Ҡыпсаҡ теле
| Ҡыпсаҡ теле | |
| Барлыҡҡа килгән | Ҡыпсаҡтар |
|---|---|
| Тел төрҙәре | агглютинатив телдәр |
| Телдә һөйләшеүселәр | 0 кеше |
| Телдең ЮНЕСКО статусы | мёртвый язык[d] |
Ҡыпсаҡ теле — VIII—IX быуаттарҙа ҡимаҡтар менән бергә Иртыштың үрге ағымында һәм Алтайҙа[1] йәшәгән ҡыпсаҡтарҙың хәҙер үле төрки теле.
IX быуатта ҡыпсаҡтар, уғыҙҙарҙы ҡыҫырыҡлап сығарып, Иртыш йылғаһының көнбайышыңдағы далаларға күскән.
Артабан XI быуатта йәшәгән һәм ҡыпсаҡтарҙың бер өлөшө, Иҙел аша сығып, уғыҙ йәки болғар тибындағы телдәрҙә һөйләшеүсе Ҡара диңгеҙ буйы далаларында йәшәгән бәшнәктәрҙе, тороҡтарҙы, болғарҙарҙы, хазарҙарҙы һәм башҡа төрки ҡәбиләләрҙе ҡыҫырыҡлап сығара һәм йота ассимиляция
Дунайҙың түбәнге ағымы һәм Иҙел араһында йәшәгән ҡыпсаҡтар боронғо рус сығанаҡтарынан ҡыпсаҡтар исеме аҫтында, ә византия һәм европаға — ҡомандар булараҡ билдәле. Уларҙың теле фәндә ҡыпсаҡ теле булараҡ билдәле. Ҡыпсаҡ теле миссионерҙарға ҡыпсаҡ телен өйрәнеү һәм Алтын Урҙа халҡын христианлыҡ менән таныштырыу маҡсатында төҙөлгән XIV быуаттың билдәле яҙма ҡомартҡыһы "Куманикус кодексы"нда сағылған.
Урта быуаттарҙа билдәле булған икенсе ҡыпсаҡ теле Үҙәк Азиянан, Кавказдан һәм Ҡара диңгеҙ буйы далаларынан килтерелгән әсир ҡыпсаҡ тоҡомдарының Мысыр мәмлүктәре теле була. Мәмлүк-ҡыпсаҡ теле XIII—XV быуаттарҙа ҡулланылған, унан ғәрәп яҙмаһы менән яҙылған бер нисә ҡомартҡы һаҡланып ҡалған.
XIII быуаттан башлап, ҡыпсаҡ теленең төрлө һөйләштәре Алтын Урҙала (әммә яҙма тел ролен көньяҡтараҡ барлыҡҡа килгән һөйләштәр, — хорезм-төрки һәм һуңғараҡ сығатай) телдәре уйнаған) аралашыуҙа ҡулланылған йәнле һөйләү теле булып тора.
Ҡыпсаҡ теле ҡыпсаҡ телдәре төркөмө нигеҙенә (башҡорт ҡырым татар, ҡараим, ҡырымшаҡ, ҡарасай-балҡар, ҡумыҡ, нуғай, ҡаҙаҡ, ҡарағалпаҡ, татар, сыбыр)[2] ятҡан.
Ҡайһы бер тел белгестәре, Радлов, Гаркавец, Тенишев, иртә ҡыпсаҡ теленең ике — көнсығыш һәм көнбайыш тармаҡҡа тарҡалыуын күрһәткән. Ҡыпсаҡ һәм боронғо ҡырғыҙ (йәнәсәй-телдәренең үҙ-ара тәьҫире һөҙөмтәһендә көнсығыш ҡыпсаҡ телмәр тибы формалаша башлай. Хронологик эҙмә-эҙлеклек менән көнсығыш ҡыпсаҡ теле көньяҡ алтай (XI—XIV быуаттар), фирғәнә-ҡыпсаҡ һәм ҡырғыҙ телдәренә (XV быуаттан) тарҡала.
Көнбайыш һәм көнсығыш ҡыпсаҡ телдәренең үҙенсәлекле айырмаһы булып ау дифтонгыһының үҫтерелеүе тора: көнбайыш ҡыпсаҡтарҙа ул һаҡланған (тау — «гора»), көнсығыш ҡыпсаҡтарҙа боронғо кимәлдә оҙон һуҙынҡыға үҙгәргән (ҡырғыҙса: тоо, көньяҡ алтайса: туу, диалекттарҙа тоу).
Артабанғы быуаттарҙа хронологик эҙмә-эҙлеклелек менән көнбайыш ҡыпсаҡ ареалы иҙел буйы ҡыпсаҡ (XIII быуат), ҡыпсаҡ-ҡыпсаҡ (XI—XIII бб.) һәм нуғай-ҡыпсаҡтарға (XIV—XVI бб.) тарҡала[3].
Фонетик структураһы яғынан ҡыпсаҡ теле тас/таш - 'камень' тибындағы һүҙҙәрҙә с/ш тап килеүҙәренең үҙгәреүсән, һүҙ башында ж/ж урынына башлыса 'й' ҡулланыу менән ҡылыҡһырлана, грамматик төҙөлөшөндә — -ур/-р һәм -ар/-эр-ға тамамланған исем ҡылымдарҙы параллель ҡулланыу, -у-/- формалары урынына -мак/-мэк хәл ҡылымдарын әүҙемләштереү һ. б., шулай уҡ уғыҙ лексикаһы менән иғтибарҙы йәлеп итә[4].
Монгол осорона тиклемге ҡоман теле, йәки ҡыпсаҡ теле тураһында мәғлүмәтте Мәхмәүт Ҡашғари һүҙлегендә табырға була (XI—XIII 2-се яртыһы)[5].
Ҡыпсаҡ теленең монгол осоронан һуңғараҡ (XIII—XVI 2-се яртыһы) дәүеренә Латин-фарсы-ҡоман һүҙлеге йәки 'Codex Cumanicus' ҡарай (Т. Клапрот 1828 й.баҫтырып сығарған)[6].
Шулай уҡ ҡарағыҙ
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- Половецкий язык
- Армяно-кыпчакский язык
- Кыпчакские языки
- Киргизско-кыпчакские языки
- Кодекс Куманикус
Иҫкәрмәләр
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- ↑ Кляшторный С. Г., Савинов Д. Г. Степные империи древней Евразии. — СПб.: Филологический факультет СПбГУ, 2005. — ISBN 5-8465-0246-6.
- ↑ Баскаков Н. А. К вопросу о классификации тюркских языков // Известия Академии наук СССР. Отделение литературы и языка. — М., 1952. — В. 2. — Т. XI. — С. 121—134.
- ↑ https://tfmarket.ru/zdorove/znachenie-kypchakskii-yazyk-v-sovremennom-tolkovom-slovare-bse.html Ҡыпсаҡ тел төркөмдәрен сағыштырыу
- ↑ https://slovar.cc/enc/bse/2010403.html Ҙур совет энциклопедияһы Ҡыпсаҡ теле
- ↑ https://slovar.cc/enc/bse/2010403.html Ҙур совет энциклопедияһы Ҡыпсаҡ теле
- ↑ https://rustgrove.ru/znachenie-kypchakskii-yazyk-v-sovremennom-tolkovom-slovare-bse-kypchakskie/ Кодекс Куманикус китабы
Һылтанмалар
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- Ҙур совет энциклопедияһы Ҡыпсаҡ теле
- Кодекс Куманикус китабы
- Ҡыпсаҡ тел төркөмдәрен сағыштырыу
- Ҡыпсаҡ телдәре тураһында
Әҙәбиәт
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- Радлов В. В., О языке куманов. По поводу издания куманского словаря, СПБ. 1884; Codex Cumanicus, hrsg. von К. Gronbech, Kbh., 1936; Gronbech K., Komanisches Worterbuch. Kbh., 1942.
- Махмуд Кашгари. 'Словарь тюркских наречий'
- Наджип Э. Н., Благова Г. Ф. Мамлюкско-кыпчакский язык // Языки мира: Тюркские языки. — М.: Институт языкознания РАН, 1996. — С. 75—116. — (Языки Евразии). — ISBN 5-655-01214-6.
- Чеченов А. А. Половецкий язык // Языки мира: Тюркские языки. — М.: Институт языкознания РАН, 1996. — С. 110—116. — (Языки Евразии). — ISBN 5-655-01214-6.
- Тенишев Э. Р. Тюркоязычных древних памятников языки // Языки мира: Тюркские языки. — М.: Институт языкознания РАН, 1996. — С. 35—47. — (Языки Евразии). — ISBN 5-655-01214-6.
- Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. Региональные реконструкции / Тенишев Э. Р.. — М.: Наука, 2002. — С. 216—338, 736—737.
- Гаркавец А. Н. Кыпчакские языки. — Алма-Ата: Наука, 1987.
- Гаркавец А. Н. Codex Cumanicus: Половецкие молитвы, гимны и загадки XIII—XIV веков // Кыпчакское письменное наследие. — Алматы: Дешт-и-Кыпчак, Баур, 2004. — Т. II. — 60 с.
- Гаркавец А. Н. Codex Cumanicus: Половецкие молитвы, гимны и загадки XIII—XIV веков. — Москва: Русская деревня, 2006. — 88 с.
- Гаркавец А. Н. Codex Cumanicus: Половецкие молитвы, гимны и загадки XIII—XIV веков // Кыпчакское письменное наследие. — Алматы: КАСЕАН; Баур, 2007. — Т. II. — С. 63—120.
- Codex Cumanicus / Kuun, Géza. — Budapest, 1880.
