Балҡарҙар

Балҡарҙар
	Балҡарҙар
	Байраҡ
Туған тел	Ҡарасай-балҡар теле
Дәүләт	Рәсәй; Ҡаҙағстан; Ҡырғыҙстан; Америка Ҡушма Штаттары; Украина; Үзбәкстан; Төркиә[…]
Административ-территориаль берәмек	Ҡабарҙы-Балҡар Республикаһы, Ставрополь крайы, Ҡарасай-Черкес Республикаһы һәм Мәскәү
Халыҡ һаны	125 044 кеше (2021)
	Балҡарҙар Викимилектә

Балҡарҙар (рус. Балка́рцы, ҡарас.-балҡ. малкъарлыла, таулула)^[5]^[6]; — төрки телле халыҡ, башлыса Төньяҡ Кавказдың үҙәк өлөшөндә, таулы һәм тау алды төбәктәрендә йәшәй (Балҡарстан).

Йылғалары Баксан, Чегем , Хазни-дон, Черек-Балҡар, Черек-Хулам. Европеоид расаның кавкасион раса антропологик тибы ^[7]. Төрки телдәр ғаиләһенең ҡарасай-балҡар телендә һөйләшәләр.

Этнонимы

«Балҡар» этнонимының килеп сығышы тураһында бер нисә версия бар:

Малкар тарлауығында йәшәүселәрҙең урыҫ телендәге аталышы (рус. малкарцы)^[8].
«Болгар» тигән атаманан ^[9] 737 йылда ғәрәп-хазар килешеү шарттары буйынса ҡаған теләүселәрҙең барыһына ла ислам ҡабул итергә рөхсәт бирә. Күп болғар-бурджандар (атап әйткәндә, хәҙерге заман балҡар, карасай һәм ҡумыҡтарҙың ҡанбабалары) мосолманлыҡ ҡабул итә. Тап ошо ваҡыттан болғарҙар араһында ислам тарала башлай.^[10]

Үҙатамалары — малғар, малҡар, балҡар.

Халыҡ һаны

Әлеге ваҡытта балҡарҙарҙың дөйөм һаны яҡынса 125 мең кеше тәшкил (2010 йылға ҡарата). Рәсәйҙә 112,9 мең кеше йәшәй, улар араһында Ҡабарҙы-Балҡарстанда — 108,6, меңе, был республика халҡының 12,7 % тәшкил итә.

(Ҡабарҙы-Балҡарстанда) 2010 йылғы халыҡ иҫәбе райондар буйынса:

Муниципаль район	Балҡарҙар өлөшө, %
Эльбрус МР	69,5
Черек МР	64
Чегем МР	20
Нальчик	16,9
Зольск МР	6

Күпмелер балҡарҙар Ҡаҙағстанда һәм Ҡырғыҙстанда йәшәй (4 — 5 мең кеше, 2008), улар унда депортация арҡаһында 1944 барып юлыҡҡан.

Шулай уҡ Төркиәлә, Европа илдәрендә һәм АҠШ-та йәшәүселәр бар, улары XIX быуатта мөһәжир булып киткән.

Халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре

Йыл	Халыҡ һаны	Сығанаҡ
1939	42 685^[11]	1939 йылғы халыҡ иҫәбен алыу
1959	42 408^[11]	1959 йылғы халыҡ иҫәбен алыу
1970	59 501^[11]	1970 йылғы халыҡ иҫәбен алыу
1979	66 334^[11]	1979 йылғы халыҡ иҫәбен алыу
1989	85 126^[11]	1989 йылғы халыҡ иҫәбен алыу
2002	108 426^[11]	2002 йылғы халыҡ иҫәбен алыу
2010	112 924^[11]	2010 йылғы халыҡ иҫәбен алыу

Телдәре

Төп мәҡәлә: Ҡарасай-балҡар теле

Ҡарасай-балҡар (ҡарасай, балҡар) теле — төрки телдәрҙең береһе , был телдә ҡарасайҙар һәм балҡарҙар һөйләшә. Диалекттарында айырма аҙ. Хәҙерге атамаһы 1950 йылдарҙа ҡабул ителә, элек таулы-татар, таулы-төрки, татар-сығатай теле тип атап йөрөтөлгән.Ҡабарҙы-Балҡарстанда һәм Ҡарасай-Черкес Республикаһында киң таралған, ике республикала ла дәүләт статусына эйә. Рәсәйҙә 303 мең самаһы кеше ошо телдә һөйләшә^[12].

Иҫкәрмәләр

↑ https://rosstat.gov.ru/storage/mediabank/Tom5_tab1_VPN-2020.xlsx
↑ http://joshuaproject.net/countries/KZ
↑ http://joshuaproject.net/countries/KG
↑ Всероссийская перепись населения 2020—2021 годов
↑ Каракетов, 2005, Каракетов, 2007
↑ «Этнонимы и племенные названия Северного Кавказа», Год: 1973, Автор: Волкова Н. Г., Издательство: «Наука» (Главная редакция восточной литературы, г. Москва), стр. — 87
↑ Алексеев В.П. Происхождение народов Кавказа. — Москва: Наука, 1974.
↑ К. Х. Унежнев. История Кабарды и Балкарии. — ГП КБР "Республиканский полиграфкомбинат им. Революции 1905 г." Издательский центр "Эль-Фа", 2005-01-01. — 626 с.
↑ Андрей Николаевич Кононов. История изучения тюркских языков в России: дооктябрьский период. — Наука, Ленинградское отд-ние, 1982-01-01. — 372 с.
↑ —Бегунов Ю. (ред.), Закиев М., Бариев Р., Глашев Б., Нурутдинов Ф. Сокровища булгарского народа. Этногенез. История. Культура. Издательство: «БулгарИздат»; 2007 г.
↑ ^11,0 ^11,1 ^11,2 ^11,3 ^11,4 ^11,5 ^11,6 Карачаевцы. Балкарцы / отв. ред. М.Д. Каракетов, Х.-М.А. Сабанчиев. — М.: Наука, 2014. — С. 17. — (Народы и культуры). — ISBN 978-5-02-038043-1.
↑ Всероссийская перепись населения 2002 года (билдәһеҙ). perepis2002.ru. Дата обращения: 17 апрель 2017. Архивировано 5 август 2012 года. 2012 йыл 5 август архивланған.

Әҙәбиәт

Абаев М. К. Исторический очерк «Балкария» // Мусульманин. — Париж, 60.02.2011. — № 14—17. — С. 586—627.
Батчаев В. М. Балкария в XV — начале XIX вв. — М.: ТАС-Издат, 2006. — 190 с.
Балкарцы // Народы России. Атлас культур и религий. — М.: Дизайн. Информация. Картография, 2010. — 320 с. — ISBN 978-5-287-00718-8.
Балкарцы // Этноатлас Красноярского края / Совет администрации Красноярского края. Управление общественных связей ; гл. ред. Р. Г. Рафиков ; редкол.: В. П. Кривоногов, Р. Д. Цокаев. — 2-е изд., перераб. и доп. — Красноярск: Платина (PLATINA), 2008. — 224 с. — ISBN 978-5-98624-092-3. Архивная копия от 29 ноябрь 2014 на Wayback Machine
Балкарцы / Каракетов М. Д. // Анкилоз — Банка [Электронный ресурс]. — 2005. — С. 712—713. — (Большая российская энциклопедия : [в 35 т.]; vol. 2004—2017, вып. 2). — ISBN 5-85270-330-3.
Кипкеева З. Б. Карачаево-балкарская диаспора в Турции. — Ставрополь: Изд-во СГУ, 2000. — 184 с. — ISBN 5-88648-212-1. Архивная копия от 23 сентябрь 2015 на Wayback Machine
Сабанчиев Х.-М. А. Депортация, жизнь в ссылке и реабилитация балкарского народа: 1940-е — начало XXI в / автореферат дис. ... доктора исторических наук : 07.00.02. — Ростов н/Д: Рост. гос. ун-т, 2007.
Сабанчиев Х.-М. А. Балкарцы : выселение и возвращение. — Нальчик: Эльбрус, 2008. — 437 с. — (Балкарская историческая серия). — ISBN 978-5-7680-2189-4.

[_f24084ad4452f879-1] ttps://rosstat.gov.ru/storage/mediabank/Tom5_tab1_VPN-2020.xlsx

[_39c6376d659c809b-2] ttp://joshuaproject.net/countries/KZ

[_290c9fad92408c63-3] ttp://joshuaproject.net/countries/KG

[_d7eed0410e6e1124-4] Всероссийская перепись населения 2020—2021 годов

[5] Каракетов, 2005, Каракетов, 2007

[autogenerated1-6] «Этнонимы и племенные названия Северного Кавказа», Год: 1973, Автор: Волкова Н. Г., Издательство: «Наука» (Главная редакция восточной литературы, г. Москва), стр. — 87

[7] Алексеев В.П. Происхождение народов Кавказа. — Москва: Наука, 1974.

[8] К. Х. Унежнев. История Кабарды и Балкарии. — ГП КБР "Республиканский полиграфкомбинат им. Революции 1905 г." Издательский центр "Эль-Фа", 2005-01-01. — 626 с.

[9] Андрей Николаевич Кононов. История изучения тюркских языков в России: дооктябрьский период. — Наука, Ленинградское отд-ние, 1982-01-01. — 372 с.

[10] —Бегунов Ю. (ред.), Закиев М., Бариев Р., Глашев Б., Нурутдинов Ф. Сокровища булгарского народа. Этногенез. История. Культура. Издательство: «БулгарИздат»; 2007 г.

[:3-11] 11,0 ^11,1 ^11,2 ^11,3 ^11,4 ^11,5 ^11,6 Карачаевцы. Балкарцы / отв. ред. М.Д. Каракетов, Х.-М.А. Сабанчиев. — М.: Наука, 2014. — С. 17. — (Народы и культуры). — ISBN 978-5-02-038043-1.

[12] Всероссийская перепись населения 2002 года (билдәһеҙ). perepis2002.ru. Дата обращения: 17 апрель 2017. Архивировано 5 август 2012 года. 2012 йыл 5 август архивланған.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

Һүҙлектәр һәм энциклопедиялар	Большая российская · Britannica (онлайн)
Норматив контроль	BNF: 15042164p · LCCN: sh85011211