Үзбәктәр

Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте
Үзбәктәр
Oʻzbeklar
Ўзбеклар
Һаны һәм йәшәгән урыны

Барлығы: яҡынса 30 млн.
Үзбәкстан Үзбәкстан: 25 млн. (2014)[1]
Афғанстан Афғанстан: 2,8 млн. (2013)[2]
Тажикстан Тажикстан: 1,21 млн. (2013)[3]
Ҡырғыҙстан Ҡырғыҙстан: 878,6 меӊ (2015)[4]
Ҡаҙағстан Ҡаҙағстан: 548,8 меӊ (2016)[5]
Рәсәй Федерацияһы Рәсәй Федерацияһы: 289 862 (2010)[6][7]
Төркмәнстан Төркмәнстан: 250 000[8] — до 500 000[9]
Төркиә Төркиә: 75 000[10]
Пакистан Пакистан: яҡынса 70 000[11]
Америка Ҡушма Штаттары АҠШ: 50 000 - 80 000[12][13]
Украина Украина: 12 353 (2001)[14]
Ҡытай Халыҡ Республикаһы ҠХР: 10 569 (2010)[15]; 12 370 (2000)[16]
Швеция Швеция: 3 500 (2015)[17]
Беларусь Беларусь: 1 593 (2009)[18]
Монголия Монголия:  560 (иҫәп алыуы, 2010)[19]
Латвия Латвия:  339 (иҫәп алыуы, 2011)[20]

Тел

үзбәк теле

Дин

ислам (суннизм)

Раса тибы

Памир-ферган расаһы европеоид раса; аҙ булған өлөшө - Монголоид раса -Хорезм үзбәктәр араһында

Туғандаш халыҡтар

Уйғырҙар

Килеп сығышы

Согдийцы, бактрийцы, хорезмийцы, ферганцы, сако-массагетские племена, карлуки, огузы, кипчаки, тюрки Золотой Орды[21][22][23]

Үзбәктәр (үзб. Ўзбек, Ўзбеклар; Oʻzbek, Oʻzbeklar) — төрки халыҡ. Үзбәкстан Республикаһы халҡының күпселеген тәшкил итә. Элекке СССР-ҙың Урта Азияһында иӊ ҙур этник төркөм[24]. Үзбәктәр Үзбәкстан халҡының 82 процентын тәшкил итә[25]. Шулай уҡ үзбәк халҡы төньяҡ Афғанстан, көнбайыш Тажикстан, көньяҡ Ҡаҙағстан, көньяҡ Ҡырғыҙстан, көнсығыш Төркмәнстанда күпләп йәшәй. Үзбәк мигранттары Рәсәйҙә, Төркиәлә, Европа Берләшмәһендә һәм АҠШ-та йәшәй.

Үзбәк милләтенә нигеҙ һалыусы ырыуҙар[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Үзбәк һалдат портреты, яҡынса 1557—1564 йылдар, Сефевидтар Ираны[26]

Сығышы менән Дешт-Ҡыпсаҡтарҙан булған 92 ырыу үзбәк миләтенә нигеҙ һалған. Тарихсы Т.Солтанов билдәләүенсә, улар араһында Урта Азияла йәшәғән күпселек төрөк ырыуҙары була.[27]

Маджму ат-Таварих" "Тухфат ат-таварих-и хани" Рукопись 4330.0 Закир Чормошев буйынса
1 минг минг минг катаган
2 юз кыргыз юз джуз(юз)
3 кырк юз кырк минг
4 джалаир кырк онг кырк
5 сарай онг онгачит онгкой
6 конгурат онгачит джалаир чит
7 алчин джалаир сарай джалаир
8 аргун конгурат хытай сарай
9 найман алчин кипчак конгурат
10 кыпчак аргын найман алчын
11 калмак сарай чакмак аргын
12 чакмак найман урмак айман(найман?)
13 кыргыз кипчак тувадак кыпчак
14 кырлык чакмак бостон чакмак
15 тюрк бурлат сымырчик адак(азак)
16 туркмен сымырчик каламак калдык
17 байаут булат карлук тоодак
18 бурлан каттаган каттаган буллак
19 шымырчик килечи арлат шымырчик
20 кабаша кинегес аргун катаган
21 нуджин буйурук барлас калтабий
22 килечи уйрасут буйтай кунакаш
23 килекеш кыят кенегес бойрок
24 бурят хытай килечи ойрот
25 убрят канглы буйурак курлас
26 кыят авар ойрат кыят
27 хытай джубаладжи кыят кытай
28 канглы туйчи кунграт кангелди
29 урйуз буйут канглы чоплачи
30 джуналахи джыйыт уз кошчу(кушчу)
31 куджи, кучи джилджиут джуладжи буланчи
32 утарчи буйат джусуладжи чувут
33 пуладчи уймаут кучи джыйыл
34 джыйыт арлай утарчи буят
35 джуйут кераит пуладчи уят
36 джулджут онгут джуйут арлай(адылай)
37 турмаут тангут джыйыт кыйрат
38 уймаут мангыт джалджут онгкот
39 арлат джалджаут буйазут тангут
40 кереит масит уймаут мангыт
41 онгут меркит кераит чарчут(чалчут)
42 тангут буркут баган мит
43 мангут кият онгут меркит
44 джалаут куралас тангут буркут
45 мамасит оглен мангыт кият
46 меркит кары меркит окулат
47 буркут араб буркут кыдый
48 кият илачи масид арап(араб)
49 куралаш джубурган кият ылаачи
50 оглен кышлык оглен чубурган
51 кары гирей алчин кыштык
52 араб туркмен кары кийрат(килят)
53 илачи дурман гариб туркмен
54 джубурган табын шубурган дурман
55 кышлык тама кышлык табан
56 гирей рамадан туркмен там(тама?)
57 дурмен митан дурмен рамлам(рамнан)
58 табын уйшун табын мойтон
59 тама бурия там ойшон
60 рамадан хафиз рамадан бирия
61 уйшун уйурджи митан апыз(апыл)
62 бадай джуйрасут уйшун казак
63 хафиз будай бусе кыргыз
64 уйурджи банаш хафиз мундуз
65 джурат татар кыргыз кутчу
66 татар б.дж.к.р. татар ойчу
67 юрга сулдуз йадж.к.р. джуурат
68 баташ азак сулдуз бадай
69 баташ калмак калывай татар
70 каучин каракалпак дуджир табаш
71 тубай санвадан джурат чыкыр
72 тилау тубай будай сулдуз
73 кардари тилау оглан тубай
74 санхиян киради курлаут кылдый
75 кыргын сактиян чимбай кирдираи(кылдырай)
76 ширин кыркын махди сактан
77 оглан ширин чилкас кыргын(кырчин)
78 чимбай оглан угур ширин
79 чаркас курлат агар углам(оглан)
80 уйгур баглан кур куулат(курлат)
81 анмар чимбай никуз джыглак
82 ябу чилкас кара чынабай
83 таргыл уйгур тушлуб чилкас
84 тургак, турган арнамар ябу уйгур
85 теит ябу таргыл ачар(агар)
86 кохат таргыл кохат таргыл
87 фахыр турган шуран турукай
88 куджалык кохат ширин кычит
89 шуран маджар тама маджар
90 дераджат куджалык бахрин коджолук
91 кимат суран гирей сооран
92 шуджа-ат бахрин сахтиян
93 авган

Иҫкәрмәләр[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

  1. Özbəkistan Dövlətinin Statistika Komitəsi nin resmî bilgilerine göre Özbekistan nüfusunun 81,7%-ni Özbekler teşkil eder ve 2014'te Özbekistan nüfusu 30 492 800 kişidir. Bu bilgilere göre Özbekistanda tahminen 24 milyon 912 bin 600 Özbek yaşamaktadır.
  2. Afghan Population: 31,108,077 (July 2013 est.) [Uzbeks = 9%]. Central Intelligence Agency (CIA). The World Factbook. Дата обращения: 10 июнь 2013. 2017 йыл 7 июнь архивланған.
  3. Population: 7,910,041 (July 2013 est.) [Uzbeks = 15.3%]. Central Intelligence Agency (CIA). The World Factbook. Дата обращения: 10 июнь 2013. 2007 йыл 12 июнь архивланған.
  4. Краткий статистический справочник «Кыргызстан»
  5. Численность населения Республики Казахстан по отдельным этносам на начало 2016 года 2020 йыл 18 сентябрь архивланған.
  6. Всероссийская иҫәп алыуы, населения 2010 2013 йыл 15 март архивланған., в составе населения РФ учтены 131 тыс. граждан Узбекистана, которые постоянно проживают на территории РФ.
  7. Число временных мигрантов-граждан Узбекистана на территории РФ в первом квартале 2015 года составляла 2,1 млн. человек (RBC), однако следует учитывать, что не все временные мигранты являлись этническими узбеками. При этом численность временных мигрантов учтена в составе численности населения Узбекистана.
  8. ЦРУ 2007 йыл 12 июнь архивланған. оценивает долю узбеков в размере 5 % (2003 г.), а численность населения Туркмении на 2010 г. в размере 4,94 млн, что даёт ок. 250 тыс. узбеков в Туркмении.
  9. Согласно переписям населения доля узбеков в населении Туркмении возрастала (1970 — 8,3 %, 1979 — 8,5 %, 1989 — 9,0 %, 1995 — 9,2 %). Однако уже в 2001 г. прежний президент страны С. Ниязов назвал цифру всего 3 % узбеков. Одновременно возникли трудности с объективной оценкой численности населения Туркмении: С.Ниязов прогнозировал 9 млн жителей на 2009 г., тогда как Бюро Переписей США (чьи данные использует ЦРУ), считая официальные оценки численности населения сильно завышенными, прогнозировало лишь 4,9 млн жит. на эту же дату. ООН оценивает численность населения страны в 2009 г. в размере 5,1 млн жит.[1]. Современное руководство Туркмении до настоящего времени не опубликовало иной оценки численности населения, однако в представленном Туркменией докладе для ООН фигурирует цифра 5,4 млн жит. на конец 2006 г.(Национальный доклад, представленный в соответствии с пунктом 15 A) Приложения к Резолюции 5/1 Совета по правам человека. Туркменистан 2013 йыл 2 октябрь архивланған.). Если исходить из сохранения доли узбеков в населении страны, зафиксированной иҫәп алыуы, ю 1995 г., а также населения страны в размере ок. 5 — 5,5 млн жит., численность узбеков составит ок. 460—510 тыс. чел.
  10. Yangi Dunyo. Дата обращения: 16 март 2013. Архивировано 21 март 2013 года. 2014 йыл 19 июль архивланған.
  11. Rhoda Margesson (January 26, 2007). «Afghan Refugees: Current Status and Future Prospects» p.7. Report RL33851, Congressional Research Service.
  12. Новое исследование: Американские узбеки 2011 йыл 3 ноябрь архивланған.
  13. АҠШ вәкиле: Американы "үзбәктәр баҫа"
  14. Всеукраинская иҫәп алыуы, населения 2001
  15. Chinese Nationalities and Their Populations (2010)
  16. Узбеки | Всё о Китае 2012 йыл 27 ғинуар архивланған.
  17. Швециядаги узбеклар
  18. Итоги переписи населения Беларуси 2009 г. Национальный состав.
  19. Census of Mongolia, slide# 23. http://www.toollogo2010.mn/doc/Main%20results_20110615_to%20EZBH_for%20print.pdf
  20. База данных предварительных результатов переписи населения Латвии 2011 года  (инг.)
  21. Народы России. Энциклопедия. Главный редактор В. И. Тишков. Москва: 1994, с.355
  22. Древними предками У. были согдийцы, хорезмийцы, бактрийцы, ферганцы, сако-масагетские племена. [ Узбеки] — Ҙур совет энциклопедияһында мәҡәлә
  23. http://www.newworldencyclopedia.org/entry/Sogdiana

    The great majority of the Sogdian people gradually mixed with other local groups such as the Bactrians, Chorasmians, Turks and Persians, and came to speak Persian (modern Tajiks) or (after the Turkic conquest of Central Asia) Turkic Uzbek. They are among the ancestors of the modern Tajik and Uzbek people. Numerous Sogdian words can be found in modern Persian and Uzbek as a result of this admixture.

    .
  24. Fumagalli M. Framing Ethnic Minority Mobilisation in Central Asia: The Cases of Uzbeks in Kyrgyzstan and Tajikistan//Europe-Asia Studies, Vol. 59, No. 4 (Jun., 2007), p. 571
  25. [url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/uz.html 2019 йыл 5 ғинуар архивланған. Central Intelligence Agency (CIA) The World Factbook] ]
  26. A HEAVILY ARMED UZBEK. SAFAVID IRAN, MID 16TH CENTURY
  27. Султанов Т. Кочевые племена Приаралья в XV—XVII вв.// Вопросы этнической и социальной истории. М., 1982

Сығанаҡтар[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]