Маврҙар

Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте
Маврҙар
Кем хөрмәтенә аталған Мавретания Тингитанская[d]
Урынлашыу картаһы
 Маврҙар Викимилектә
Мавр, Абд әл-Вәхит ибн Мәсуд ибн Мөхәммәт Анун, Англия королеваһы Елизавета Беренсегә килгән мавр илсеһе
Кастилия илселәре маврҙар королен Ғүмәр әл-Мостафикты уларҙың альянсына ҡушылырға күндерергә маташа (Кантигас де Санта-Мариянан хәҙерге һүрәт).

Маврҙар[1] (лат. Mauri, грек. аμαύρος — ҡара кешеләр)[2] — боронғо Мавретания халҡы[3]. VII һәм XVII быуаттар араһындағы осорҙа Төньяҡ-Көнбайыш Африка һәм Европа йәшәгән, ислам динен тотҡан берберҙар һәм Африка ҡәбиләләре.

«Маврҙар» термины Иберия ярымутрауын яулап алған һәм VIII быуатта унда төпләнгән ғәрәптәргә һәм берберҙарға, шулай уҡ ошо яулап алынған биләмәләрҙә Ислам динен ҡабул итеүселәргә (һәм уларҙың вариҫтарына) ҡарата ҡулланыла. Иберия ярымутрауының ҡайһы бер ғәрәп илбаҫарҙары негроид расаһы вәкиле булғанға күрә, был термин XVI һәм XVII быуаттарҙа һәр ҡара тәнле кешенең айырмалыҡ билдәһе итеп ҡулланылған. Аныҡ булмауы арҡаһында «мавр» терминын тарихсылар һирәк ҡуллана. «Мавритан» һүҙбәйләнеше йыш ҡына Испанияның мосолман хакимлығы аҫтында булған өлөштәрендә барлыҡҡа килгән сәнғәт һәм мәҙәниәт әҫәрҙәренә ҡарата ҡулланыла[4]. Гранаданы яулап алғандан һуң ҡалған[5] һәм христианлыҡ динен ҡабул иткән маврҙар морисктар исеме менән билдәле[3].

Ғәрәптәрҙең Пиреней ярымутрауын яулап алыуы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Реконкиста ваҡытында мавритандар һәм христиандар араһында алыш, Кантигас де Санта-Мариянан алынды
Кордовала йәмиғ мәсетенең манараһы (Мескита)
Христиан менән мавр сатраш уйнай, Кастилия һәм Леон короле Альфонсо X-ның "Уйындар китабы"нан, яҡынса 1285 йыл.

VII быуат аҙағында ғәрәптәр, терәк пункты итеп хәҙерге Тунистың көнсығышындағы Кайруан ҡалаһын һайлап, Төньяҡ Африканы яулай һәм 709 йылға ҡарай Танжерға һәм Атлантик океандың ярҙарына барып етә. 711 йылда Тәрек ибн-Зыяд етәкселегендәге ғәрәптәр һәм берберҙар Пиреней ярымутрауында килгән. 711 йылдың 19 июлендә Ханд күле буйында вестготтарҙы ҡыйратып һәм Эсиха янындағы алышта еңеп, ғәрәп ғәскәрҙәре Кордованы, Толедоны — Вестгот короллегенең баш ҡалаһын һәм башҡа ҡалаларҙы ала.

712 йылда Төньяҡ Африканан килгән Муса ибн Нусайрҙың ғәскәре Мәҙинә-Сидонияны, Кармонаны, Севильяны һәм Мериданы баҫып ала.

718 йылға ҡарай Пиреней ярымутрауы, төньяҡта бәләкәй генә өлөшөнән тыш, ғәрәптәр ҡулына күсә. 720 йылда улар Галлияға бәреп инеп, Септимания менән Нарбоннаны баҫып алған. Уларҙың Европаға артабанғы йүнәлеше 732 йылдың 4 октябрендә Пуатье янында Франк дәүләтенең майордомы Карл Мартелдың атлы ғәскәре һәм пехотаһы тарафынан ғәрәп ғәскәрҙәрен ҡыйратҡандан һуң туҡтатыла. 759 йылда Франк дәүләтенең майордомы Ҡыҫҡа Пипин Нарбоннанан һәм Септиманиянан ғәрәптәрҙе сығара.

Баҫып алынған Испания биләмәләрендә ғәрәптәр Өмәүиҙәр хәлифәлеге составына ингән әмирлек ойоштора. 756 йылда Өмәүиҙәр — бойондороҡһоҙ Кордова әмирлегенә, ә 929 йылда Кордова хәлифәлегенә нигеҙ һалалар. Урындағы халыҡ араһында ислам таралған.

Ерҙе яулап алыусыларға буйһонған урындағы донъяуи һәм сиркәү ер биләүселәренә крәҫтиәндәр менән бергә элек биләгән ерҙәренең бер өлөшө ҡалдырылған. Ерҙәрҙең байтаҡ өлөшө илбаҫарҙар араһынан яңы зыялылар ҡулына күскән. Көньяҡ һәм көньяҡ-көнсығыштың иң уңдырышлы ерҙәрен ғәрәптәр үҙҙәре биләй; илдең үҙәк һәм төньяҡ өлөшөндә ғәрәптәр үҙҙәренең ғәскәрҙәренә ингән күп һанлы бербер ҡәбиләләрен урынлаштыра.

Хәлифә Абд ар-Рахман III (912—961 йылдарҙа идара иткән) хакимлығы осоронда Кордова әмирлеге (ә 929 йылдан алып — хәлифәлек) иң ҙур ҡеүәткә өлгәшә. Феодаль мөнәсәбәттәрҙең үҫеше X быуат аҙағында үҙәк властың көсһөҙләнеүенә килтерә. 1031 йылда Кордова хәлифәлеге бик күп ваҡ әмираттарға тарҡала. Был, ахыр сиктә, уның юҡҡа сығыуына килтергән.

Реконкиста[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Төп мәҡәлә: Реконкиста

Пиреней ярымутрауының төньяғында VIII быуатта уҡ ғәрәптәрҙең яулап алыуына ҡаршы тороу үҙәктәре барлыҡҡа килгән. Реконкистаның хәл иткес этабы 1031 йылда Кордова хәлифәлеге тарҡалғандан һуң башланған. 1085 йылда кастилиялар Кастилия һәм Леон короллегенең баш ҡалаһына әүерелгән Толедоны ала. Ваҡ ғәрәп дәүләттәре Төньяҡ Африканан Әл-Мурабиттарҙы ярҙамға саҡыра. Улар 1086 йылда Салака эргәһендә еңеү яулап һәм Реконкиста барышын туҡтатып, бөтә мосолман Испанияһын үҙенә буйһондора. Әммә 1118 йылда Арагон короллеге маврҙарҙан Сарагосаны тартып ала. XIII быуат уртаһында маврҙарҙың көньяҡта ҙур булмаған территорияһы — Гранада әмирлеге генә ҡалған. Көнбайышта Реконкистаны Португалия үткәрә (1095—1139 йылдарҙа Леонға бәйле графлыҡ; 1139 йылдан алып — корллек, ул 1143 йылда Леон тарафынан тип танылған). 1492 йылда Реконкиста Пиреней ярымутрауында мосолмандарҙың һуңғы терәге — Гранаданы алыу менән тамамлана. Испанияла ҡалған ғәрәп-бербер халҡы көсләп суҡындырыла һәм христиан динен ҡабул итергә мәжбүр була. 1492 йылда Испаниянан йәһүдтәр, ә 1502 йылда христиан динен ҡабул итмәгән маврҙар ҡыуылған.

Пиреней ярымутрауында ҡалған мавр-мосолмандарҙың нәҫелдәре мориско (moriscos) тип аталған. Улар Арагон, Валенсия йәки Андалусия кеүек ҡайһы бер төбәктәрҙә крәҫтиәндәрҙең байтаҡ өлөшөн тәшкил иткән, әммә 1609—1614 йылдарҙа күбеһенсә ҡыуып сығарылған. Тарихсылар баһалауынса, яҡынса 8 миллион кешенән 300 меңе ҡыуылған. Улар башлыса хәҙерге Марокко, Тунис һәм Алжирға күсеп киткән.

Галерея[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

  • Олива ҡалаһында Маврҙар һәм христиандар фестивале
    Олива ҡалаһында Маврҙар һәм христиандар фестивале
  • Был — Альгамбра королдәре залының түшәмендә урынлашҡан ҙур фреска. Ул Насридтар династияһының тәүге ун солтанын һүрәтләйҙер, моғайын. Был Толедонан рәссам-христиандың XIV быуат аҙағының готик картинаһы[6][7]
    Был — Альгамбра королдәре залының түшәмендә урынлашҡан ҙур фреска. Ул Насридтар династияһының тәүге ун солтанын һүрәтләйҙер, моғайын. Был Толедонан рәссам-христиандың XIV быуат аҙағының готик картинаһы[6][7]
  • Кантигас де Санта-Мария китабында Ибериялағы маврҙар һүрәте.
    Кантигас де Санта-Мария китабында Ибериялағы маврҙар һүрәте.
  • Реконкиста барышындағы Сан-Эстебан-де-Гормаз алышында Әл-Мансур етәкселегендәге Мавритан ғәскәре (уң яҡта). Кантигас де Альфонсо X эль-Сабио китабынан.
    Реконкиста барышындағы Сан-Эстебан-де-Гормаз алышында Әл-Мансур етәкселегендәге Мавритан ғәскәре (уң яҡта). Кантигас де Альфонсо X эль-Сабио китабынан.
  • Маврҙар Арагон короле Хайме I-нән рөхсәт һорай
    Маврҙар Арагон короле Хайме I-нән рөхсәт һорай
  • XIV быуатта Гранада (Испания) ҡалаһында Альгамбра мавритан һарайында төҙөлгән Арыҫлан ихатаһы
    XIV быуатта Гранада (Испания) ҡалаһында Альгамбра мавритан һарайында төҙөлгән Арыҫлан ихатаһы
  • Нормандия короле Рожер II һарайында мосолман музыканттары
    Нормандия короле Рожер II һарайында мосолман музыканттары
  • Лев Африканлы Гранада ҡалаһында тыуған
    Лев Африканлы Гранада ҡалаһында тыуған

Иҫкәрмәләр[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

  1. ↑ Мавры // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
  2. ↑ Вейсман А. Д. Греческо-русский словарь. С.-Петербург, 1899. С. 63
  3. ↑ 3,0 3,1 Мавры // Малый энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 4 томах. — СПб., 1907—1909.
  4. ↑ Маврҙар — Кругосвет энциклопедияһынан
  5. ↑ Гренада, королевство мавров // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
  6. ↑ «Sala de los Reyes», <https://www.alhambradegranada.org/es/info/palaciosnazaries/saladelosreyes.asp>  2021 йыл 6 декабрь архивланған.
  7. ↑ Board of the Alhambra, «SALA DE LOS REYES», <http://www.alhambra-patronato.es/index.php/Sala-de-los-Reyes/162/0/>  2019 йыл 22 август архивланған.
Викиһүҙлек логотипы
Викиһүҙлек логотипы
Викиһүҙлектә «мавр» мәҡәләһе бар

Әҙәбиәт[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Һылтанмалар[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

commons: Маврҙар Викимилектә

Ҡалып:Древняя Ливия — области и ливийские племена Ҡалып:Расовые, этнические, религиозные, региональные и социальные прозвища Ҡалып:Арабы

«https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Маврҙар&oldid=1190049» битенән алынған