Эстәлеккә күсергә

Перевощиков Дмитрий Матвеевич

Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте
Перевощиков Дмитрий Матвеевич
рус. Дмитрий Матвеевич Перевощиков
Рәсем
Зат ир-ат
Гражданлыҡ  Рәсәй империяһы
Тыуған көнө 17 (28) апрель 1788[1]
Тыуған урыны Шишкеево[d], Пенза губернаһы[d], Рәсәй империяһы[1]
Вафат булған көнө 3 (15) сентябрь 1880[1] (92 йәш)
Вафат булған урыны Санкт-Петербург, Рәсәй империяһы[1]
Бер туғандары Василий Матвеевич Перевощиков[d]
Туған тел урыҫ теле
Һөнәр төрө математик, астроном
Эшмәкәрлек төрө механика, астрономия һәм математика
Эш урыны Мәскәү император университеты[d]
Биләгән вазифаһы ректор Московского университета[d]
Уҡыу йорто Ҡаҙан Император университеты
Кемдә уҡыған Мартин Фёдорович Бартельс[d]
Ойошма ағзаһы Санкт-Петербург фәндәр академияһы[d]
Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре
орден Святого Владимира 3-й степени орден Святого Станислава 1-й степени орден Святой Анны 1-й степени орден Святой Анны 2-й степени с императорской короной 3-сө дәрәжә Изге Станислав ордены орден Святого Владимира 4-й степени
Гражданский чин действительный статский советник[d]
 Перевощиков Дмитрий Матвеевич Викимилектә

Перевощиков Дмитрий Матвеевич (28 апрель 1788 йыл — 15 сентябрь 1880 йыл) — Рәсәй империяһы астрономы, математик һәм механик, Мәскәү университеты ректоры. Петербург фәндәр академияһының академигы (1885).

Биографияһы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Дмитрий Матвеевич Перевощиков 1788 йылдың 28 апрелендә Пенза наместнигы (һуңынан — Пенза губернаһы)[2][3] Шишкеево өйәҙ ҡалаһында дворян ғаиләһендә тыуған.

1802—1805 йылдарҙа Ҡазан гимназияһында уҡый; 1805 йылдың февралендә тәүге асылған Ҡазан университетының студенттарының береһе (улар барлығы 34 студант була). 1808 йылда университетты тамамлаусыларҙың беренсе сығарылышы була. Университетта С. Т. Аксаков менән бергә уҡыйҙар, һуңынан да улар яҡын дуҫтар булып ҡалалар..

1809 йылдың 1 ғинуарынан 1816 йылдың 20 апреленә тиклем Сембер гимназияһында физика һәм математика уҡыта. Симбирскиҙа (хәҙер Ульяновск) Ньютон законы тураһында диссертация яҙа, бының өсөн 1813 йылда ул Ҡазан университетынан магистр дәрәжәһе ала. 1816 йылда отставкаға сыға һәм шәхси дәрестәр биреү менән шөғөлләнә..1818 йылдың 26 декабренән Мәскәү университетының физика-математика фәндәре кафедраһында трансценденталь геометрия уҡыта башлай, 1819 йылдың майында штаттан тыш адъюнкт дәрәжәһе ала, алгебра һәм аналитик геометрия уҡый. Һуңынан 1810 йылдан университеттың астрономия буйынса кафедра рәйесе була; 1824 йылдан рациональ астрономия уҡый башлай, 1825 йылдан — сфера астрономияһы; 1826 йылдан алып 1834 йылға тиклем үҙ курсында сфера тригонометрияһын һәм теоретик астрономияны уҡый.

1818 йылда Мәскәүгә элекке Сембер вице-губернаторы Е. Е. Рынкевич ғаиләһендә өй уҡытыусыһы булып күсеп килә. 1832 йылдан 1834 йылға тиклем ғәмәли математика курсын уҡыта (күпселеге механиканан һәм астрономиянан тора); Перевощиковтың механика буйынса лекциялары 1834 йылда «Мәскәү университетының фәнни иҫкәрмәләрендә» баҫылып сыға.[4].

1826 йылдың 3 майынан — астрономияның экстроардинар профессоры, шул уҡ йылдың 8 декабренән — ординар профессор. 1834 йылдан астрономияны ғына уҡыта; был ваҡытта 1833 йылдың июленән 1835 йылға тиклем һәм 1836 йылдың февраленән 1848 йылдың апреленә тиклем физика-математика фәндәре кафедраһы деканы була. 1835 йылдың 14 апреленән 1837 йылдың 10 октябренә тиклем — Мәскәү цензура комитеты цензураһы. 1838 йылдың 10 октябрендә уға физика уҡытыу йөкмәтелә. Шулай уҡ Мәскәү Дворян институтында аналитик геометрия, интеграль һәм дифференциаль иҫәпләү һәм механиканы уҡыта[5].

Уның инициативаһы һәм етәкселеге аҫтында 1830—1832 йылдарҙа Мәскәү университеты обсерваторияһы төҙөлә, ул уны 1851 йылға тиклем етәкләй. 1837 йылдан Перевощиковтың обсерваторияға аҙна һайын килә. 1833-1836 йылдарҙа Мәскәү университетының ғилми яҙмалар журналы мөхәррире[6].

1832 йылдың 26 февраленән — колледж советнигы; һуңынан — статский советник . 1856 йылдың 26 авгусынан — Тулы хоҡуҡлы статский советник.

1848 йылдың 6 апреленән 1851 йылдың 3 майына тиклем — Д.M. Перевощиков Мәскәү университеты ректоры ; 1851 йылдың майында «Мәскәү университетының атҡаҙанған профессоры» исеме менән хаҡлы ялға сыға. 1849 йылдың 5 февраленән Ҡаҙан Император университетының почетлы ағзаһы.

1851 йылда отставкаға сыға һәм Санкт-Петербургҡа күсеп килә; 1855 йылдың 20 ғинуарынан Д. М. Перевощиков — Петербург фәндәр академияһының экстраординар академигы.

1880 йылдың 15 сентябрендә Санкт-Петербургта вафат була.

Фәнни эшмәкәрлеге

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Д. М. Перевощиковтың портреты Мәскәү университеты ректорҙары Моховая галереяһында

Астрономияла Д.M. Перевощиковтың төп үҙенсәлекле тикшеренеүҙәре күк механикаһына ҡағыла. Башҡа планеталарҙың тәьҫире аҫтында планеталарҙың орбиталь хәрәкәтен өйрәнә һәм орбиталар элементтарының үҙгәреүен ҙур теүәллек менән иҫәпләп сығарған.

Рәсәй фәне тарихына фәндең күренекле уҡытыусыһы һәм популярлаштырыусыһы булып инә. Бик күп билдәле математиктар һәм астрономдар тәрбиәләй. Астрономия һәм математика буйынса уҡыу әсбаптары серияһын ижад итә: «Руководство к астрономии» (1826), «Основания астрономии» (1842), «Предварительный курс астрономии» (1847).

Рәсәйҙә фәнни белем таратыуҙа Перевощиковтың «Современник», «Отечественный Записки» һәм башҡа журналдарында баҫылған астрономия тарихы буйынса мәҡәләләре ҙур роль уйнай. Уның әҫәрҙәренән «Өс үлсәмле аналитик геометрияның төп нигеҙҙәре» (Мәскәү, 1822), «Ҡул математик энциклопедияһы» 13 томда (Мәскәү, 1826—1837), «Планеталар теорияһы» (Ст. Санкт-Петербург, 1863—1868), «Гауссияның планеталар элементтарын иҫәпләү ысулы» (Санкт-Петербург, 1853), көн менән тигеҙләнеш буйынса бер нисә мәҡәлә (1851—1859), «Ер фигураһы тураһында» (1854).

Перевощиков "Ҡул математик энциклопедияһы"ның киң (XIX быуат уртаһында бик популяр) баҫмаһын булдыра; ете том математикаға, өс том (VIII, IX һәм X томдар) механикаға (статикаға, динамикаға (шул иҫәптән механика системаһының нөктә динамикаһына һәм динамикаһына) һәм гидромеханикаға)[7], ҡалғандары оптикаға, физикаға һәм астрономияға арнала.

Перевощиковтың М. В. Ломоносовтың фәнни мираҫын тикшеренеүҙәре ҙур әһәмиәткә эйә — бигерәк тә уның физика, атмосфера электр энергияһы, география буйынса хеҙмәттәре. Перевощиков Венера атмосфераһын асыуҙа Ломоносовтың өҫтөнлөгөн билдәләй һәм был асыштың гелиоцентрик донъяға ҡарашын раҫлау өсөн әһәмиәтен аңлата.

Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
  • IV дәрәжә Изге . Владимир ордены (1832);
  • III дәрәжә Изге . Станислав (1834);
  • II дәрәжә Изге Станислав ордены 2-се дәрәжә император тажы менән (.1841);
  • II дәрәжәИзге . Анна ордены (1846), император тажы менән (1848) ;
  • III дәрәжә Изге Владимир ордены. (1860);
  • I дәрәжә Изге Станислав ордены (1862);
  • I дәрәжә Изге . Анна ордены (1865);

Иҫкәрмәләр

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 Перевощиков, Димитрий Матвеевич (урыҫ) // Русский биографический словарь / под ред. А. А. Половцов — СПб.: 1902. — Т. 13. — С. 499—502.
  2. ↑ Савин О. Пенза литературная. — Саратов: Приволж. кн. изд-во, Пензен. отд-е, 1977. — С. 93. — 272 с.
  3. ↑ В «Русском биографическом словаре» А. А. Половцова указывалось, что родился «по одним известиям в г. Саранске, а по другим в Шишкееве».
  4. ↑ Механика в Московском университете, 1992, с. 5
  5. ↑ Отчёт Императорского Московского университета с 1-го января 1835-го по 1-е января 1836-го года.
  6. ↑ Императорский Московский университет, 2010
  7. ↑ Механика в Московском университете, 1992, с. 5—6

Әҙәбиәт

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
  • Императорский Московский университет: 1755—1917: энциклопедический словарь / А. Ю. Андреев, Д. А. Цыганков. — М.: Российская политическая энциклопедия (РОССПЭН), 2010. — С. 750. — 2000 экз. — ISBN 978-5-8243-1429-8.

Һылтанмалар

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
«https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Перевощиков_Дмитрий_Матвеевич&oldid=1090534» битенән алынған