Нуғайҙар

Нуғайҙар
Үҙ атамаһы	ногай, ногайлар
Һаны һәм йәшәгән урыны
	Барлығы: 103 660; Рәсәй Федерацияһы:; 109 042 (2021 йылғы халыҡ иҫәбен алыу), 103 660 (2010)Өҙөмтә хатаһы: <ref> тамғаһы өсөн </ref> ябыу тамғаһы юҡ Ставрополь крайы: ; 22 569 (2021), 22 006 (2010); Ҡарасәй-Черкес Республикаһы: ; 17 368 (2021), 15 654 (2010); Ханты-Манси автономиялы округы: ; 9990 (2021), 5323 (2010); Әстерхан өлкәһе: ; 9320 (2021), 7589 (2010 ); Ямал-Ненец автономиялы округы: ; 3740(2021), 3479 (2010); Красноярск крайы: ; 1772 (2021), 950 (2010); Мәскәү: ; 539 (2021), 585 (2010); Мәскәү өлкәһе: ; 692 (2021), 266 (2010); Чечня: ; 2819 (2021), 3444 (2010); ; Румыния: 2000 Болгария: 500 Ҡаҙағстан: 484 Украина: 385 (перепись 2001) Үзбәкстан: 200
Археологик культура	«Евразияның дала поясы» малсылыҡ культуралары
Тел	Нуғай теле
Дин	ислам сөнниҙәр Хәнәфи мәҙһәб
Раса тибы	Европеоид раса һәм Көньяҡ себер расаһы
Халыҡ	төрки халыҡтар
Туғандаш халыҡтар	ҡырым татарҙары, башҡорттар, ҡараҡалпаҡтар, татарҙар, ҡаҙаҡтар
Килеп сығышы	ҡыпсаҡтар, манғыттар, астар, бәшнәктәр, Наймандар

«Die Mongolischen Reiche ums Jahr 1300» уҡыу атласы, төҙөүсеһе И. Г. Дройзен^[17]

Нуғайҙар (нуғ. Ногайлар) — башлыса Төньяҡ Кавказда һәм Дағстанда, Түбәнге Волга буйының көньяғында йәшәүсе төрки телле халыҡ. Антропологик яҡтан көньяҡ себер расаһына ҡарайҙар. Нуғайҙарҙың антропологик тибында монголоид һәм европеоид элементтары бар. Нуғай теле алтай телдәр ғаиләһенең төрки группаһының ҡыпсаҡ төркөмсәһенә керә. Нуғай телендә ҡарануғай һәм кубан диалектары бар, шулай уҡ ставрополь һәм әстерхан нуғайҙарының телдәре үҙенсәлекле.^[18] Диндәре башлыса ислам.

Рәсәйҙә 2021 йылғы йәниҫәп буйынса — 109 мең кеше. 2010 йылда үткәрелгән Бөтә Рәсәй халыҡ иҫәбе мәғлүмәттәре буйынса Рәсәйҙә барлығы 103 660 нуғай иҫәпкә алынған булған^[19]

Нуғай әҙәби теле ҡарануғай диалекты һәм нуғай һөйләше нигеҙендә төҙөлгән. Яҙма XVIII быуаттан 1928 йылға тиклем ғәрәп графикаһы, 1928—1938 йылдарҙа латин графикаһы, 1938 йылдан кириллица графикаһы нигеҙендә.

Шулай уҡ ҡарағыҙ[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Румыния татарҙары

Иҫкәрмәләр[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

↑ ^1,0 ^1,1 ^1,2 ^1,3 ^1,4 ^1,5 ^1,6 ^1,7 ^1,8 ^1,9 Национальный состав населения Российской Федерации согласно переписи населения 2021 года (билдәһеҙ).
↑ ^2,0 ^2,1 ^2,2 ^2,3 ^2,4 ^2,5 ^2,6 ^2,7 ^2,8 Өҙөмтә хатаһы: <ref> тамғаһы дөрөҫ түгел; этноСРФ төшөрмәләре өсөн текст юҡ
↑ Populația stabilă după etnie – județe, municipii, orașe, comune (билдәһеҙ). Дата обращения: 24 апрель 2015. Архивировано 18 ғинуар 2016 года.
↑ Всеукраїнський перепис населення 2001. Русская версия. Результаты. Национальность и родной язык. (билдәһеҙ) Архивировано 1 июль 2010 года.
↑ Материалы по изучению историко-культурного наследия Северного Кавказа. Выпуск IV: Антропология ногайцев. – ИА РАН. М.: Памятники исторической мысли. Ч.II. Антропология современных ногайцев
↑ Бушаков В.А. Тюркская этноойконимия Крыма // ИЯ РАН, Москва, 1992 г.
↑ Кулькатов Ж.Б. Ногайский этнический компонент в Крыму и Нижнем Поволжье: общее и особенное // Культура народов Причерноморья. — 2012. — № 228.
↑ Кузеев Р.Г. Происхождение башкирского народа. Этнический состав, история расселения. Издательство "Наука", Москва, 1974 г.
↑ Трепавлов В. В. Ногаи в Башкирии, XV—XVII вв. Княжеские роды ногайского происхождения. Уфа: Урал. науч. центр РАН, 1997. 72 с. (Материалы и исследования по истории и этнологии Башкортостана. № 2)
↑ Нурмухамедов М. К., Жданко Т. А., Камалов С. К., «Каракалпаки». Краткий очерк истории с древнейших времен до наших дней, Таш., 1971.
↑ Н.Мамедов. Каракалпакская литература. Баку, Мутард-жим, 2007.
↑ Ахметзянов М.И. Татарские родословные (шеджере) / М.И. Ахметзянов – Казань: ИЯЛИ им. Г. Ибрагимова // Золотоордынское обозрение. 2015.
↑ Исхаков Д. М. Юго-Восток Татарстана: проблема изучения этнической истории региона XTV-XVII вв. // Элмэт - Альметьевск. 2003.
↑ Исин А. Казахское ханство и Ногайская Орда во второй половине XV—XVI в. / Е. Б. Сыдыков, А. С. Еспенбетов. — Семипалатинск: Тенгри, 2002. — С. 38. — 139 с. — ISBN 9965-492-29-8. Архивная копия от 21 ғинуар 2022 на Wayback Machine
↑ Артыкбаев Ж. О. Историческое наследие Машхур Жусуп Копеева. — Павлодар: ПГУ им. С. Торайгырова. — С. 89. — 215 с.
↑ Абылхожин Ж. Б., Бурханов К. Н., Кадырбаев А. Ш., Султанов Т. И. Страна в сердце Евразии: сюжеты по истории Казахстана. — С. 126. — 280 с. — ISBN 5-7667-5571-6.
↑ Plate 79 from Professor G. Droysens Allgemeiner Historischer Handatlas by R. Andree (билдәһеҙ). Дата обращения: 7 апрель 2017. Архивировано 7 апрель 2017 года.
↑ Народы Дагестана / Отв. ред. С. А. Арутюнов, А. И. Османов, Г. Е. Сергеева. М.: Наука, 2002. С.492.
↑ Официальный сайт Всероссийской переписи населения 2010 года. Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года 2014 йылдың 22 март көнөндә архивланған.

Һылтанмалар[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Нуғайҙар // Башҡорт энциклопедияһы. — Өфө: «Башҡорт энциклопедияһы» ғилми-нәшриәт комплексы, 2015—2020. — ISBN 978-5-88185-143-9. (Тикшерелеү көнө: 22 март 2023)

[Nac_total_2021-1] 1,0 ^1,1 ^1,2 ^1,3 ^1,4 ^1,5 ^1,6 ^1,7 ^1,8 ^1,9 Национальный состав населения Российской Федерации согласно переписи населения 2021 года (билдәһеҙ).

[этноСРФ-2] 2,0 ^2,1 ^2,2 ^2,3 ^2,4 ^2,5 ^2,6 ^2,7 ^2,8 Өҙөмтә хатаһы: <ref> тамғаһы дөрөҫ түгел; этноСРФ төшөрмәләре өсөн текст юҡ

[3] Populația stabilă după etnie – județe, municipii, orașe, comune (билдәһеҙ). Дата обращения: 24 апрель 2015. Архивировано 18 ғинуар 2016 года.

[4] Всеукраїнський перепис населення 2001. Русская версия. Результаты. Национальность и родной язык. (билдәһеҙ) Архивировано 1 июль 2010 года.

[5] Материалы по изучению историко-культурного наследия Северного Кавказа. Выпуск IV: Антропология ногайцев. – ИА РАН. М.: Памятники исторической мысли. Ч.II. Антропология современных ногайцев

[6] Бушаков В.А. Тюркская этноойконимия Крыма // ИЯ РАН, Москва, 1992 г.

[7] Кулькатов Ж.Б. Ногайский этнический компонент в Крыму и Нижнем Поволжье: общее и особенное // Культура народов Причерноморья. — 2012. — № 228.

[8] Кузеев Р.Г. Происхождение башкирского народа. Этнический состав, история расселения. Издательство "Наука", Москва, 1974 г.

[9] Трепавлов В. В. Ногаи в Башкирии, XV—XVII вв. Княжеские роды ногайского происхождения. Уфа: Урал. науч. центр РАН, 1997. 72 с. (Материалы и исследования по истории и этнологии Башкортостана. № 2)

[10] Нурмухамедов М. К., Жданко Т. А., Камалов С. К., «Каракалпаки». Краткий очерк истории с древнейших времен до наших дней, Таш., 1971.

[11] Н.Мамедов. Каракалпакская литература. Баку, Мутард-жим, 2007.

[12] Ахметзянов М.И. Татарские родословные (шеджере) / М.И. Ахметзянов – Казань: ИЯЛИ им. Г. Ибрагимова // Золотоордынское обозрение. 2015.

[13] Исхаков Д. М. Юго-Восток Татарстана: проблема изучения этнической истории региона XTV-XVII вв. // Элмэт - Альметьевск. 2003.

[14] Исин А. Казахское ханство и Ногайская Орда во второй половине XV—XVI в. / Е. Б. Сыдыков, А. С. Еспенбетов. — Семипалатинск: Тенгри, 2002. — С. 38. — 139 с. — ISBN 9965-492-29-8. Архивная копия от 21 ғинуар 2022 на Wayback Machine

[15] Артыкбаев Ж. О. Историческое наследие Машхур Жусуп Копеева. — Павлодар: ПГУ им. С. Торайгырова. — С. 89. — 215 с.

[16] Абылхожин Ж. Б., Бурханов К. Н., Кадырбаев А. Ш., Султанов Т. И. Страна в сердце Евразии: сюжеты по истории Казахстана. — С. 126. — 280 с. — ISBN 5-7667-5571-6.

[автоссылка2-17] Plate 79 from Professor G. Droysens Allgemeiner Historischer Handatlas by R. Andree (билдәһеҙ). Дата обращения: 7 апрель 2017. Архивировано 7 апрель 2017 года.

[18] Народы Дагестана / Отв. ред. С. А. Арутюнов, А. И. Османов, Г. Е. Сергеева. М.: Наука, 2002. С.492.

[пер.2010-19] Официальный сайт Всероссийской переписи населения 2010 года. Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года 2014 йылдың 22 март көнөндә архивланған.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]