Эстәлеккә күсергә

Ҡарасай-балҡар теле

Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте
Ҡарасай-балҡар теле
ҡарас.-балҡ. Къарачай-малкъар тил
ҡарас.-балҡ. qaraçay-malqar
ҡарас.-балҡ. Таулу тил‎
ҡарас.-балҡ. Qaraçay-Malqar til
ҡарас.-балҡ. Tawlu til
Рәсем
Ҡыҫҡаса атамаһы qaraçay-balkarca һәм хъæрæсейаг-балхъайраг
Дәүләт  Рәсәй[1]
Барлыҡҡа килгән Ҡабарҙы-Балҡар Республикаһы һәм Ҡарасай-Черкес Республикаһы
Тел төрҙәре агглютинатив телдәр
Яҙыу Кирил алфавиты һәм Латин алфавиты
Телдә һөйләшеүселәр 305 364 кеше (2010)[2],
310 400 кеше (2010)[3]
Телдең ЮНЕСКО статусы бирешеүсән[d][4]
Ethnologue каталогында тел статусы 5 Developing[d][3]
Тасуирлау биттәре turkic.elegantlexicon.com/…
Викимедиа проекттарында тел коды krc

Ҡарасай-балҡар теле (рус. Карача́ево-балка́рский, (ҡарасай, балҡар) теле (къарачай-малкъар тил, таулу тил) — Төньяҡ Кавказдағы төрки телле ҡарасайҙар һәм балҡарҙар ҡулланған тел. Хәҙерге атамаһы 1950 йылдарҙа ҡабул ителә, элгәре тау-татар, тау төрки тип атала, сығатай теле тип тә йөрөтөлә[5].

Социолингвистик хәл торошо

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

2010 йылғы халыҡ иҫәбе буйынса, Рәсәй Федерацияһында 305 364 кеше балҡарса һөйләшә.

Ethnologue сайты мәғлүмәттәре буйынса донъяла балҡар теллеләр — 310 730. Рәсәйҙән ситтә ҡарасай-балҡар теле Төркиәлә таралған, ҡайһы бер европа илдәрендә, АҠШ-та таралған.

Ҡарасай-балҡар теле Ҡарасай-Черкес[6] һәм Ҡабарҙы-Балҡар Республикаларында дәүләт телдәренең береһе булып тора [7]. Беренсеһендә ул - ҡарасай (карач.-балк. къарачай тил), икенсеһендә балҡар (карач.-балк. малкъар тил) тип атала.

Ҡарасай-балҡар телендә «Заман »[8] һәм «Къарачай» гәзиттәре[9], «Минги тау» журналы [8], шулай уҡ балалар өсөн «Нюр»[8] һәм «Илячин»[9] баҫмалары нәшер ителә. Ҡөрьән ҡарасай-балҡар теленә тәржемә ителгән.

Яҙмаһы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Төп мәҡәлә: Ҡарасай-балҡар яҙмаһы

1920-се йылдарға тиклем ғәрәп яҙма системаһы яраҡлаштырып ҡулланылған. Типография ысулы менән баҫтырып сығарылған ҡарасай-балҡар телендәге иң беренсе табылған китап XIX быуат башына ҡарай[10][11].

Ҡарасай-балҡар әлифбаһын латин һәм рус хәрефтәре менән эшләргә ынтылыш 1880-се йылдарҙа башлана. 1924-1939: латиница нигеҙендәге орфография. 1939-ҙан — кириллица нигеҙендә алфавит[12].

Ҡарасай-балҡар әлифбаһы хәҙер кириллица нигеҙендә генә йөрөтөлә[13].

Латин әлифбаһы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

1924 йылда ҡарасай-балҡар теле өсөн латин әлифбаһы кабул ителә:

A a B в C c Ç ç D d E e F f G g
Ƣ ƣ I i J j K k Q q L l M m N n
Ꞩ ꞩ O o Ө ө P p R r S s Ş ş T t
Ь ь U u V v Y y X x Z z Ƶ ƶ

1926 йылда әлифбаға Ꞑꞑ, H h, W w хәрефтәре өҫтәлә.


Хәҙерге ҡарасай-балҡар әлифбаһы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
А а Б б В в Г г Гъ гъ Д д Дж дж Е е
Ё ё Ж ж З з И и Й й К к Къ къ Л л
М м Н н Нг нг О о П п Р р С с Т т
У у Ф ф Х х Ц ц Ч ч Ш ш Щ щ Ъ ъ
Ы ы ь Э э Ю ю Я я

Иҫкәрмәләр

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
  1. ↑ ScriptSource - Russian Federation
  2. ↑ Всероссийская перепись населения 2010 года
  3. ↑ 3,0 3,1 Ethnologue (ингл.) — 25, 19 — Dallas, Texas: SIL International, 1951. — ISSN 1946-9675
  4. ↑ Красная книга языков ЮНЕСКО
  5. ↑ Коряков, 2010
  6. ↑ Закон «О языках народов Карачаево-Черкесской Республики», 1996 2013 йыл 4 июнь архивланған.
  7. ↑ Закон «О языках народов Кабардино-Балкарской Республики», 1995 2010 йыл 13 ғинуар архивланған.
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 Издаются в Кабардино-Балкарии
  9. ↑ 9,0 9,1 Издаются в Карачаево-Черкесии
  10. ↑ Журнал «Bibliotheca Sacra». 1881. Т. 38. С. 657
  11. ↑ Карачаевцы. Балкарцы (Отв. ред. М. Д. Каракетов, Х.-М. А. Сабанчиев). М.: Наука. 2014. С. 123
  12. ↑ Вопросы совершенствования алфавитов тюркских языков СССР. М., 1972
  13. ↑ Кругосвет

Сығанаҡтар

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
  • Боровков А. К. Карачаево-балкарский язык. Л., 1934.
  • Акбаев Ш. Х. . Фонетика диалектов карачаево-балкарского языка. — Черкесск, 1963.
  • Алиев У. Б. Синтаксис карачаево-балкарского языка. М., 1973.
  • Аппаев А. М. Диалекты балкарского языка в их отношении к балкарскому литературному языку. Нальчик, 1960.
  • Ахматов И. Х. Карачаево-балкарский язык. Синтаксис. Ч. 2. Нальчик, 1992.
  • Гочиева С. А. Наречия в карачаево-балкарском языке. Нальчик, 1983.
  • Грамматика карачево-балкарского литературного языка. Ч. 1. Фонетика и морфология. М., 1979.
  • Грамматика карачаево-балкарского языка. Под ред. Н. А. Баскакова. Нальчик, 1966.
  • Грамматика карачаево-балкарского языка. Фонетика. Морфология. Синтаксис. Нальчик, 1976.
  • Карачаево-балкарско-русский словарь. Под ред. Э. Р. Тенишева. М., 1965.
  • Къарачай-малкъар тилни грамматикасы. Нальчик, 1970.
  • Отаров И. М. Лексикология карачаево-балкарского языка. Нальчик, 1982.
  • Русско-карачаево-балкарский словарь. Нальчик, 1970.
  • Толковый словарь карачаево-балкарского языка. Т. 1. — Нальчик: Эль-Фа, 1995. — 2150 с.
  • Толковый словарь карачаево-балкарского языка. Т. 2. — Нальчик: Эль-Фа, 2002. — 1168 с.
  • Толковый словарь карачаево-балкарского языка. Т. 3. — Нальчик: Эль-Фа, 2005. — 1158 с.
  • Урусбиев И. Х. Спряжение глагола в карачаево-балкарском языке. Черкесск, 1963.
  • Хабичев М. А. Карачаево-балкарское именное словообразование. Черкесск, 1989.
  • Хабичев М. А. Карачаево-балкарское именное формообразование. Черкесск, 1991.
  • Хаджилаев Х.-М. И. Очерки карачаево-балкарской лексикология. Черкесск, 1970.
  • Чеченов А. А. Историческая фонетика карачаево-балкарского языка. М., 1996.
  • Чеченов А. А. Проблемы формирования языка карачаевцев и балкарцев. М., 1996.
  • Steve Seegmiller Karachay — Lincom Europa, 1996
  • В. И. Филоненко Грамматика балкарского языка (фонетика и морфология) — Кабардино-балкарское государственное издательство, 1940
  • Е. А. Лютикова, С. Г. Татевосов, М. Ю. Иванов, А. Г. Пазельская, А. Б. Шлуинский Структура события и семантика глагола в карачаево-балкарском языке — М.: ИМ-ЛИ РАН, 2006.
  • Материалы, предоставленные балкарской экспедией ОТиПЛа МГУ (хэндауты и проч.)


Википедия
Википедия

Һылтанмалар

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
«https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Ҡарасай-балҡар_теле&oldid=1187082» битенән алынған