Химия

Химия
Кем хөрмәтенә аталған	алхимия
Алыштырған	алхимия
Өйрәнеү объекты	химик ҡушылмалар, химик матдәләр төркөмө йәки синыфы[d], химик элемент һәм матдә[d]
Һештег	chemistry
Вики-проект	Проект:Химия[d]
Социаль селтәрҙә күҙәтеүселәр	1 901 688
Аббревиатуралар таблицаһындағы ҡыҫҡартыу	kimya.
Stack Exchange сайты	chemistry.stackexchange.com
Химия Викимилектә

Хи́мия, Химейә (ғәр. خيمياء‎‎, «chemi» – ҡара, ҡара ер, Мысырҙың боронғо атамаһына бәйле) – матдәләр, уларҙың үҙенсәлектәре, матдәләрҙең төрлө әүерелеүҙәре һәм был әүерелеүҙәргә хас күренештәр тураһындағы фән исеме. Иң ҙур әһәмиәткә эйә булған тәбиғәт фәндәренең береһе .

Хәҙерге химия фәне атамаһы һуңғы осор латин телендәге chimia һүҙенән алынған, донъялағы бик күп телдәргә ингән: мәҫәлән, инглиз телендә - chemistry, немец телендә- Chemie, француз телендә - chimie. Рус теленә был термин Петр I осоронда ингән.

Фәнни-техник прогреста химия бик ҙур роль уйнай.

Химия халыҡ хужалығының бөтә өлкәләренә лә инә. Химия файҙалы ҡаҙылмаларҙы кәрәкле продуктҡа әйләндерә: металдарҙы, уларҙың иретмәләрен, яғыулыҡ эшкәртеүҙе тәьмин итә.

Ауыл хужалығы етештереү тармағының эш һөҙөмтәһе күп осраҡта химия сәнәғәтенең уны минераль ашламалар һәм үҫемлектәрҙе ҡоротҡостарҙан һаҡлау саралары менән тәьмин итеүгә бәйле. Химияның роле төҙөлөш материалдары, синтетик туҡымалар, пластмассалар, һабын һәм кер порошоктары, медикаменттар етештереүҙә лә бик ҙур.

Химик матдәләрҙе һәм уларҙың әүрелешен белекһеҙ, контролһеҙ ҡулланыу йыш ҡына әйләнә-тирә мөхиттең бысраныуына китерә, ә был үҫемлектәр, хайуандар һәм кешенең йәшәйешенә тиҫкәре йоғонто яһай.

Тарих

Алхимия

«Алхимия» һүҙе ғәрәпсә. الخيمياء‎ (’al-kīmiyā’), урта грек телендәге χυμεία «флюид» (үҫемлек һуты) һүҙенә бәйле тип иҫәпләнә. Был термин медицина һәм фармакология буйынса ҡулъяҙмаларҙа осрай .

"Химия" һүҙенең сығышын, әйтеп үтелгәнсә, Мысырҙың боронғо атамаһы "Хем" менән («Мысыр ғилеме»), шулай уҡ грек телендәге - χυμα ("хюма")- «металдар ҡойоу» һүҙе менән бәйләүселәр ("литье", "сплав") ҙә бар. Был осраҡта "химия" - металдар ҡойоу сәнғәте , йәки металлургия.

"Химия" терминын беренсе булып грек алхимигы Зосима Панополитанлы беҙҙең эраға тиклем V быуатта «төнәтеү», «ҡойоу»( «настаивание», «наливание») мәғәнәһендә ҡулланған .

Боронғо Мысыр мәҙәниәтендә технологиялар бик ныҡ үҫешә, быны ошо илдә төҙөлгән объекттар һәм ҡоролмалар күрһәтә, сөнки уларҙы тик яҡшы теоретик һәм практик нигеҙ булғанда ғына төҙөп була икәне бик яҡшы аңлашыла. Был фәндең тәүге теоретик белем сығанағы Мысырҙан килә икәне тураһында һуңғы ваҡытта күп яҙыла. Боронғо осорҙа эзотерикаға ныҡ бәйле, теорияға оҡшап торған алхимия  — ниндәйҙер кимәлдә хикмәтле сәнғәт менән, ниндәйҙер кимәлдә, тәбиғәт фәндәренең иң тәүгеләренән булған — химия симбиозы. Тик химия был белем һәм тәжрибә комплексынан тик формаль рәүештә генә башлана . Ошондай сығанаҡтарҙың береһе — хатта XVII быуатта ла маг һәм тылсымсылар араһында иң хөрмәтлеһе тип һаналған Гермес Трисмегистың «Изумрудная скрижаль» (лат. «Tabula smaragdina») трактаты , шулай уҡ уның хеҙмәттәре тип йөрөтөлгән «Большой алхимический свод» китабындағы трактаттар (Герметический свод).

Химияның үҙаллы фән булып китеүе

XVI—XVII быуаттарҙа донъяның механистак төҙөлөшөн асыҡлаған фәнни асыштар булғас, сәнәғәт үҫешкәс, буржуазия формалашҡас химия үҙалла фән тип ҡабул ителә. Тик физиканан айырмалы булараҡ химияны төҙөлөш-үҙенсәлек миҡдары менән аңлатып булмай, шуға күрә химия миҡдарға бәйлеме, әллә башҡа төрлө белемме тигән бәхәстәр тыуа. 1661 йылда Роберт Бойль «Химик-скептик» хеҙмәтен яҙа. Был хеҙмәтендә ул төрлө есемдәр төрлө киҫәксәләрҙән (корпускулаларҙан) тора һәм улар матдәнең үҙенсәләген билдәләй тип яҙа. Ван Гельмонт яныу процессын өйрәнеп матдәнән газ барлыҡҡа килә тип газ төшөнсәһен керетә. Ул углекислый газ булыуын аса. 1672 йылда Бойль металлдарҙы яндырған ваҡытта уларҙың массаһы артыуын аса, ул быны ялҡында ауырлығы булған киҫәксәләр ҡушылыуы менән аңлата. М. В. Ломоносов беренсе иң билдәле «Математик химия элементтары» (1741) тигән хеҙмәтендә шул замандағы был өлкәләге эшмәкәрлекте сәнғәт тип иҫәпләгән башҡа ғалимдарҙан айырмалы булараҡ химияны фән тип атай:

Химия — ҡатнаш есемдә барған үҙгәрештәр тураһындағы фән, шуға күрә лә ул ҡатнаш. ...Был аныҡлау тулы түгел, башҡа химия китаптарында булған бүленеү, ҡушылыу, таҙартыу кеүек төшөнсәләр бирелмәгән тип әйтеүсәләр булыуына шикләнмәйем; әммә, алдан күрә белеүселәр химия китаптарында яҙылған ауыр мәшәҡәтле тикшереүҙәрҙе бер һүҙ менән аңлатып була икәнен аңлай: был һүҙ ҡатнаш есем. Ысынында иһә, ҡатнаш есем тураһында белеме булғандар тарҡалыу, ҡушылыу кеүек төрлө үҙгәрештәрҙе лә аңлата ала.

Йылылыҡ һәм флогистон. Газдар

XVIII быуат башында Шталь яныу ваҡытында флогистон тигән матдә барлыҡҡа килә тип яңы теорияға нигеҙ һала. 1749 йылда М. В. Ломоновсов «Йылы һәм һыуыҡ турыһында уйланыуҙар» тигән хеҙмәтен яҙа (ул 1742—1743 йылдарҙа уҡ был турала яҙған — ҡарағыҙ «Заметки по физике и корпускулярной философии»). Был хеҙмәтте Л. Эйлер (1747 йылдың 21 ноябрендәге хаты) юғары баһалай.

1848 йылда профессор Д. М. Перевощиков М. В. Ломоносовтың хеҙмәттәрен өйрәнеп, уның йылылыҡ теорияһы фән үҫешенән ярты быуатҡа алданыраҡ бара тип билдәләй («Современник», январь 1848, т. VII, кн. 1, отд. II, с. 41—58) һәм башҡа тикшереүселәр ҙә бының менән килешә.

1754 йылда Блэк углекислый газ , Пристли 1774 йылда — кислород, ә Кавендиш 1766 йылда — водород булыуын аса.

1740—1790 йылдар дәүерендә Лавуазье һәм Ломоносов яныу, окислашыу, һулыш алыу процесстарына химик аңлатма бирә. Улар ут матдә түгел, ә йылылыҡ процессының эҙемтәһе икәнен иҫбатлайҙар. Пруст 1799—1806 йылдарҙа составтың даими булыуы тураһында законды аса.

Гей-Люссак 1808 йылда газ күләме тураһында Авогадро законын аса. Дальтон «Химик философияның яңы системаһы» тигән хеҙмәтендә (1808—1827) атомдар барлығын иҫбат итә, бер төрлө атмдарға атом ауырлығы, элемент тигән төшөнсәлер керетә.

Әҙәбиәт

• Менделеев Д. И. Периодический закон: В 3 т. на сайте Руниверс
• Некрасов Б. В. Основы общей химии, т. 1. — М.: «Химия», 1973
• Химическая энциклопедия, п. ред. Кнунянц И. Л., т. 5. — М.: «Советская энциклопедия», 1988
• Химия: Справ. изд./ В. Шретер, К.-Х. Лаутеншлегер, Х. Бибрак и др.: Пер. с нем. — М.: Химия, 1989
• Джон Мур. Химия для чайников = Chemistry For Dummies. — М.: «Диалектика», 2011. — 320 с. — ISBN 978-5-8459-1773-7.
• Н. Л. Глинка. Общая химия. — М.: Интеграл-Пресс, 2008. — С. 728. — ISBN 5-89602-017-1.
• Джуа М. История химии. — М.: Мир, 1966. — 452 с.
• Дубинская А. М., Призмент Э. Л. Химические энциклопедии, в кн.: Химический энциклопедический словарь. — М., 1983
• Потапов В. М., Кочетова Э. К. Химическая информация. Где и как искать химику нужные сведения. — М., 1988
• Аблесимов Н.Е. Химия - это плохо? http://shkolazhizni.ru/world/articles/52420/
• Кузнецов В. И. Общая химия: тенденции развития. М.: Высшая школа,
• Аблесимов Н.Е. Сколько на свете химий? // Химия и жизнь - XXI век. 2009. № 5. С. 49-52; № 6. С. 34-37.
• Ахметов, Н. С. Общая и неорганическая химия. Общая неорганическая химия. Учеб. для вузов.-4-е изд., испр.,-М,: Высш. шк., Изд. центр" Академия", 2001.-743 с., ил., 2001.
• Мелентьева, Галина Александровна. Фармацевтическая химия. Рипол Классик, 1985.

Ете быуынлы гетероциклдар