Румыния

Румыния
România

Ҡалып:Румыния байрағы Румыния байрағы Румыния гербы
Гимн: Румыния гимны
Бойондороҡһоҙлоҡ яулауы	9 (21) май 1877 (яулау) 13 июль 1878 (ҡабул итеү) (Ғосман Империяһы иленән)
Рәсми телдәр	Румын теле
Баш ҡала	Бухарест
Иң ҙур ҡалалары	Бухарест, Яшь, Констанца
Идара итеү формаһы	Парламент республикаһы
Президент Премьер министр	Траян Бэсеску Эмиль Бок
Валюта	Румын лейе
Интернет-домен	.ro

Румы́ния (рум. România, [romɨˈni.a]) — Европалағы ил, Европа Берләшмәһе һәм Берләшкән Милләттәр Ойошмаһы ағзаһы. Майҙаны 237 500 км². Конституция буйынса Румыния демократик республикаһы булып һанала. Ил Төньяҡ Атлантик Килешеү Ойошмаһы — НАТО ағзаһы.

Румыния төньяҡта һәм көнсығышта Украина менән, төньяҡ-көнсығышта Молдова менән, көньяҡта Болгария менән, көнбайышта Сербия һәм Венгрия менән сиктәш. Көньяҡ-көнсығыштан Румыния Ҡара диңгеҙ менән йыуыла.

Территорияһы майҙаны — 238 391 км², халҡы — 19 401 000-ҙән ашыу кеше (2019 йылғы мәғлүмәт) (ошо ике күрһәткестәр буйынса региондың иң эре иле булып иҫәпләнә); халыҡ һаны буйынса донъяла — 62-се һәм территорияһы буйынса 80-се урындарҙы биләй. Ил байтаҡ этномәҙәни төрлөлөлөгө менән айырылып тора; динлеләрҙең күпселеге (яҡынса 87 %) православие динен тота.

42 административ-территориаль берәмеккә бүленә, шуларҙың 41 — жудецтар һәм 1 — муниципий. Баш ҡалаһы — Бухарест. Бухарест жудецҡа тиңләнгән. Дәүләт теле — румын теле.

Румыния — унитар дәүләт һәм президент-парламент республикаһы. Президент вазифаһын — Клаус Йоханнис, премьер-министр вазифаһы Людовик Орбан биләйҙәр. Йылдам үҫешкән иҡтисадлы индустриаль ил. Аҡса берәмеге — румын леяһы (2019 йылдың 10 ғинуарына курсы — 1 АҠШ долларына 4,05 лея, бер йылға (365 көн) яңы румын лейҙарҙа 1 американ долларының хаҡы RON 3,88-ҙән 4,05-ға тиклем +0,19 lei-ға артҡан).).

Румыния 1859 йылда Молдавия һәм Валахия кенәзлектәренең берләшеү һөҙөмтәһендә барлыҡҡа килгән. Берләштерелгән кенәзлек — артабан яңы Румыния дәүләте 1877 йылдың 21 майында иғлан ителә.

2007 йылдың 1 ғинуарынан — Евросоюз һәм 2004 йылдың 29 мартынан НАТО ағзаһы.

Этимологияһы

Илдең атамаһы лат. romanus «рим» һүҙенән килеп сыҡҡан һәм һүҙмә-һүҙ «Римляндар иле» тип аңлатыла.

Физик-географик характеристикаһы

Географик урыны

Румыния картаһы

Родна

Румыния 238 391 км² майҙанды биләй һәм территорияһы буйынса Көньяҡ-Көнсығыш Европаның иң ҙур иле булып тора һәм бөтә Европала территорияһы буйынса 12-се урын биләй. Ил 43° һәм 49° төньяҡ киңлеге, 20° һәм 30° көнсығыш оҙайлығы араһында урынлашҡан..

Румыния территорияһы өсөн таулы, ҡалҡыулы һәм тигеҙ урындарҙың яҡынса тура килеүе хас. Илдең бөтә территорияһы аша, Украина сигенән Сербия сигенә тиклем, айырыуса Румыния үҙәгендә урынлашҡан 14 тау һырты менән Карпат үтә. Румынияның иң юғары нөктәһе — Молдовяну тауы (2544 м). Файҙалы ҡаҙылмалар араһында нефть һәм полиметалл мәғдәндәре айырыуса билдәле.

Илдең көньяҡ-көнсығышы Ҡара диңгеҙ һыуҙары менән туҡлана, унда Румыния хәрби-диңгеҙ флотының эре порт һәм диңгеҙ базалары урынлаша. Порттар илдең эске райондары менән шоссе һәм тимер юлдары менән бәйләнә.

Диңгеҙгә сығыу юлы булыуы Наличие выхода к морю делает выгодной международную морскую торговлю со странами Европа, Азия һәм Төньяҡ Африка илдәре менән диңгеҙ сауҙаһын бик табышлы итә. Гибралтар боғаҙы аша — Атлантик океанға, Суэцк каналы аша Һиндостан океанға һәм Тымыҡ океанға сығып була.

Климаты

Румыния һыуыҡ ҡыштар һәм йылы йәйҙәр менән ҡылыҡһырланған континенталь климаты зонаһында урынлашҡан. Уртаса йыл температураһы — көньяҡта 11 °C һәм юғарыраҡ, төньяҡта 8 °C тиклем.

Болгария һәм Венгрия менән сиктәш булған Румыния төбәктәре — донъяла иң уңдырышлыларҙан, әммә уларҙың бөтәһендә лә йәшәү кимәленең һәм халыҡ һаны күрһәткестәренең түбәнәйәүе күҙәтелә. Румынияла, бөтә Көнсығыш Европала кеүек, ауыл халҡы һаны ҡала менән сағыштырмаса тиҙерәк арта, шул уҡ ваҡытта Балкандағы яртылаш күсмә тормош алып барған халыҡ иҫәпкә алынмай, тигән раҫланмаған фекер йәшәй. Яҙ һалҡын төндәр һәм йылы көндәр менән ҡылыҡһырлана. Ҡағиҙә булараҡ, йәй йылы, уртаса максималь температураһы Бухарестта йәйгеһен 28 °C тәшкил итә, уртаса минималь — 16 °C. Ҡыштар һыуыҡ: уртаса максималь температураһы тигеҙлектәрҙә 2 °C-тан тауҙарҙа −15 °C тиклем тирбәлә. Абсолют максимум — 44,5 °C — 1951 йылда, ә абсолют минимум − 38,5 °C — 1942 йылда теркәлә.

Уртаса йылына 750 мм яуым төшә, уларҙың күпселек өлөшө йәйгә тура килә. Ошо уҡ ваҡытта төрлө райондар араһында байтаҡ айырмалар күҙәтелә — тауҙарҙа йылына 1500 мм-ға тиклем яуым тиклем төшә, көньяҡта һәм Бухарест тирәһендәге үҙәктә — яҡынса 600 мм, Дунай дельтаһында — яҡынса370 мм.

Тирә-яҡ мөхит

Урмандар ил территорияһының 19 % биләй, шул уҡ ваҡытта Румыния Европа илдәре араһында урмандарға ҡарата иң һаҡсыл илдәрҙән һанала. Урмандарҙа күп һанлы ҡыр хайуандары көн күрә, улар араһында айыуҙар, бүреләр һәм башҡа хайуандар; тигеҙлектәрҙә — төлкөләр, ҡуяндар, тейендәр һәм бурһыҡтар. Ил территорияһында эндемик һөтимәрҙәр (улар араһында айырыуса билдәлелек яулаған карпат тау кәзәһе), ҡоштар һәм рептилийҙар табылған. Румыния фаунаһы состоит из 33792 хайуан төрөнән тора, улар араһында 33085 умыртҡаһыҙ һәм 707 умыртҡалы хайуан.

Тарихы

Иң боронғо тарихы һәм антиклыҡ

Хәҙерге Румыния территорияһында яҡынса 42 мең йыл элекке дата менән билдәләнгән Кроманьонец ҡалдыҡтары ([[Пештера-ку-Оасе) табылған. Яҡынса 4 мең йыл элек неолитик мәҙәниәте барлыҡҡа килә. Бронза быуат дәүерендә б.э.т. 1800—1000 йылдарҙа дактарҙың фракий-[[фригий ҡәбиләләре барлыҡҡа килә. Б.э.т. VII быуатта Румынияның хәҙерге Ҡара диңгеҙе буйы территорияһында (Бәләкәй Скифия) грек колониялары барлыҡҡа килә. Б.э.т. III быуатта дактар дәүләттәре барлыҡҡа килеүе билдәле. Б.э.т. I быуаттың аҙағында — II быуаттың башында Дакия римляндар тарафынан яулап алына, бында алтын сығарыу һәм колонистар күсенеүе күҙәтелә. Ошо ваҡытта романлашыу һәм балкан латынь яҙмаһы барлыҡҡа килә.

270-сы йылдарҙа ихтилалдарҙан һуң римляндар Дунай аръяғына сигенергә мәжбүр була.. «Халыҡтарҙың бөйөк күсенеүе» осоронда Дакия готтарҙың, вандалдарҙың, гундарҙың күсеп йөрөгән ҡәбиләләр тарафынан талана. VI быуатта хәҙерге Румыния территорияһына славяндар күсенә башлай.

Урта быуат

Влад Дра́кула (Влад III Цепеш)

Урта быуаттарҙа румындарҙың ата-бабалары 3 кенәзлек территорияһында йәшәйҙәр: Валахия, Молдавия һәм Трансильвания.

XI быуаттан алып Трансильвания обладала автономией в составе Венгрия короллеге составында автономияға эйә була , ә XVI быуатта бойондороҡһоҙлоҡто яулай һәм ошо статусты 1711 йыоға тиклем һаҡлап килә. 1526 йылда в ходе Мохач янындағы алыш барышында Венгрия ғәскәрҙәре тар-мар ителә, һәм Валахия, Молдавия һәм Трансильвания Ғосман империяһы вассаллығына эләгәләр, ошо уҡ ваҡытта улар эске автономияһын XIX быуаттың яртыһына тиклем һаҡлайҙар. Әлеге осор өсөн феодаль системаһының яйлап юҡҡа сыуығы хас. Был осорҙа территориялар хакимдары араһында Молдавияла Стефан III Бөйөк, Василий Лупу һәм Дмитрий Кантемир; Валахияла Матей Басараб, Влад III Цепеш (Дракула) һәм Константин Брынковяну; Трансильванияла Янош Хуньяди һәм Габор Бетлен айырыуса билдәле булалар.

1600 йылда Валахия, Молдавия һәм Трансильвания Михай Ҡыйыу хакимлығы аҫтында берләштерелә, әммә 1601 йылда Михай үлтерелә, һәм Валахияла һәм Молдавияла реаль власть Ғосман империяһы яҡлы баярҙарҙа була. XVII быуат тулыһынса баярҙарҙың тарҡаулығы һәм үҙ-ара талаш менән ҡылыҡһырлана.

Трансильвания кенәзлеге, 1818

XVIII быуат башында Рәсәй менән берлектә Валахия һәм Молдавия хакимдары ғосман хакимлығынан ҡотолорға маташалар, әммә Валихия господары Константин Брянковянуның хыянаты арҡаһында Пётр I-нең Прут походы уңышһыҙлыҡ менән тамамлана, һәм Ғосман империяһы тарафынан территорияларҙың иҙелеүе көсәйә генә.

Румын дәүләте

Румыния бойондороҡһоҙлоғо өсөн һуғыш (1877—1878)

Румыния дәүләтен булдырыуҙың тарихи процесы Ғосман империяһының вассал ерҙәрендә башлана: 1859 йылда Валахия һәм Молдавияның берләштерелгән кенәзлегендә Александр Куза үҙен илдең кенәзе (господары) тип иғлан итә. Ультраконсерватив партияһы ағзалары араһында крәҫтиәндәрҙе азат итеү һәм реформаларҙың башҡа проекттары кенәзгә ҡаршы көслө ҡаршылашыу тыуҙыра. Үҙ сиратында Һарай түңкәрелешенә алып килгән Пруссия һәм Ғосман империяһы яҡлы баярҙарҙың господарға ҡаршы заговор һөҙөмтәһендә,, Куза тәхеттән төшөрөлә, ә тәхет Гогенцоллер — Кароль нәҫеленән Пруссияның ҡуйылған кешеһенә (ставленник) күсә (Карл Гогенцоллерн-Зигмаринген). Хәҙерге румын дәүләтенең тағы ла бер өлкәһе — Трансильвания — ул ваҡытта Австро-Венгрия составында була.

Молдавия һәм Валахияның берләштерелгән кенәзлеге бойондороҡһоҙлоғо тәүге тапҡыр 1877 йылдың 21 майында (9 май) иғлан ителә һәм әлеге ерҙәр «Румыния кенәзлеге» тип иғлан ителә. Румыния кенәзлеге урыҫ-төрөк һуғышы башланыуына бәйле барлыҡҡа килә; ошо һуғышта ҡатнашып, Румыния, Берлин килешеүенә ярашлы, төньяҡ Добруджаны һәм Констанцияны ала. Ә Рәсәй — Бессарабияның көньяҡ райондарын (Буджак). Бойондороҡһоҙ дәүләт булараҡ Румыния Сан-Стефан һәм Берлин килешеүҙәрендә таныла. 1878—1914 йылдар осоро тотороҡлоҡ менән айырыла. 1881 йылда Берләштерелгән кенәзлек нигеҙендә Кароль Ш етәкселегендәге Румыния короллеге булдырыла.

Беренсе донъя һуғышы

Беренсе донъя һуғышы осоронда Румыния башта нейтралитет һаҡлай ине, һуңынан 1916 йылдың 28 авгусында рус армияһы йоғонтоһо арҡаһында Антанта яғында сығыш яһай. 1916 йылдың 15 (28) авгусында румын ғәскәрҙәре Трансильванияға инә. Баштараҡ Румыния өсөн һөжүмдәр уңышлы үтә, әммә тиҙҙән тыл тәьминәте менән проблемалар башлана, ә немец ғәскәрҙәрен Көнбайыш фронтынан бында күсергәндән һуң хәлдәр бик ныҡ мөшкөлләнә. Үҙәк державалар ғәскәрҙәре бик тиҙ Добруджаны һәм бөтә Валахияны тар-мар итә, шул иҫәптән Бухарестты. Король ғаиләһе, хөкүмәт һәм парламент Яссыға күсенә. Армия һәм граждан халыҡтың күпселек өлөшө Молдоваға сигенә.

Румынияны бөтөнләй юҡҡа сығарыуҙан Рәсәй империяһы ҡотҡара, уға ярҙам итеү өсөн Рәсәй Көнсығыш фронтын Ҡара диңгеҙгә тиклем киңәйтә һәм армия бүлеп бирә. Румын участкаһындағы әүҙем хәрби ғәмәлдәр 1917 йылдың йәйендә генә тергеҙелә, румын армияһы дошмандан Молдованың көньяҡ-көнбайышында ҙур булмаған территорияны тартып алыуға өлгәшә, әммә Рәсәйҙәге 1917 йылғы революцион ваҡиғалар арҡаһында урыҫ частары йыш ҡына һуғыштан баш тарта. Үҙәк державалар ғәскәрҙәре румын юрисдикцияһы аҫтында булған Молдова территорияһын тулыһынса тиерлек ҡамауға алалар һәм артабан Румынияны ла юҡҡа сығарыу менән янайҙар.

Ике донъя һуғыштары араһында

Беренсе донъя һуғышынан һуң илдә парламент демократияһы иғлан ителә.

Румыния короле Михай l һүрәте төшөрөлгән марка

1938 йылдың апрелендә парламент тарҡатыла һәм король диктатураһы урынлаштырыла. 1940 йылдың июнь айы аҙағында — июль башында совет ғәскәрҙәре, Молотов-Риббентроп пактына ярашлы, Бессарабияны Һәм Төньяҡ Буковинаны яулап алалар. 1940 йылдың 30 авгусында Германия һәм Италия үткәргән Икенсе Вена арбитражы ҡарары буйынса, Румыния Венгрияға Төньяк Трансильванияны тапшыра. Трансильвания румындарҙа ҡала.

7 сентября 1940 йылдың 7 сентябрендә Румыния уступила Болгарияға Көньяҡ Добруджа төбәген бирә, һәм ике ил яңы сиктәргә яҡын территорияларҙағы халыҡтар менән алмашырға ризалашалар. Алмашыу Крайов солох килешеүе һөҙөмтәһе буйынса башҡарыла.

Икенсе донъя һуғышы

Румыния 1941 йылда

Икенсе донъя һуғышы ваҡытында Румыния нацистик Германияның союздашы була. Румын ғәскәрҙәре СССР-ға ҡаршы һуғышта ҡатнаша. Румыния биләгән совет территорияларҙан өс яңы провинция булдырыла: Бессарабия, унда Молдавмя ССР-ының уң яҡ яр өлөшө инә, Измаил өлкәһе, Транснистрия, унда МССР-ҙың һул яҡ яр өлөшө һәм Одесса, Николаев һәм Винница өлөштәре инә, һәм Украин ССР-ының немецтар тарафынан оккупацияланған Черновцы өлкәһе территориялары ингән Буковина. 1944 йылға тиклем ил территорияһында вермахтың сикләнгән хәрби контингент тора. Һауаға ҡаршы оборона немец частары Плоешти төбәген Гитлерға ҡаршы коалицияның авиация һөжүменән нефть яландарын һаҡлау маҡсатында көслө ПВО системаһын булдыра.

Плоешти төбәге бөтә һуғыш дауамында Өсөнсө рейх иҡтисады өсөн нефть менән тәьмин итеүҙә төп тәьмин итеүсе була һәм бер нисә тапҡыр Гитлерға ҡаршы коалиция союздаштарының һауа һөжүменә һәм совет Хәрби-Диңгеҙ Флотының хәрби караптарының утына дусар була. 1944 йылдың авгусында король Михай I, фашистарға ҡаршы оппозиция менән берләшеп, Антонескуны һәм немецтар яҡлы булған офицерҙарҙы ҡулға алырға бойора һәм Германияға һуғыш иғлан итә. Бынан һуң Бухарестҡа совет ғәскәрҙәре индерелә, һәм союздаш румын армияһы Совет армияһы менән берлектә Венгрия, ә һуңынан Австрия территорияларында һуғыша.

Икенсе донъя һуғышынан һуң Румыния СССР йоғонтоһо сфераһына эәләгә, илдә совет закондар сығарыу системаһы булдырыла, әммә урындағы власть органдарына һайлау ваҡытында контроль аҫтындағы демократия рөхсәт ителә.

Румын короллегенең административ картаһы, 1930 йыл

1918 йылдың көҙөндә Антантаның Көнбайыш фронтындағы һәм Балкандағы уңыштары көстәр ҡуйылышын үҙгәртеүгә килтерә һәм Румыния ҡабаттан һуғышҡа инергә форсат ала. Һуғыш һөҙөмтәһендә Румыния Трансильванияны һәм элек Рәсәйҙең губернаһы булған Бессарабияны үҙенә ҡушып ала. 1917 йылда Сфа́тул Цэ́рий (рум. Sfatul Ţării «Совет края, Совет страны») — Бессарабиялағы Румыния яҡлы дәүләт власы (элек Молдавия кенәзлеге өлөшө) — Молдавия Халыҡ Республикаһын иғлан итә, ә 1918 йылдың 27 мартынан — Молдавия Демократик Республикаһын, һәм Бессарабияның Румынияға ҡушылыуын таный.

Һуғыштан һуңғы осор

Румыния менән тыныслыҡ тураһында килешеүҙәргә 1947 йылда СССР, Бөйөк Британия, АҠШ, Австралия, БССР, Чехословакия, Һиндостан, Яңы Зеландия, УССР, Көньяҡ Африка берлеге, шулай уҡ Канада илдәре етәкселәре ҡул ҡуялар. Килешеүҙәр буйынса Румынияның сиктәре 1938 йылдың 1 ғинуарына ҡарата (1938 һәм 1940 йылдарҙағы Вена арбитраждары ғәмәлдән сығарылған тип иғлан ителә) билдәләнә; Румыния сиктәре 1941 йылдың 1 ғинуарына ҡарата билдәләнә, румын-венгр сигенән башҡа, ул 1938 йылдың 1 ғинуарына ҡарата таргеҙелә (был сик буйы 1940 йылғы Вера арбитражы ҡарарына ярашлы үҙгәртелә).

Килешеүҙәрҙең сәйәси ҡарарҙары башлыса 1947 йылғы Италия (фашистик ойошмаларҙы тарҡатыу, азатлыҡты, демократияны тергеҙеү һәм башҡалар) менән тыныслыҡ килешеүе ҡарарҙарына тап килә. Килешеүҙәрҙең хәрби ҡарарҙары әлеге дәүләттәрҙең ҡораллы көстәре составы мәсьәләләрен көйләй. Килешеүҙәр Румыния түләгән репарациялар күләмен билдәләй. Румыния Советтар Союзына репарациялар түләү буйынса йөкләмәләр ала. Агрессияға дусар ителгән илдәр территорияларынан сығарылған мөлкәттең реституцияһына хоҡуғы таныла, ә шулай уҡ Советтар Союзының Румыниялағы бөтә герман активтарына хоҡуғы раҫлана. Һуңғараҡ Советтар Союзы Румынияның иҡтисади үҫешенә булышлыҡ итеп, килтерелгән зыян өсөн компенсацияларҙың байтаҡ өлөшөнән баш тарта. 1947 йылда Михай I тәхеттән баш тарта, Румыния халыҡ республикаһы тип иғлан ителә. 1948 йылда социалистик реформалар башлана, шәхси фирмалар национализациялана һәи ауыл хужалығында коллективлаштырыу үткәрелә.

Николае Чаушеску Чехословакияға совет ғәскәрҙәрен индереүгә ҡаршы митингыһында.

1965 йылда власҡа Николае Чаушеску килә, ул күпкә үҙ аллы сәйәсәт алып бара. Мәҫәлән, ул 1968 йылда Чехословакияға совет ғәскәрҙәрен индереүҙе хупламай, 1967 йылғы Алты көнлөк һуғыштан һуң Израиль менән дипломатик бәйләнештәрҙе өҙмәй, Федератив Германия Республикаһы менән дипломатик һәм иҡтисади бәйләнештәр булдыра. 1974 йылда Бухарест АҠШ менән сауҙала менән махсус режим тәҡдим ителә.) Әммә 1977—1981 йылдарҙа Румынияның тышҡы бурысы 3 миллиард долларҙан 10 миллиардҡа тиклем арта, шуның һөҙөмтәһендә халыҡ-ара валюта фонды һәм Бөтә донъя банкы кеүек халыҡ-ара ойошмалар йоғонтоһо көсәйә Ҡаты иҡтисад сәйәсәте, шулай уҡ СССР-ҙағы үҙгәртеп ҡороу Румынияла Чаушеску сәйәсәте менән ҡәнәғәтһеҙлеккә килтерә.

Социализмдан һуңғы Румыния

1989 йылдың декабрендә Румын революцияһы һөҙөмтәһендә Чаушеску ҡолатыла һәм атып үлтерелә, ә власть Милли ҡотҡарыу фронты ҡулдарына күсә; ваҡытлы парламент — Милли берҙәмлек Советы булдырыла.

1990 йылдың майында тәүге ирекле президент һәм парламент һайлауҙары үткәрелә. 1990 йылдан президент вазифаһын өс мөҙҙәт дауамында (1996—2000 йылдарҙағы өҙөклөк менән) Ион Илиеску биләй, ул 2004 йылда отставкаға китә. Ошо осорҙа хөкүмәт 1990-сы йылдар көрсөгө эҙемтәләрен еңергә өлгәшә һәм 2007 йылда Болгария менән бергә Европа берлегенә инеүҙе дәүләт сәйәсәтенең төп маҡсаты итеп һанай.

2004 йылдың 29 мартында Румыния НАТОға инә, 2007 йылдың 1 ғинуарында — Европа берлегенә.

Халҡы

Румыния Балкан ярымутрауы халыҡтары этник инфографикаһында

Румыния халҡы һаны динамикаһы

Румыния халҡы — 19 511 000 кеше;һан буйынса Румыния Европала туғыҙынсы урынды биләй.

Көнсығыш Европаның башҡа илдәрендә кеүек Румынияла халыҡ һаны кәмеүе күҙәтелә. тыуым 1000 кешегә 10,5 тәшкил итә, үлеүсәнлек 1000 кешегә 12,0.

Милли составы

Румынияның этник картаһы

Румындар

Румыния халҡының күпселеге — румындар (90 %, 2002 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәренә ярашлы). Румынияла венгрҙар дөйөм халыҡ һаны араһында икенсе урынды биләйҙәр һәм Харгита һәм Ковасна жудецтарында күпселекте тәшкил итә. Румынияла венгрҙарҙың дөйөм һаны — 1,4 млн кеше (ил халҡының 6,6 %, йәки Трансильвания халҡының 19,6 %. шулай уҡ илдә сиғандар йәшәй (535 140 кеше, 2,5 %), украиндар (61 098 кеше, 0,3 %), немецтар (59 764 кеше, 0,3 %), урыҫтар — (35 795 кеше, 0,2 %), [[гагауздар] (45 000 кеше), төрөктәр (32 098 кеше, 0,2 %), Ҡырым татарҙары (23 935 кеше, 0,2 %), сербтар (22 561 кеше, 0,1 %), словактар (17 226 кеше, 0,08 %).

Румыния телдәре

Румынияның рәсми теле — румын теле, халыҡтың 90 % өсөн туған тел. Илдә таралыу буйынса икенсе урында — венгр теле, халыҡтың 6,8 % өсөн туған тел. 2007/2008 уҡыу йылында венгр телле 1003 мәктәпкәсә белем биреү учреждениеһы эшләй, венгр телле балалар баҡсаларына 41 мең бала йөрөй; алты башланғыс белеме учреждениеларында венгр телен 47,6 мең бала өйрәнә, 531 гимназияла 398 гимназия бүлектәрендә 44 697 уҡыусы уҡый учеников.

Дин

Румынияла рәсми дин юҡ, әммә халыҡтың күпселеге — православие христиандары.

• 86,8 % — Румын православие сиркәүе;
• 6,0 % — протестанттар;
• 4,7 % — католиктар;
• 2,4 % — башҡалар (башлыса мосолмандар).

Административ бүленеш

Румыния картаһы

Румыния 8 үҫеш төбәгенә бүленә, улар туранан-тура административ берекмәләре түгел, ә төбәк үҫеше координацияһы өсөн булдырылғандар.Үҫеш төбәктәре 41 жудейҡа һәм бер муниципийға бүленгән. Жудецтар 2686 коммунанан (ауыл ерендә) һәм 256 муниципийҙан тора. Коммуналар һәм муниципийҙар Румынияның минималь административ берәмектәре булып торалар. Коммуналар ауылдарға бүленгән, уларҙың үҙ администрацияһы юҡ һәм улар административ берәмек булып тормай. Румынияла барыһы 13092 ауыл.

Румыния административ структураһында Бухарест айырым урын биләй, ул, башҡа муниципийҙарҙан айырмалы рәүештә, икенсе кимәл административ берәмеге булып тора. Бухарест 6 секторға бүленгән, уларҙың һәр береһендә үҙ администрацияһы бар. Румынияның административ бүленеше NUTS (статистика маҡсаттарында территориаль берәмәктәре номенклатураһы) стандартына ошо рәүешле тап килә:

• NUTS-тың 1 кимәле: Румыния;
• NUTS-тың 2 кимәле: 8 үҫеш төбәге (һәр береһенең халҡы — яҡынса 2.8 миллион кеше);
• NUTS-тың 3 кимәле: 41 жудец һәм 1 муниципий (Бухарест);
• NUTS-тың 4 кимәл: файҙаланмай;
• NUTS-тың 5 кимәле: 256 ҡала һәм 2686 коммуна.

Сәйәси ҡоролош

Клаус Йоханнис

Ғәмәлдәге Румыния Конституцияһы 1991 йылдың ноябрь айында ҡабул ителә һәм шул йылдың уҡ декабрендә бөтә халыҡ референдәмында раҫлана. Конституцияға ярашлы, Румыния республика идара формалы унитар дәүләт булып тора. Дәүләт башлығы булып президент тора, уны халыҡ 5 йылға бер тапҡыр һайлай. 2014 йылдан алып Клаус Йоханнис — Румыния президенты.

Закондар сығарыу власть

Закондар сығарыу власы Румыния парламенты ҡарамағында, парламент үҙе Румыния Сенатынан (Senat, 176 урын) һәм Румыния депутаттар (Camera Deputaţilor, 412 урын) тора.

Сенаторҙар пропорциональ системаһы буйынса һайланалар.

Депутаттар палатаһының 412 ағзаһы сәйәси партиялар өсөн биш процентлы һәм блоктар һигеҙ процентлы кәртә пропоррциональ системаһы буйынса һайлана, ә ҡалған урындар милли аҙсылыҡтар вәкилдәре өсөн тәғәйенләнә. Парламент депутаттары вәкәләттәре срогы — 4 йыл.

2012 йылда һайлауҙарҙы «Социаль-Либераль Союз» исеме аҫтындағы уң үҙәкләштергән коалицияһы еңә, ул Сенатта — 60,1 % һәм Депутаттар палатаһында 58,63 % урын биләй. Коалицияға Социаль-демократик партияһы, Уң үҙәклештергән альянсы, Милли-либераль партияһы һәм Консерватив партияһы инә. Сенат рәйесе — Кэлин Попеску-Тэричану (МЛП).

Депутаттар палатаһы рәйесе — Ливиу Драгня.

Суд органдары

Конституцион надзоры органы — Конституцион суды (Curtea Constituțională); юғары суд инстанцияһы — Юғары юстиция кассацион суды (Înalta Curte de Casație și Justiție); суды апелляцион инстанцияһы судтары — апелляцион судтар (Curțile de apel din România); суды беренсе инстанцияһы судтары— трибуналдар (Tribunal); суд системаһының түбәнге звеноһы — юдикаторийҙар (Judecătorie); прокурор надзорының юғары органы — Юғары юстиция кассацион суды Прокуратураһы (Parchetul de pe lângă Înalta Curte de Casație și Justiție), (— Юғары юстиция кассацион суды ның генераль прокурорынан, беренсе ярҙамсынан (prim-adjunct), ярҙамсынан (adjunct) һәм өс советниктан (consilieri) тора); коррупция менән көрәш буйынса орган — прокуратура ҡарамағындағы Милли коррупцияға ҡаршы дирекция (Direcția Națională Anticorupție) һәм Эске эштәр министрлығы һәм административ реформа эргәһендәге Генераль коррупцияға ҡаршы дирекция (Direcția Generală Anticorupție) .

Сәйәси партиялар һәм йәмәғәт ойошмалары

Уңдар

• «Бөйөк Румыния» (Partidul România Mare) — милләтсел партия;
• «Милли крәҫтиән партияһы — христиан демократтары» (Partidul Național Țărănesc Creștin Democrat) — христиан-демократик партия;
• «Румыния Демократик либераль партия» (Partidul Democrat-Liberal) — либераль-демократик партия;
• «Яңы республика» (Noua Republică) — либераль-консерватив партия;
• «Консерватив партия» (Partidul Conservator) — социаль-консерватив партия.

Үҙәк

• «Милли либераль партия (Румыния)» (Partidul Național Liberal) — либераль партия;
• «Румыния йәшелдәр партияһы» (Partidul Verde) — экологик партия;
• «Румыния венгрҙар демократик союзы» (мадьярса  Romániai Magyar Demokrata Szövetség) — венгр халҡын яҡлау партияһы.

Һулдар

• Румыния Социал-демократик партияһы (Partidul Social Democrat) — социал-демократик партия;
• «Румыния прогрессы өсөн милли союз» (Uniunea Națională pentru Progresul României) — СДП һәм МЛП партияларының элекке ағзаларынан торған һул-үҙәк партия;
• «Халыҡ партияһы — Дан Дьяконеску» (Partidul Poporului — Dan Diaconescu) — һул милләтсел партия;
• «Социалистик альтернативаһы партияһы» (Partidul Alternativa Socialistă) — коммунистик партияһы.

Профессиональ союздар

Иң эре профүҙәк — «Румыния профсоюздары милли конфедерацияһы — Туғанлыҡ».

Сәйәси ситуация

Протесттар Румынияла (2017)

2009 йылдың 6 декабрендә Румынияла президент һайлауҙарының икенсе туры үтә, унда минималь өҫтөнлөк менән Траян Бэсеску еңә (50,33 % голосов). Уның оппоненты, Румыния социал-демократик партияһы лидерҙарының береһе Мирча Джоанэ һайлауҙар һөҙөмтәһен Конституцион судында дәлилләй.

«Ғәҙеллек һәм хәҡиҡәт» альянсы ярҙамында Бэсеску 2004 йылда президент итеп һайлана (51,23 % тауыш). Уға ҡаршы хакимлыҡ иткән Социал-демократик партияһы рәйесе 54-йәшлек Адриан Нэстасе тора.

Президент һайлауҙары 1989 йылда коммунистик режимы ҡолатылғандан һуң иң аяуһыҙ тип таныла.

«Ғәҙеллек һәм хәҡиҡәт» демократик альянсы кандидаты 53-йәшлек Бухарест мэры Траян Бэсеску (элекке диңгеҙ капитаны, бер нисә хөкүмәтең транспорт министры вазифаһын биләй) власты либераль реформаларның үтә ныҡ яй үткәреү өсөн тәнҡитләй. Румыния һәм Молдавия араһында көсөргәнешле мөнәсәбәттәр һаҡлана, ике ил сиктәре буйынса килешеүе юҡ. 2009 йылдың майында Румыния Президенты Бэсеску, Молдова Республикаһы менән сиктәрҙе танымай, тип белдерә һәм шуның менән Париж тыныслыҡ килешеүен (1947), Европа хәүефһеҙлеге буйынса Хельсинки Кәңәшмәһе Ахырғы акты (1975), Ялта-Потсдам конференциялары ҡарарҙарын инҡар итә. 2013 йылдың ноябрендә Траян Бэсеску Молдавия менән берҙәм дәүләт булдырыу теләге булыуын белдерә, әммә Молдавия премьер-министры Юрий Лянкэ, Молдавия берләшеүгә әҙер түгел, тип яуаплай.

Иҡтисад

2019 йылдың 1 ғинуарынан алып .ғары квалификациялы белгестәр өсөн минималь эш хаҡының күләме брутто 2080 румын лейы тәшкил итә. 2019 йылға ҡарата Румынияла минималь һәм урта эш хаҡының айырмаһы — Кейтц индексы буйынса уртаэш хаҡы — 4532 лей һәм минималь — 2080 лей) 46 % тирәһе тәшкил итә. 2021 йылдың 1 ғинуарынан минималь эш хаҡы брутто 2300 румын лейы һәм квалификациялы белгестәр өсөн 2350 румын лейы (€473,07 һәм €483,36 юғары квалификациялы белгестәр өсөн), ә нетто 1386 румын лейы һәм квалификациялы белгестәр өсөн 1413 румын лейы (€285,08 һәм €290,63 юғары квалификациялы белгестәр өсөн) тәшкил итә

Дөйөм торошо, төп күрһәтмәләре

Бухарест

Өҫтөнлөктәре: нефть запастары, тотороҡло баҙар иҡтисадына уңышлы күсте. Түбән инфляция (3,2 %). Румыния — Европа берлегенең берҙәм баҙары ағзаһы. Ярайһы уҡ юғары иҡтисади үҫеше темптары (ЕБ буйынса уртасанан юғарыраҡ), һәм түбән дәүләт бурысы (ЕБ буйынса уртасанан түбәнерәк). Өҫтәүенә ярайһы уҡ арҙан, шул уҡ ваҡытта ЕБ илдәре менән сағыштырмаса белемле эш көсө. Эшһеҙлек кимәленең ҡәтғи рәүештә түбәнәйеүе һәм эшсе көстәре дефицитының көсәйеүе шарттарында 2019 йылға ҡарата эш хаҡының үҫеше иҡтисади үҫеш темптары яйлауынан тотҡарланмай.

Бушаҡ яҡтары: Бик насар сеймал базаһы. Көслө коррупция. Бик яй барған баҙар реформалары. Инфраструктураға һәм НИОКР-ға инвестицияларҙың аҙ күләме. Иң ҙур проблема — түбән тыуым һәм халыҡтың башҡа илдәргә эмиграцияһы менән бәйле эшкә һәләтле эшселәр көсө дефициты һәм персионерҙарҙың һаны артыуы. Эш биреүселәр үҙ хеҙмәткәрҙәренә яһалма рәүештә эш хаҡын күберәк түләргә мәжбүр ителгәнгә күрә, етештереүсәнлек һәм эш хаҡы күләме араһында дисбаланс тыуҙыра.

Иң эре иҡтисади тармаҡ — нефтте мығарыу, «Rompetrol'» байтаҡ баҙар өлөшөн биләй, әммә нефттең запастары бик аҙ һәм уның табышы йылдан-йыл кәмей бара. Нефть-газ ҡоролмаларын етештереүселәрҙең береһе (бөтә нефть-газ ҡоролмаларының 80 % етештерә) — «Упетром — 1 Май заводы» (Плоешти); 2008 йылда заводҡа нигеҙ һалыуға 100 йыл тулды.

2000-се йылдар башынан Румыния нефтте үҙе тапҡанға ҡарағанда ике тапҡырға күберәк тотона, был хәл нефть экспорты — импортҡа ла ҡағыла. Румынии тәбиғи газ запастары бар, әммә аҙаҡҡы йылдарҙа ил, үҙә ихтыяжын ҡәнәғәтләндерер өсөн, газды импортларға мәжбүр була. Ауыл хужалығының төп тармағы — [ҫемлелек]], иген культуралары. Виноград хужалығы үҫешкән. Малсылыҡта — һарыҡтарҙыһәм эре мөгөҙлө малды үрсетеү.

Румынияла туризм үҫешә. Илдең иң эре курорт төбәге— Ҡара диңгеҙ буйы.

Эшсе көсөнөң бүленеше: яҡынса 30 % — ауыл хужалығында, 23 % — сәнәғәттә, 47 % — хеҙмәтләндереү өлкәһендә (2006).

Румын экспортының төп статьялары машиналар эшләү продукцияһы — 29,5 %, транспорт саралары һәм запчастар 18,4 % һәм металлургия сәнәғәте продукцияһы — 7,8 %. В 2017 йылда экспорт күләме 70,5 млрд долларҙа баһалана. Импортта машиналар төҙөү продукцияһы, сеймал, шул иҫәптән нефть һәм газ, химикаттар, текстиль һәм текстилдән әйберҙәр өҫтөнлөк ала. 2017 йылда импорт күләме 81,4 млрд доллар тәшкил итә.

Тышҡы сауҙа буйынса төп партнерҙары — Германия, Италия, Франция, Венгрия (2017).

Транспорт

«Румын тимер юлдары» — йөк тейәү һәм пассажирҙарҙы ил эсендә ташыуҙың байтаҡ өлөшөн башҡарған тимер юлы компанияһы. Тимер юлдары оҙонлоғо —11 мең километрҙан ашыу. Румын тимер юлдарының үҙенсәлеге — транспорт һәм йөктәрҙең хәрәкәтен бик ныҡ яйлатҡан бер колеялыҡ. Транспорт селтәренең 1075 км Дунай буйлап үтә. Румын порттарының мөһимлеге Рейн — Дунай транс-европа магистрален төҙөүгә бәйле арта бара..

Мәҙәниәт

• Румыния байрамдары

Архитектура

Марамуреш

Х—XIII быуаттарҙа ултыраҡтар тура мөйөшлө торлаҡтарҙан торған, улар йыуан бүрәнәләрҙән һәм тесаных брусьев һалынған. Һирәгерәк ботаҡтар менән үрелгән һәм балсыҡ менән һыланған ағас каркаслы избалар осрай; бейек ҡыйыҡтары һалам йәки дранка менән ҡапланған. Таш төҙөлөшө башлыса феодалдар хужалығында ҡулланыла. Аҡ һөйәктәрҙең йорттары бик ябай була. Таш усадьбалар башлыса фасадтарҙың береһендәге галереялы 3 — 4 бүлмәнән ғибәрәт (XIII—XIV быуаттарҙағы Куртя-де-Арджеш тағы усадьба).

Культ ҡоролмалары

Иң башта сиркәүҙәр тура мөйөшлө планлы һәм көнсығыш өлөшөндә апсидалы була. Улар эшкәртелмәгән таш блоктарынан һәи кирбестән эшләнгән. Куртя-де-Арджештағы Изге Николай Сиркәүе (1310—1352) — тәре-көмбәҙле, бер-бер артлы таштан һәм кирбестән һалынған, бағаналарҙағы көмбәҙ Византия мәҙәниәте йоғонтоһон сағылдыра. Исакчала Кокош монастыры шулай уҡ киң билдәле.

Сәнғәт

X—XI быуаттарҙан алып, феодаль биләмәләр барлыҡҡа килгән саҡта, Румынияла сәнғәт барлыҡҡа килә. Валахияла һәм Молдовала — Византия, Болгарияһәм Сербия; Трансильванияла —Германия, Чехия һәм Польша мәҙәниәте йоғонтоһо аҫтында.

Һынлы сәнғәт: Николае Григореску иң билдәле румын рәссамы һәм хәҙерге румын һынлы сәнғәтенә нигеҙ һалыусы булып тора. Музыка:

Йырсы Инна

Иң билдәле румын композиторҙары — Джорже Энеску, Горацио Радулеску, Янку Думитреску, Джордже Штефэнеску.

Киң мәғлүмәт саралары

Радиостанциялар: «Radio România Actualități», «Radio România Cultural», «Radio România Regional», «Digi FM», «Radio ZU», «Kiss FM», «Magic FM», «Radio Europa FM», «Virgin Radio», «Radio Pro FM» һәм «Național FM». Урта тулҡындарҙа эшләгән радиостанциялар: «Radio România Actualități», «Radio România Regional» һәм «Radio Antena Satelor».

Radio Antena Satelor 153 м оҙон тулҡындарҙа тота.

DAB (Бухарест): 223.936 (12A).

DVB-T аша телеканалдар эшләй (элек —ДМВ аналогында): TVR 1, TVR 2, TVR 3, Antena 1 һәмPro TV.

Бухарестта донъяла академия музыкаһын тапшырған иң яҡшы интернет-радиостанцияларының береһе — Radio Romania Muzical эшләй.

Спорт

Милли стадион ((Бухарест)

Спортта Румыния иң сағыу уңыштарға спорт гимнастикаһында, ишеүҙә һәм Еңел атлетикала өлгәшә. Спорт гимнастикаһы тарихы Надя Команечи (йәки Надя Комэнеч), Симона Аманар, Йоланда Бэлаш, Лавиния Милошович, Даниэла Силиваш, Каталина Поноркеүек күренекле румын гимнасткалары урын биләй.

Футболда Румынияның йыйылма командаһы 1994 йылғы Донъя Чемпионатында — сирек-финалға], 4 йылдан — 1/8 финалға сыҡты. Иң билдәле футболистар: Георге Хаджи (карьераһын тамамланы), Дан Петреску, Георге Попеску (шул уҡ статус), Адриан Муту, Чиприан Марика, Кристиан Киву, Рэзван Рац. «Стяуа» баш ҡала футбол клубы Европа чемпиондары Кубогы 1985—1986|1985/86 сезонында Европа чемпиондары кубогын һәм УЕФА Суперкубогын яуланы, ә шулай уҡ Европа чемпиондары Кубогы 1988—1989|1988/89 сезонында Чемпиондар лигаһы финалисты булды.

Регби буйынса Румыния йыйылма командаһы Европала иң көслө команда булып һанала: ул Европа милләттәре Кубогын 4 тапҡыр яуланы, ә шулай уҡ донъя чемпионатында бөтә ете уйында ҡатнашты. Румыния яйлап ҡыш спорт төрҙәрендә лә үҫешә — атап әйткәндә, сана-бобслей спортында һәм биатлонда.

Ҡораллы көстәр

Румыния Ҡораллы көстәре составына ҡоро ер ғәскәрҙәре, хәрби-диңгеҙ һәм хәрби-һауа көстәр инә.

Шулай уҡ ҡарағыҙ

Румыния

Һылтанмалар

• Профиль страны на сайте BBC News (инг.)
• Румыния на сайте Госдепартамента США (инг.)
• Румыния на сайте Библиотеки Конгресса (инг.)
• Румыния Open Directory Project (dmoz) һылтанмалар каталогында.
• Национальное Общество Красного Креста Румынии