҫыла башлай. Ул ваҡытта Швейцария матбуғат киңлегенең үҙенсәлеге булып гәзиттәрҙең киҫкен идеологик бүленеше тора — католик-консерватив йүнәлештәге гәзиттәргә либераль-прогрессив баҫмалар ҡаршы тора. 1893 йылда Цюрихта «Тагес-Анцайгер» гәзите сыға башлай, тәүге «партиянан өҫтөнлөклө» (был йәһәттән «бойондороҡһоҙ») гәзите.

1850 йылда «Der Bund» гәзите барлыҡҡа килгәс, Швейцарияла профессиональ редакциялы беренсе даими гәзит сыға. «Neue Zürcher Zeitung» (2005 йылдың ғинуарында үҙенең 225 йыллыҡ юбилейын билдәләй) мөхәрриәт составында аныҡ темаларға (сәйәсәт, иҡтисад, мәҙәниәт һ. б.) ҡағылышлы махсус бүлектәр булдырған беренсе гәзит була.

Бөгөнгө көндә йән башына ваҡытлы баҫмалар һаны буйынса Швейцария донъяла тәүге урындарҙың береһен биләй. Шуға ҡарамаҫтан, 200-гә яҡын төп көндәлек Швейцария гәзиттәренең күпселеге (уларҙың дөйөм тиражы яҡынса 3,5 миллион дана) көслө «провинциализм» менән айырылып тора һәм башлыса урындағы ваҡиғаларға йүнәлтелә.

Бөгөн Швейцарияның немец телле алдынғы гәзиттәренән — «Blick» бульвар гәзите (275 000 дана), Цюрихта сыҡҡан яҡшы мәғлүмәтле «Тагес Анцайгер» (259 000 дана, Мәскәүҙә хәбәрсеһе бар) һәм Цюрихта баҫылған «Нойе Цюрхер Цайтунг» (139 000 дана) бар. Француз теллеләр араһында лидерҙар араһында — «Матэн» (187 мең дана), «Ле Тан» (97 мең дана), «Van Catre-er» (97 мең дана), «Tribune de Genève» (65 мең дана), итальян теллеләр араһында — «Corriere del Ticino» (24 мең дана).

Баҙарҙың һиҙелерлек өлөшөнбушлай таратылған бульвар «транспорт гәзиттәре» (башлыса йәмәғәт транспорты туҡталыштарында таратыла) «20 минут» (яҡынса 100 мең дана) һәм «Метрополь» (100 мең дана самаһы) биләй. 130 мең дана), шулай уҡ «COOP-Zeitung» (1,5 миллион дана самаһы) һәм «Vir Bruckenbauer» (1,3 млн дана) реклама-корпоратив баҫмалары. Был гәзиттәрҙә мәғлүмәт-аналитик бүлектәр юҡ.

Швейцарияның федераль әһәмиәткә эйә булған күпселек эре гәзиттәре рәсми тираждарын даими кәметә. 2004 йылда Швейцарияның иң ҙур «Blick» бульвар гәзитенең тиражы яҡынса 275 мең дана тәшкил итә. Берне агломерацияһында һәм ҡайһы бер күрше ҡалаларҙа баҫылған «Де Бунд» мәғлүмәт гәзите әлеге ваҡытта көнөнә 60 000 дананан саҡ ҡына күберәк һатыла. Һуңғы өс йылда Sonntangszeitung популяр гәзитенең тиражы 8,6 процентҡа кәмей һәм әлеге ваҡытта 202 000 дана тәшкил итә, шул уҡ осорҙа «Зоннтангсцайтунг» гәзитенең күсермәләре һаны 312 000 данаға тиклем кәмей.

Популяр Берн гәзите «Бернер Цайтунг» (уның тиражы — 163 мең дана) ғына үҙ позицияларын һаҡлап ҡала ала. «Швайцер Иллюстрирте» (255,7 мең дана) киң һорау менән файҙаланған бульвар журнал һәм был Швейцарияның «Фэктс» төп мәғлүмәт журналының тираждарын 80 мең данаға тиклем кәметеүе фонында. Бындай тенденциялар, иң элек, баҫтырылған реклама иғландары иҫәбенең кәмеүенә һәм «интернет-прессаның» киң танылыу алыуына бәйле. 2007 йылдың июлендә «Фэктс» журналы ябыла.

Швейцарияла киң мәғлүмәт саралары үҫеше өсөн уңайһыҙ шарттар әйләнештең ҡыҫҡарыуына ғына түгел, ә «структур ҡыҫҡартыуҙар» үткәреү кәрәклегенә лә килтерә. Шулай итеп, 2003 йылда Швейцарияның «SF-DRS» телекомпанияһының Мәскәү хәбәрсе контораһы ябыла («Тагес-Анзейгер» гәзите хәбәрсеһенән башҡа, Мәскәүҙә швейцар «немец телле» «ДРС» радиоһы вәкиле генә ҡала). Рәсәйҙән мәғлүмәт биреү хәҙер башҡа немец телле илдәрҙең, тәү сиратта Германия гәзиттәренең Мәскәү хәбәрселәренең яҙма материалдары менән шөғөлләнеүсе күп кенә Швейцария гәзиттәре өлгөһөндә алып барыласаҡ. СФ-1 телеканалының үҙенә килгәндә, ул хәҙер «Рәсәй картинаһын» Австрияның RUF телеканалы ярҙамында аласаҡ.

Телевидение

Швейцарияның телевизион баҙары Швейцария радио һәм телевидение йәмғиәте тарафынан контролдә тотола (нем. Schweizerische Radio- und Fernsehgesellschaft, SRG, француз теле: Schweizerische Radio- und Fernsehgesellschaft, SRG, Fr. Société suisse de radiodiffusion et télévision, ССР, ул. Socièta svizzera di radio-television, SHORT). Радио һәм телевидение тапшырыуҙары немец телендә алып барыла (ғәмәлдә «немец телле» телевидениеның 80 проценты тиерлек «әҙәби» немец теленән ныҡ айырылып торған диалекттарҙа, француз һәм итальян телдәрендә (Граубюнден кантонында — шулай уҡ романш телендә) сығарыла. Формаһы буйынса «SHORT» акционерҙар йәмғиәте булып тора, әммә, иҡтисадтың башҡа тармаҡтарындағы Швейцария акционерҙар йәмғиәте кеүек үк, ғәмәлдә дәүләттән дотация алыусы дәүләт структураһы булып тора.

Бындай дотация рәсми рәүештә «дүрт телле» милли телевизион тапшырыуҙар системаһына ярҙам итеү кәрәклеге менән аҡлана, бигерәк тә күрше илдәрҙең, тәү сиратта Германияның, шулай уҡ Францияның һәм Италияның телеканалдары Швейцарияла ирекле ҡабул ителеүе иҫәпкә алына. Әгәр 2000 йылда SRG SSR-ы үҙаллы 24,5 миллион швейцар франкы табыш алһа. 2002 йылда уның юғалтыуҙары 4,4 миллион швейцар франкы тәшкил итә. Был һөҙөмтәгә илдәге уңайһыҙ иҡтисади хәл дә, рекламаның булмауы ла, шулай уҡ абонемент түләүҙәренән азат ителгән телесигнал ҡулланыусылар категорияларының артыуы ла сәбәпсе була. Был йәһәттән 2004 йылда дәүләт SRG SSR-ға ярҙам итеү өсөн 30 миллиондан ашыу швейцар франкы бүлергә мәжбүр була.

Швейцар телеканалдары SRF1 һәм SRF zwei (SRG TRK SRG дәүләт телерадиокомпанияһы күрһәтә, ул ТРК SRG составына инә) башлыса спорт һәм социаль-сәйәси программаларға «прайм-тайм» бүлә, шуға күрә швейцар тамашасыһы үҙенең «күңел асыу ихтыяждарын», ҡағиҙә булараҡ, сит ил телерадиокомпаниялары ярҙамында ҡәнәғәтләндерә. Шәхси радиотапшырыуҙарға килгәндә, шәхси радиотапшырыуҙарҙан айырмалы рәүештә, ул дәүләт телевидениеһына реаль альтернатива булараҡ Швейцарияла әлегә аяҡҡа баҫа алмай.

Швейцария телевидениеһы аудиторияһының 3 процентын тиерлек яулаған TV3 (Швейцария) һәм Tele 24 шәхси телеканалдары баҙарҙа үҙ-үҙен ҡәнәғәтләндереү кимәленә етә алмай һәм 2002 йылда уларҙың эше туҡтатыла. 2003 йылдың ноябрь башында Швейцарияла шәхси телевидение булдырыу буйынса сираттағы ынтылыш башлана. Федераль совет (ил хөкүмәте) U1 телеканалына тейешле лицензия бирә (телеканал). Лицензия 10 йылға бирелә һәм «немец телле» программаларҙың дөйөм милли тапшырыуына хоҡуҡ бирә. 2005 йыл башына канал Швейцарияның электрон медианалығында һиҙелерлек урын ала алмай.

Швейцарияның шәхси телерадиотапшырыуҙар алып барыусылары өсөн һаман да бик ҡатмарлы баҙар булыуының сәбәбе тәү сиратта закондар сығарыу базаһының уңайһыҙ шарттары менән бәйле. Тағы ла бер сәбәп — Швейцария телевидениеһында урынлаштырылған рекламаларҙың сағыштырмаса аҙ проценты. Әгәр Германияла бөтә рекламаларҙың 45 проценты тиерлек телевизорҙа урынлаштырылһа, Швейцарияла был күрһәткес ни бары 18,1 % тәшкил итә (кКонфедерациялағы рекламаның дөйөм күләменең 43 проценты гәзиттәргә тура килә).

Швейцарияның 1991 йылдың 21 июнендәге «Телерадиотапшырыуҙар тураһындағы законы» әлеге ваҡытта камиллаштырыу фазаһын үтә һәм уның яңы версияһы телевидение һәм радио өлкәһендә шәхси эшмәкәрлек өсөн күберәк мөмкинлектәр бирергә тейеш, бигерәк тә өҫтәмә реклама йәлеп итеү йәһәтенән.

Шулай уҡ ҡарағыҙ

• Официальный сайт федеральных учреждений Швейцарии — конституция, законы, официальная информация (нем.))
• Сайт об истории Швейцарии (нем.))
• Швейцария в каталоге ссылок Curlie (dmoz)

Иҫкәрмә

Комментарий

Сығанаҡтар

Әҙәбиәт

• Сабельников Л. В. Швейцария. Экономика и внешняя торговля. М., 1962
• Могутин В. Б. Швейцария: большой бизнес маленькой страны. М., 1975
• Драгунов Г. П. Швейцария: история и современность. М., 1978
• Драгунов Г. П. Чёртов мост. По следам Суворова в Швейцарии. «Мысль», 1995
• Пособие по демократии: Функционирование демократического государства на примере Швейцарии. М., 1994
• Шаффхаузер Р. Основы швейцарского общинного права на примере общинного права кантона Санкт-Галлен. СПб, 1996
• Шишкин, Михаил: Русская Швейцария. Москва: Вагриус. ISBN 5-9697-0290-0
• И.Петров. Очерки истории Швейцарии. Екатеринбург, 2006
• Степанов А. И. Русские и швейцарцы. Записки дипломата. М., 2006
• Кружков В., Марков О. 200 лет без войн. Швейцарский нейтралитет в новом веке. // Международная жизнь, № 8, 2002 (билдәһеҙ). Архивировано 7 ғинуар 2009 года. 2009 йылдың 7 ғинуар көнөндә архивланған.
• Clive H. Church (2004). The Politics and Government of Switzerland. Palgrave Macmillan. ISBN 0-333-69277-2.
• Dieter Fahrni (2003). An Outline History of Switzerland. From the Origins to the Present Day. 8th enlarged edition. Pro Helvetia, Zurich. ISBN 3-908102-61-8
• Büchi Ch. «Röstigraben». Das Verhältnis zwischen deutscher und französischer Schweiz. Geschichte und Perspektiven. NZZ-Verlag. Zürich. 2002.
• Швейцер В. Я., Степанов А. И. Парадоксальная Швейцария // Государства Альпийского региона и страны Бенилюкс в меняющемся мире / Ред. Швейцер В. Я. М.: Весь Мир, 2009

Һылтанмалар

• Официальный сайт федеральных учреждений Швейцарии — конституция, законы, официальная информация (нем.)
• Сайт об истории Швейцарии (нем.)
• Швейцария Open Directory Project (dmoz) һылтанмалар каталогында.