Ҡағыҙ

Ҡағыҙ.

Ҡағыҙ — яҙыу, һүрәт төшөрөү, төрөү һ.б. өсөн табаҡ бит формаһында материал. Ҡағыҙ үҫемлектәрҙән, икенсел сеймалдан, иҫке сепрәктәрҙән, макулатуранан алынған целлюлозанан эшләнә.

1803 йылдан башлап ҡағыҙ эшләүсе машина ҡулланыла.

Тарихы

Цай Лун буйынса ҡағыҙ эшләү

Ҡағыҙға оҡшаш материалдар, мәҫәлән, папирус, ҡайын ҡабағы, пергамент һәм башҡа материалдар эшләү технологияһы кешелеккә «классик ҡағыҙ» сығарыуҙың тәүге тасуирламаһы барлыҡҡа килгәнгә тиклем үк билдәле булған.

До Цай Луняға тиклем Ҡытай бамбуктан ҡағыҙға оҡшаш материал эшләгән. Боронғо индуистар ҙур үлән ҡалдыҡтарынан, мәҫәлән, филдәрҙән ямғыр яуғандан һуң, һыу өйөмөндә ҡағыҙға оҡшаш материал барлыҡҡа килтереүҙең тәбиғи процесын асҡан. Бындай ҡағыҙ етештереүсе заводтар Әле лә Һиндостанда һәм Таиландта бар.

Әммә ҡағыҙ етештереү өсөн бамбук ауыр, ә ебәк ҡиммәткә төшә. Ундай сүстәрҙән эшләнгән ҡағыҙ еңел генә дымланаһәм нәҙек була. Кай Луня министр-кәңәшсе итеп тәғәйенләнә һәм арзаныраҡ технологик ысул уйлап табырға бойора. Эҙләнеүҙәр уны һағаҙаҡтарға. Һағаҙаҡ оялар яһалған йоҡа, әммә сыҙамлы материал ул эҙләгән нәмә булып сыға. Төҙөлөш өсөн бөтә ерҙән , мәҫәлән, бүрәнәләрҙән, ҡоймаларҙан һәм ағас төҙөлөш материалдарынан йыйған ағас һәм үҫемлек сүстәре материал булып тора. Бөжәктәр целлюлозаға бай был сеймалды һығылмалы, аҡһымға бай сүстәр менән ентекләп сәйнәй һәм дымландыра. Һағаҙаҡ төкөрөгө менән дымландырылған сүстәр, һыуҙы кире ҡағыусы үҙенсәлектәр бирә (коллаген менән үлсәүсе аҡһым (шулай уҡ балауыҙ (һеркә)), йәки крахмал (аш һеңдерелгән япраҡ)сүстәрендә ҡатнашма бирә. Шунан йомшартылған масса кибеп аҡ ҡаты ҡағыҙға әйләнә. Кай Луня сүсте һындырып ҡарай һәм шундай йөҙәрләгән тәжрибә үткәргәндән һуң, тут ағасы ҡабағынан, киндер йүкәһенән, йыртылған балыҡ тотоу ауҙарынан һәм иҫке туҡымаларҙан, тут сүстәренән, ағас көлөнән дә эшләргә мөмкин тигән һығымтаға килә. Быларҙың барыһын да һыу менән бутап, килеп сыҡҡан массаны ҡалыпҡа һала (ағас каркас һәм бамбук иләк). Ҡояшта кипкәс, таштар ярҙамында был массаны шымарта. Һөҙөмтә — көслө ҡағыҙ биттәре килеп сыға.

Классик» ҡағыҙ массаһын Кай Луня беҙҙең эраның 105 йылында уйлап тапған.

Был уйлап табыуҙан һуң ҡағыҙ эшләү ысулы бик тиҙ камиллаштыралған. Ҡағыҙға крахмал, келәй, тәбиғи буяуҙар ҡуша башлағандар.

Оҙаҡ ваҡыт Урта Азияла ҡағыҙ 751 йылда Талас һуғышына тиклем эшләнмәгән тип иҫәпләнелә. Әсирлеккә эләккән ҡытайҙар араһында үҙ кәсептәрен Самаркандҡа алып килгән ҡағыҙ етештереүселәр ҙә булған, тип фараз ителә. Әммә археологтар иҫбатлауынса, III быуатҡа инде Көнсығыш Төркөстандың Турпан, Хотан һәм Дунхуан кеүек ҡалаларында ҡағыҙ етештерелгән. Был ҡалалар Согдий сауҙа йорттары эшмәкәрлеге арҡаһында Тянь-Шандан көнбайыштараҡ Урта Азия менән тығыҙ сауҙа бәйләнешендә була. Сауҙагәрҙәр яңы уйлап табыуҙы бик теләп аңлай һәм был процесты өйҙә ҡабатлай алыр өсөн уны етештереү нескәлектәрен тиҙ өйрәнә.

VII быуат башында ҡағыҙ эшләү ысула Корея, Японияла билдәле була. Тағы 150 йылдан әсиргә алынған хәрбиҙәр аша ҡағыҙ эшләү ғәрәптәргә билдәле була.

XI—XII быуаттарҙа Европала ҡағыҙ барлыҡҡа килә, яйлап пергамент алмаштырыла. Рәсәйҙә XV быуатҡа тиклем ҡағыҙ китаптар менән бер рәттән пергамент китаптар ҙа баҫылған. Бөгөнгө көнгә тиклем Һаҡланған беренсе рус документы 1341 йылға ҡарай (Ғорур Семен уставы).

VI—VIII быуаттарҙа ҡағыҙ Урта Азия, Япония һәм Азияның башҡа илдәренде етештерелә. XI—XII быуатта ҡағыҙ Европаға килеп етә һәм яҙыу өсөн ҡулланылған күнде (пергамент) алыштыра. XV—XVI быуатта китап баҫыу эше алға киткәс ҡағыҙ етештереү эше үҫешә. Ул ваҡытта ҡағыҙҙы ябай ысул менән эшләйҙәр — килелә ағасты сүкеш менән ваталар.

XVII быуаттың икенсе яртыһында уйлап табылған онтау машинаһы — рол ҡағыҙ етештереү эшендә ҙур әһәмиткә эйә була. XVIII быуатта ролдар ҙур кимәлдә ҡағыҙ етештерергә һәләтле була. Әммә ҡағыҙ массаһын ҡулдан ҡойоу был эште тотҡарлай. 1799 йылда Н. Л. Робер (Франция) хәрәкәт итеүсе селтәр ярҙамында ҡойоу эшен механизациялаштыра.

Англияла бер туған Г. һәм С. Фурдринье, Роббер патентын һатып алып, механизациялаштырыу эшен дауам итәлер һәм 1806 йылда ҡағыҙ эшләү иашинаһына патент алалар. XIX быуат уртаһында ҡағыҙ эшләү машинаһы бер туҡтауһыҙ эшләүсе ҡатмарлы агрегатҡа әйләнә.

XX быуатта ҡағыҙ етештереү, үҙенәң йылылыҡ станциялары, химик цехтары булған эре сәнәғәт тармағына әйләнә.

Хронология

• 105 — Цай Луня Ҡытайҙа ҡығыҙ уйлап таба.
• 600 — Кореяла ҡығыҙ эшләй башлайҙар.
• 625 — Японияла ҡағыҙ эшләй башлайҙар.
• 751 — Таласс ҙуғышынан һуң  ҡағыҙ Ғөнбайышта билдәле була.
• 800 йыл тирәһе — Багдадта вәзир Харуна ар-Рашида Джафар ибн Яхья ҡағыҙ тирмән төҙөйҙәр.
• 1100 йылға тиклем — маврҙар Испанияла ҡағыҙ эшләй башлайҙар, Хативала ҡағаҙҙан тирмән эшләнә.
• 1238 — Испанияла ҡағыҙ фабрикаһы эшләй башлай.
• около 1770 — инглиз ҡағыҙ фабриканты Дж. Ватман селтәр эҙе ҡалмаған ҡағыҙ табағы эшләү юлын уйлап таба.
• 1799 — ҡағыҙ эшләү машинаһына патент алына (Луи-Николя Робер).
• 1803 — Бөйөк Британияла ҡағыҙ эшләүсе машина ҡуйыла (Брайен Донкин).
• 1806 — Күсермә ҡағыҙына (копировальная бумага) патент алына.
• 1816 — Рәсәйҙә беренсе ҡағыҙ эшләү машиналары барлыҡҡа килә (Петергоф ҡағыҙя фабрикаһы)
• 1827 — АҠШта ҡағыҙ эшләү машиналары барлыҡҡа килә.
• 1856 — гофрокартон уйлап табыла.
• 1857 — ағастан ҡағыҙ эшләү технологияһы уйлап табыла.
• 1884 — рулонлы бәҙрәф ҡағыҙы эшләнә башлай.

Әҙәбиәт

• Бумага писчая // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
• Малкин И.Т. История бумаги. — М.: Из-во АН СССР, 1940.
• Мао Цзо-бэнь. Это изобретено в Китае / Перевод с китайского и примечания А. Клышко. — М.: Молодая гвардия, 1959. — С. 9—20. — 160 с. — 25 000 экз.
• Г. Б. Шишкина. Бумага как эстетический феномен японской культуры // Научные сообщения Государственного музея Востока. Вып. XXVI. — М., 2006, с. 287—297
• Б. Байер, У. Бирштайн и др. История человечества, 2002. ISBN 5-17-012785-5

Һылтанмалар

• Статья, посвященная бумаге, производимой из извести, а не из целлюлозы
• Музей бумаги в Калужской области (buzeon.ru). (рус.)
• Музеи бумаги в мире на сайте paperhistory.org. (инг.)
• Сайт Союза бумажных оптовиков (Российская Федерация) — sbo-paper.ru. (рус.)
• Мир-Теймур Мамедов. А для письма бумага (История изготовления бумаги).
• Стандарт бумаги ISO 216.
• Весь процесс изготовления бумаги в доступной для детей форме.
• Изготовление бумаги в Месоамерике и современное использование амате.
• К вопросу о раннем периоде использования бумаги на Руси.
• Факты о бумаге.
• Интересные факты о бумаге.