Ҡыпсаҡтар

Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте
Ҡыпсаҡтар
Нигеҙләү датаһы 900
Тәртип буйынса һуңыраҡ килеүсе Kipchak Burut[d], Кыпшак[d], Ҡыпсаҡ ырыуы һәм ферганские кипчаки[d]
Ғәмәлдән сыҡҡан дата 1220
Урынлашыу картаһы
 Ҡыпсаҡтар Викимилектә

Ҡыпсаҡтар (половцы, половчанин)[1]; үҙатамалары — ҡыпсаҡтар (қыпчақлар 欽察)[2]; европа һәм византия сығанаҡтарында — ҡомандар (лат. cumani, comani, греч. kο[ϒ]μάνοι), һуңыраҡ татарҙар (греч. τάταροι) — күскенсе[3][4][5] төрки халыҡ[6], Ҡыпсаҡ далаһы йәки Дәште Ҡыпсаҡ тип билдәле тарихи төбәктә йәшәгән[7]. Урыҫ сығанаҡтарына — сарочин йәки сарациндар, венгрия сығанаҡтарында — кундар[8].

XI быуат башында Иҙел аръяғынан ҡара диңгеҙ буйы далаларына ағыла, унан бәшнәктәр һәм торҡтарҙы ҡыҫырыҡлап сығара. Шунан ҡыпсаҡтар Днепрҙы аша сыға һәм Дунайҙың түбәнге ағымына етә, шулай итеп, Дунайҙан алып Иртышҡа тиклем бөтә Бөйөк Даланы биләп йәшәй, шул замандан башлап көнсығыш сығанаҡтарында Дәште Ҡыпсаҡ (Ҡыпсаҡ далаһы) тип йөрөтөлә.

Алтын Урҙа (XIII быуат уртаһы) ҡыпсаҡтар аҙ һанлы монгол телле ҡәбиләләрҙе йота ассимилировали һәм уларҙы үҙ телдәренә күсерә. Һуңыраҡ ҡыпсаҡ теле хәҙерге ҡыпсаҡ төркөмө телдәре (башҡорт, татар, ҡырым татарҙар, ҡараим, ҡырымшаҡ, ҡарасай-балҡар, ҡумыҡ, нуғай, ҡаҙаҡ, ҡырғыҙ, ҡарғкалпаҡ, сыбыр)[9]нигеҙенә һалына.

Сығанаҡтар[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Традицион ҡарашҡа[10][11][12][13][14][15] ярашлы, ҡыпсаҡтар, половецы йәки ҡомандар — бер халыҡтың исеме.

Икенсе фараз буйынса, ҡыпсаҡтар ике ҙур тармаҡтан[16]: половцы-ҡыпсаҡ һәм кун-ҡыпсаҡтарҙан (туҡһабалар)[17] торған; көнбайыш ҡыпсаҡтар торған тармаҡ — ҡыпсаҡтар-көнсығыш һәм саров — кун[18]. Ю. А. Евстигнеев фаразы буйынса, ҡомандар, кундар һәм ҡыпсаҡтар (һарылар) төрлө халыҡ булғандар. Версия буйынса, С А. Плетнёва фаразы буйынса[19], ҡыпсаҡтар (шарҙар, половцы) һәм ҡомандар (Днепрҙан көнбайыштараҡ) төрлө халыҡтан булған.

Ҡомандар[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Көнбайыш европа һәм византия сығанаҡтарында ҡыпсаҡтар ҡомандар[20][21] (мәҫәлән, Анна Комнина Левунион янындағы алыш менән бәйле, ҡомандар һәм бәшнәктәр бер телдә һөйләшкән[22]) тип хәбәр итә. Плетнёва С. А[19] ҡомандарҙы Дон, Донец һәм Аҙау диңгеҙенең төньяҡ яр буйына, таш балдбал һындар булмағанлыҡтан, Днепрҙан көнбайыштараҡ — һары ҡыпсаҡтар (половцы) йәйләгән урынға урынлаштыра.

Кундар[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Кундар, һарылар һымаҡ, 1030-сы йылдарҙа, даими рәүештә ҡыпсаҡтарҙың көнсығыш күршеһе булып, күсмә ҡәбиләләрҙең "сылбыр миграцияһы"нда ҡатнаша. Дон туҡһаба ҡыпсаҡтары сығышы буйынса[23] кундарға ҡараған булған тигән фараз бар.

XI—XIIIбыуаттарҙа кун исеме венгр эпизодик рәүештә венгр һәм урыҫ сығанаҡтарында ҡомандар менән бер рәттән ҡыпсаҡ, половцы һәм венгр ҡыпсаҡтары[24]мәғәнәһендә осрай.

Этимологияһы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Иртә фаразы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Баштараҡ «половцы» этнонимы менән бәйле поле ялан (далала йәшәүселәр мәғәнәһендә) менән бәйле, тип фаразлайҙар. XVI быуатта беренсе булып бындай фекерҙе Сигизмунд Герберштейн әйтә. Был фекерҙе беренсе урыҫ тарихсылары ла хуплай. Мәҫәлән, XIX быуаттың башында А. М. Щекатов: «Половцы тигән исемде уларға, күсеп йөрөгән яландарын күҙ уңында тотоп, урыҫтар биргән, тип уйларға була» тигән .

Традицион фараз[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Хәҙерге тарихнамәлә «половый» йәғни «һарғылт аҡ, һарғылт» һүҙенән «половцы»[25]һүҙе таралған тигән аңлатма йәшәй. Был ҡарашты тәүге тапҡыр 1875 йылда А. Куник тәҡдим итте. Һалам н сиркәү- славян телендә булған «плава», ә һаламдан — «плавый», шуға ярашлы, половый, plavý һәм plowy һүҙҙәре хәҙерге рус, чех һәм поляк телдәрендә шул уҡ нимәне — һалам төҫөн аңлата. Ҡыпсаҡтарҙың славян атамаһы шул һүҙгә -цы/-чи ялғауын ҡушыуҙан килеп сыҡҡан. Ҡыпсаҡтар тураһындағы немец һәм әрмән сығанаҡтарында ла ҡайһы берҙә «аҡһыл һары, һалам кеүек һары төҫ» тигәнгә оҡшаған (фальба һәм хардеш) һүҙҙәр ҡулланыла. Половцыларҙы төрки телле ҡәбиләләр һары-ҡыпсаҡ (һары ҡыпсаҡтар) тип атаған. Шулай итеп, половцы— был этнонимдың славян теленә тәржемәһе[19]. Д. А. Расовский «Ҡыпсаҡтарҙың килеп сығышы» (1935 йыл) тигән мәҡәләһендә, бәхәс тыуҙырҙы, был тәнҡитләүселәрҙә половцы һәм төркиҙәр ғөмүмән һары сәсле була алмай, тигән стереотип арҡаһында ҡыпсаҡтарҙың аҡ, һары сәсле булыу фаразы оҙаҡ ваҡытҡа һуҙылған бәхәс тыуҙырҙы, әммә һөҙөмтәлә ул ҡабул ителде[26].

Е. Ч. Скржинская фаразы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Е. Ч. Скржинский фекеренсә, «половьци» этнонимы половици һүҙенән килеп сыҡҡан. Днепрҙың Киев ҡалаһы урынлашҡан уң ярында йәшәүселәр «теге яҡтағы» күскенселәрҙе— «оного полу» йәғни, башҡа ҡырҙан тип йөрөткән. һүҙе ҡулланы Өлкән извод Беренсе Новгород йылъяҙмаһында (1219 йылғы мәҡәләлә) шул уҡ «половици» һүҙе Волхов[27] йылғаһының ҡапма-ҡаршы ярында йәшәгән новгородлыларға ҡарата ҡулланыла. Ҡаршы һүҙ Новгород йылъяҙмаларында «половицы» «йылғаның билдәле бер ярында йәшәүсе кешкләр» мәғәнәһендә осратҡанлыҡтан, ул һығымта яһай, «половьци» боронғо урыҫ йылъяҙмаларында — был куман, яландар урынлашҡан Ҡыпсаҡ далаһында йәғни Днепр йылғаһының һул ярында урынлашҡан ҡомандар тимәк. Әммә ҡыпсаҡтар фәҡәт һул ярҙа ғына урынлашҡан тп әйтеү дөрөҫ түгел, уларҙың йәйләүҙәре уң ярға ла (бигерәк тә рус кенәздәре менән килешеүҙәр төҙөгәндә, хатта йыш ҡына туғанлашҡан ваҡыттарҙа) күсеүе мөмкин булған. Новгород һүҙе «половици», новгород әйтелеше буйынса, «половичы», йәғни, ысынлап та, «йылғаның билдәле бер яғы буйлап йәшәүселәр» тип уҡыла. Бында һүҙ ниндәй «половьци» була ул. Бында омонимияның үҙенсәлекле сағылышы ғына: беренсе осраҡта тамыр полъ+овичи, икенсеһендә —половъ+ци (йәғни ҡыпсаҡтарҙы славянса билдәләү)[28].

Үҙатамаһы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

«Ҡыпсаҡ» (qïvçaq) һүҙе, qïv (бәхет; уңыш) тамырынан һәм çaq (нигеҙгә яҡын булған) аффиксынан торһа ла, боронғо төрки теленә тәржемә иткәндә бәхетһеҙ злосчастный тигәнде аңлата, һәм был «уңышлы, бәхеткә әүәҫ» тигән мәғәнә бирергә тейеш, ә qïvsïz (бәхетһеҙ) һәм çaq (мәл, ваҡыт)[29] һүҙҙәренән килеп сығырға тейеш түгел.

Күп кенә төрки телдәрҙә (татар, ҡырым татар) телдәрендә «ҡыпсаҡ» «тәгәрмәс» йәки «тәгәрмәсле арба» тигәнде аңлата. Рәфҡәт Әхмәтйәнов белдергәнсә, Зәки Вәлиди фекере буйынса, был һүҙ йә ҡоро дала, Гоби, тигәнде аңлатыусы «ҡоба» һүҙенән; йә буш, ҡыуыш тигәнде аңлатыусы «ҡыу» һүҙенән[30].

Икенсе фараз буйынса, 'ҡыпсаҡ' этнонимы, тимәк — 'сактарҙың өлөшө', 'кескәй сактар'[31].

Ҡыпсаҡтарҙы б. э. т. I быуатта һунндар буйһондорған динлиндәрҙең вариҫтары тип һанаған тикшеренеүселәр фекере буйынса, б. э. т. 201 йылда ҡытай хроникаларында «ҡыпсаҡ» этнонимы «кюе-ше» формаһында, һуңыраҡ был йылдарҙа һәм беҙҙең эраға тиклем 201 «циньча» йәки "кин-ча (вэньянь 欽察) тип телгә алына. Был фекергә ярашлы, «циньча» —XIII-XIV бб. «ҡыпсаҡ» этнонимы өсөн[15] стандарт ҡытай транскрипцияһы.

Этногенезы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Ҡыпсаҡтарҙы б. э. т. I быуатта һунндар тарафынан баҫып алынған динлиндәрҙең вариҫтары тип һанаған тикшеренеүселәр б. э. т. 201 йылда ҡулланылған «кюеше» йәки «цзюеше» ҡыпсаҡтарҙы беренсе иҫкә алыу тип ҡабул ителә, уларҙың вариҫтары тип һанай[15], ләкин С. Г. Кляшторный фекере буйынса, был фараз фонетик яҡтан аҡланмай[32].

Рәшит әт-Диндең "Йылъяҙмалар йыйынтығы"нда Джами ата-Тавариха ҡыпсаҡтарҙың килеп сығышы тураһында генеалогик риүәйәттәр һаҡланған. Уғыҙ-хан хаҡындағы риүәйәт буйынса, «Ҡыпсаҡ» тип исем бирелгән мифик малай, уғыҙҙарҙың итбараҡ ҡәбилһенә яһаған уңышһыҙ походы ваҡытында[33]ҡыуышта тыуа[34] Рәшит әд-Дин шулай уҡ ҡыпсаҡтар 24 уғыҙ[35]ҡәбиләһенең береһе булған тип әйтә.

Ҡыпсаҡтарҙың ата-бабалары — си́рҙар (ҡытай сығанаҡтарында са́рҙар, ша́рҙар) сюеяньто) IV—VII быуаттарҙа монгол Алтайы һәм көнсығыш Тянь-Шань. араһындағы далаларҙа күсенеп йөрөгән. 15 уйғыр ҡәбиләһе араһында исемләнә. 630 йылда уларҙың дәүләте барлыҡҡа килә. «Ҡыпсаҡ» тигән исем менән аныҡ ҡына һәм, бәлки, был осраҡта этнонимды иң тәүге менән нығытып ҡуйыу менән беҙ, Рамстед Үҙәк Монголиялағы Селенга йылғаһынан көньяҡтараҡ 1909 йылда тапҡан таш стелалағы яҙыуҙан уҡып беләбеҙ. исемде алыусы Әҙәбиәттә был эпитафия «Селенга ташы» тип атала. Унда ырылып яҙылған һүҙҙәр монгол далаларында Көнсығыш-төрки ҡағанлығына нигеҙ һалыусыларҙың береһе Билге ҡаған ерләнгән комплекстың бер өлөшө булып тора. Стеланың төньяғынан дүртенсе юлында: «Төрки ҡыпсаҡтар беҙҙең өҫтән 50 йыл хакимлыҡ икән саҡта…» тип яҙылған[36]. Һуңынан VII быуат уртаһында ҡағанат башҡа ҡәбиләләр һәм ҡытайҙар тарафынан юҡ ителгән. Сирҙар юғары ҡатламының байтаҡ өлөшөн уйғырҙар юҡ иткән, һәм ҡәбиләнең ҡалған өлөшө Иртыштың үрге ағымына һәм Көнсығыш Ҡаҙағстан далаларына күсенә, сирҙар үҙатамаларын «ҡыпсаҡ» («бәхетһеҙ злосчастный»)[32] тип үҙгәртә.

Тарихы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Венгрия короле Ладислав I (һулда), ҡыпсаҡ яугиры (уң яҡта)

Уйғырҙар Көнсығыш төрки ҡағанатын (744 йыл) тар-мар иткәндән һуң, ҡыпсаҡтар, көнсығышта ҡыймаҡтар, көньяҡта уғыҙ һәм көнбайышта хазарҙар менән сиктәш булып, хәҙерге Ҡаҙағстандың төньяҡ-көнбайышы биләмәләрендәге Ҡыймаҡ ҡағаналығы составына ҡушыла[10].

IX быуатта беренсе тапҡыр мосолман географтары, атап әйткәндә, ибн Хордадбәк тарафынан, яҙып алына:

«Төрки туғыҙуғыҙҙар иле — бөтә төрки илдәр араһында иң ҙуры. Улар ас-Син, ат-Туббат һәм ҡарлуҡтар менән сиктәш. [Һуңынан] мускусҡа эйә ҡыймаҡтар, уғыҙҙар, чигилдар, түргәштәр, азкишилар, ҡыпсаҡтар, ҡырғыҙҙар, йылғаның икенсе яғында [ көн күреүсе] ҡарлуҡтар һәм халаждар».

— Ибн Хордадбех. Книга путей и стран // Пер. с араб., коммент., исслед., указ. и карты Н. Велихановой; АН АзССР, Институт востоковедения. — Баку: Элм, 1986., с.66

IX быуат уртаһына ҡыймаҡтарҙан өҫтөнлөк урынлаштырыуға ирешкән, ҡимаҡтар, X быуат уртаһына уларҙы йотҡан[37][38].

XI быуат башында ҡыпсаҡтар Һырдаръяның түбән ағымынан уғыҙҙарҙы ҡыҫырыҡлап сығара һәм уларҙы Урта Азияға һәм Төньяҡ ҡара диңгеҙ буйы далаларына күсергә мәжбүр итеп, Хорезмдың төньяҡ-көнсығыш сигенә килеп терәлә. XI быуат уртаһына Етеһыуҙан тыш,Ҡаҙағстандың, бөтә ҙур биләмәләре тиерлек ҡып саҡтарға буйһона. Уларҙың көнсығыш сиге Иртыш йылғаһына, көнбайыш биләмәләре Иҙелгә тоташа, көньяҡта —Талас йылғаһы районына етә, төньяҡ сиге булып Көнбайыш Себер урмандары хеҙмәт итә.

Ҡыпсаҡ ҡурғаны (Венгрия)

Ҡыпсаҡтар һәм Русь[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

(недоступная ссылка)Васнецов В. М. «Игорь Святославичтың ҡыпсаҡтар менән алышынан һуң»

XI быуаттың икенсе яртыһынан монгол-татар ябырылыуына тиклем ҡыпсаҡтар даими рәүештә көньяҡ Рускә һөжүм иткән. Улар ерҙәрҙе бөлгөнлөккә төшөргән, мал-мөлкәтте талаған, кешеләрҙе әсирлеккә алған. Ҡыпсаҡтар тиҙ һәм көтмәгәндә һөжүм яһаған; уларҙы кире ҡағырға тырышты һәм, далаларына ҡайтандан һуң, урыҫ кенәздәре уларҙан әсирҙәрҙе һәм малды тартып алырға тырышҡан. Уларҙан күпселек осраҡта Переяслав, Киев һәм Рязань кенәзлектәре, Поросье һәм Северский ерҙәре яфа сиккән. Ҡайһы берҙә Русь үҙҙәренең әсирҙәрен ҡыпсаҡтарҙан һатып алған[39][40].

Уларҙың урыҫ сиктәрендә күренеүе 1055 йылға ҡарай. Ҡыпсаҡ ханы Болуш урҙаһы менән Переяслав кенәзлеге сиктәренә инә һәм башында Всеволод Ярославович торған переяслав дружинаһы менән күҙгә-күҙ осраша . Осрашыу тыныс үтә — бүләк бирешкәндән һуң, яҡтар үҙ сиктәренә таралыша. Был осорҙа ҡыпсаҡтар, башҡа дала халыҡтары менән һуғышҡанлыҡтан, рус кенәзлектәре менән ҡаршылыҡҡа килергә тырышмағандар. Ҡыҫҡа ғына ваҡыт үтеүгә хәл үҙгәрә: йыл 1061 йылда Всеволод Ярославович Исҡал хандан еңелеүгә тарый, Переяслав ере бөлөүгә дусар була. 1068 йылдың сентябрь айында ҡыпсаҡтар булып Альт йылға буйындағы алыштарҙа Ярославичтар ғәскәрен ҡыйрата һәм сик буйы ерҙәре туҙҙырыла. Бынан һуң ҡыпсаҡтарҙың урыҫ ерҙәренә хәрби походтары (йыш ҡына берәй урыҫ кенәзе менән союздаш булып) даими төҫ ала. 1078 йылда ҡыпсаҡтар Нежатина Нива алышында ҡатнаша, унда Киев кенәзе Изяслав Ярославич һәләк була.

1093 йылда ҡыпсаҡтар Стугна йылғаһы буйындағы һуғышта Святополк Изяславич Киевлы, Владимир Всеволодович Мономах һәм Ростислав Всеволодович Переяславль кенәздәренең берләшкән ғәскәрҙәре өҫтөнән еңеү яулай. Бынан һуң ҡыпсаҡтар Олег Святославовичҡа чернигов мираҫы өсөн көрәшендә ярҙам итәләр, шул иҫәптән мәжбүр була 1094 йылда Владимир Мономах Черниговты ҡалдырырға мәжбүр ителә, әммә 1096 йылда ҡыпсаҡтар урыҫтарҙан тәүге емергес еңелеүгә дусар ителә, Туғарҡан хан һәләк була.

1099 йылда Давыд Игоревич Вяр йылғаһында, Перемышлдән (Пшемысль) алыҫ түгел, ҡыпсаҡ хандары Боняктар ярҙамы менән король улы Кальман (урыҫ йылъяҙмаларында — Коломан) етәкләгән венгр ғәскәрен тар-мар итә.

1184 йылдың 1 мартында Хороль йылғаһындағы алыш

Русь үҙенең көньяҡ сиктәрен обороналау өсөн нығытмалар ойоштора һәм сиктәренә ҡара клобуктар исеме аҫтында билдәле булған союздаш тыныс төркиҙәргә ауылдар төҙөп ултырырға рөхсәт иткән. Киев кенәзлеге биләмәләренең көньяҡ сигендәге ҡара клобук тораҡтарының үҙәге Поросьела булған. Ҡара клобуктар Киев кенәздәренең мөһим хәрби көсө булған, улар бөтә ҡораллы сығыштарында тиерлек ҡатнашҡан.

Ҡайһы саҡта урыҫтар ҡыпсаҡтар менән һөжүм һуғыштарын алып барған, тәрән походтар ойошторған. Әгәр бындай саралар дөйөм урыҫ сараларына әүерелһә (тәүге тапҡыр Святополк менән Мономах, артабан Изяслав Мстиславич, Мстислав Изяславич, Святослав Всеволодович, Роман Мстиславич дәүерендә), улар мотлаҡ уңышлы тамамланған. Айырылып һөжүм итеүҙең уңышһыҙ миҫалы булып 1185 йылда «Игорь полкы тураһында һүҙ» әҫәренең геройы Игорь Святославич ғәмәлен атап була.

XII быуат башында Долобский съезынан (1103 йыл), һуң, ҡыпсаҡтар Святополк Изяславич һәм Владимир Мономах тарафынан Кавказға, Волга һәм Дон аръяғына ҡыҫырыҡлана. Кавказда ҡыпсаҡтар грузин батшаһы Давид Төҙөүсегә хеҙмәт итә башлай. Улар, грузин армияһының үҙәген тәшкил итеп, Грузияны төрөк-сәлжүктәрҙән таҙартырға ярҙам итә.

Владимир Мономахтың вафатынан һуң (1125 йыл) ҡыпсаҡтар ҡабаттан урыҫ кенәздәренең үҙ-ара көрәшендә әүҙем ҡатнаша, ҡағиҙә булараҡ, суздальский һәм северскийҙар яғында волындарға ҡаршы, 1169 һәм 1203 йылдарҙа Киев ҡалаһын талауҙа ҡатнашҡан. Артабан дөйөм ҡыҫҡа мөҙҙәтле тыныс һыйышып йәшәү һәм ҡыпсаҡ юғары ҡатламының өлөшләтә христианлаштырылыу осоро булған. Тарихсы һәм этнолог Л. Н. Гумилёв ҡыпсаҡтар украиндарҙың[41]. этногенезында ҡатнашҡан тип фаразлаған.

Ҡыпсаҡтар һәм Византия[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

1091 йылда ҡыпсаҡтар рус кенәзе Василько Ростиславич менән бергә Византияның бәшнәктәр менән һуғышында ярҙам күрһәтә һәм Лебурн янындағы алышта улар, шул иҫәптән әсирҙәр ҙә, юҡ ителә. Әммә 1092 йылда ҡыпсаҡтар византия самозванецы Лжедиоген яҡлы сығыш яһай һәм Византия территорияһына баҫып инә. 1095 йылда ҡыпсаҡ ғәскәре емергес еңелеүгә дусар ителә, ялған исемдә йөрөүсе самозванец үҙе византия ғәскәрҙәре тарафынан әсирлеккә алына һәм ҡыпсаҡтар йәйләүҙәренә кире ҡайтырға мәжбүр була.

Ҡыпсаҡтар һәм Икенсе Болгар батшалығы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Ҡыпсаҡтар Икенсе Болгар батшалығына әһәмиәтле йоғонто яһаған һәм икенсе батшалыҡ барлыҡҡа килеү осорона болгарҙарҙың ышаныслы союздашы булған[42][43]. Ҡыпсаҡтар Асень болгар батшалары династияһының иң билдәле һуғыштарында ҡатнашҡан, икенсе болгар батшалығының иң яҡшы йылдарында союздаш булғандар һәм Урта быуаттарҙа болғар ассимиляцияһына дусар ителгән халыҡтарҙың береһе булып тора.

Ҡыпсаҡтар Болгарияла беренсе тапҡыр 1186 йылда, телгә алына батша Иван Асень I ҡыпсаҡтарҙан торған ҙур ярҙамсы армияһы менән көтмәгәндә Дунайҙы кисеп сығып, император Исаак II Ангелдың[44]болғар ихтилалын баҫтырыуына ҡамасаулай. 1190 йылда Исаак II Ангел ҡамауҙа ҡалған болғарҙарға ҡыпсаҡтарҙың ярҙамға килеүенә ҡамасаулау маҡсатында махсус флот ебәрә. Әммә Дунай блокадаһы өҙөлгән һәм ҡыпсаҡтар Дунайҙы аша сыҡҡан тигән имеш-мимештәр византиялыларҙы ҡаушата паника һәм император ғәскәрҙәренең артабанғы еңелеүенә килтерә. Асень һәм Пётр батшаларының ҡустыһы — Калоян хакимлығы ваҡытында, болғарҙарҙың союздашы булған ҡыпсаҡтар уның подданныйҙарына әйләнә, дәүләттә юғары вазифа биләгән, идара итеүҙә ҡатнашҡан[42]. Калояндың ҡатыны ҡыпсаҡ ханы ҡыҙы булған, ә уның ағаһы ҡыпсаҡ Манастр болғар полководецы, Калояндың иң яҡын көрәштәштәренең береһе булған. Әммә Солунды ҡамау барышында Калояндың көтөлмәгән үлеме Манастрҙың аҫтырын эше тип тә фаразлана.

1204 йылда венгр короле Имре папа Иннокентий III-гә Калоян батша уға ҡаршы «мәжүси армия» йәғни ҡыпсаҡтарҙы файҙаланғанын ошаҡлай.[42]

Шулай уҡ ҡыпсаҡтар атаҡлы Андрианополь эргәһендәге алышта IV Тәре походын тар-мар итеүҙә һәм Латин империяһы[44]императорын әсирлеккә алыуҙа ла ҡатнашты һәм хәл иткес роль уйнаны

« Иоаннис, король Блакии, шёл на помощь тем, кто был в Андринополе, с огромным войском: он привёл с собой блаков, и бугров, и чуть ли не сорок тысяч куменов, которые были нехристями… »

Был алыштарҙа ҡыпсаҡ атлылары хәл иткес роль уйнай: ике көн рәттән ике әүрәткес манёвр яһап, ҡыпсаҡтар эҙәрлекләүгә граф Луи де Блуаның ауыр кавалерияһын, ә уның артынан бөтә рыцарь атлыларын әлеп иткән. Ҡыпсаҡтар, уларҙы әүрәтеп. болғарҙар боҫҡонда көткән урынға алып килә. Бөтә рыцарь ғәскәре шулай һәләк була.[44]

1230 йылда иң һуңғы мәлдә ҡыпсаҡтар болгарҙар өсөн билдәле Клокотница янында һуғышы барышында Иван Асень II-нең ҙур булмаған армияһына ярҙамға килеп өлгөрә. Шулай итеп, улар тағы үҙ исемен тарихта ҡалдыра, сөнки Иван Асень II үҙенең ғәскәренән бер нисә тапҡырға күп булған эпир армияһын ҡыйрата, императорын — деспот Эпирҙы, Феодор Комнинды, бөтә ғаиләһе менән әсирлеккә ала.[44]

Ҡыпсаҡтар һәм Хорезм[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Емектәрҙең ҡышҡы йәйләүҙәре (идентификация мәсьәләһе асыҡ ҡала, Ҡыймаҡтар мәҡәләһен ентекләберәк ҡара) Һырдаръяның түбәнге ағымында һәм Арал буйында, Сығнаҡ ҡалаһы торған Хорезм сиктәрендә, Иртышта наймандар менән сиктәш, ҡаңлылар күсеп йөрөгән ерҙә урынлашҡан була. XII быуаттың ңикенсе яртыһында хорезмшаһ Аладддин Текеш ҡаңлы ҡәбиләһенән Теркен-хатынға өйләнә. Шул сәбәпле ҡаңлыларҙың бер өлөшө Хорезмға күскән, ҡыпсаҡ юғары ҡатламы Хорезм хакимиәтендә күренекле урын биләй: мәҫәлән, Теркен-хатундың ағаһы Ҡайыр-хан XIII быуат башында Отрарҙа наместник була. Яҡынса шул уҡ ваҡытта емектәрҙең бер өлөшөн хорезмшаһтар үҙҙәренең ерҙәренә ултырта. Урта Азияны монголдарҙың баҫып алыуы формаль рәүештә Ҡайыр-хандың монгол илселеген язалауынан башлана (1218).

Ҡыпсаҡтар һәм монголдар[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

XII быуат Азия картаһы, ҡыпсаҡ һәм уларҙың күршеләренең ерҙәрен күрһәтә

1222—1223 йылдарҙа ҡыпсаҡтар аландарға монголдарға ҡаршы торорға ярҙам итә, ләкин монголдарҙың мөрәжәғәтенән һәм уларҙан йолом алғандан һуң үҙҙәренең союздаштарын ҡалдыра. Һуңғараҡ ҡыпсаҡтар башта Донда монгол ғәскәренән, аҙаҡ уларҙан ярҙам һораған урыҫ кенәздәре менән берлектә (ҡара: Калка йылғаһындағы алыш) тар-мар ителә. 1229 йылда ҡыпсаҡтар Уралда Европаға яңы походын ойошторған монголдар тарафынан ҡыйратыла.

Беренсел мәғлүмәт сығанаҡтарға таянып, ҡайһы бер тикшеренеүселәр фараздары буйынса[15], монголдар, мәҫәлән, ә тертробичтарҙан (дурут) айырмалы рәүештә, төрки сығышлы түгел, монгол сығышлы (татарҙарҙан) булған Дон буйҙарында күсенеп йөрөгән ҡеүәтле ҡыпсаҡ ҡәбиләләренең береһе — туҡһабалар, менән союздаш мөнәсәбәттәр урынлаштыра алған.

Батыйҙың 1236—1242 йылдарҙағы европа походынан һуң, ҡыпсаҡтар үҙ аллы сәйәси берәмек булыуҙан туҡтай кеүек, ләкин Алтын Урҙа[45] төрки халҡының төп массивын тәшкил иткән һәм шулай уҡ башҡорт, балҡар, татар, ғағауз, ҡаҙаҡ, ҡарағалпаҡ, ҡарасай, ҡырғыҙ, ҡырым татарҙары, ҡумыҡ, нуғай, үзбәк, сыбыр этностарының формалашыуына үҙ өлөшөн индергән. Уларҙың бер өлөшө Кавказ аръяғына, бер өлөшө Рускә, өсөнсөләре Балҡан ярымутрауына (Болгария) һәм Византияға (Фракияға һәм Кесе Азияға) күсеп китә. Ниһайәт, ҡыпсаҡтарҙың бер өлөшө, мысыр ғәскәренә хеҙмәткә ялланып, Мысырға күсә; ҡайһы бер мысыр солтандары ҡыпсаҡ сығышлы (мәҫәлән, солтан Бейбарс I) була. Ҡыпсаҡтарҙы элек-электән бик йыш ялланған хәрби частар итеп файҙаланғандар. Был ҡыпсаҡтарҙың бик шәп һыбайлы, мәргән уҡсы, батыр һәм тәртипле яугир булыуы менән бәйле. Уларҙы шәхси гвардиясылар итеп ҡулланыуҙың миҫалы сифатында мәмлүктәрҙе атарға була. Был боронғо замандарҙа барлыҡҡа килгән ғәмәл, Әһәмәниҙәр, Аршакидтар, Сәсәниҙәр үҙҙәренең ауыр кавалеристарын Бөйөк Даланың скиф, сармат, соғҙи һәм башҡа ҡәбиләләренән йыя торған булған.

Ҡыпсаҡтар һәм Грузия[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Грузияла ҡыпсаҡтар хакимдарҙың үҙ-ара низағтарында ҡатнаша. XIV быуат башына уларҙың грузия хакимдарының эске феодал һуғыштарында ҡатнашыуы тураһында ҡыпсаҡтар тураһында яҙма сығанаҡтарында һуңғы тапҡыр телгә алына. Был осорҙан бирле ҡыпсаҡтар башҡаса грузин сығанаҡтарында телгә алынмай, күрәһең, улар Кавказ аръяғында[46]этник яҡтан грузин һәм башҡа халыҡтар менән ҡушылып бөтәләр.

Ҡыпсаҡтар һәм Венгрия[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

XIII быуатта Венгрия: этник өлкәләр. Ҡомандар һары төҫ менән бирелгән.
1290 йылдың 10 июлендә ҡыпсаҡ заговорсылары Ласло IV Кунды үлтерә

Венгр короле Бела IV ҡабул половцев килә Котян хан (Мстислав Мстиславич Галицкийҙың ҡайныһы) етәкселегендә килгән ҡыпсаҡтарҙы ҡабул итә; венгрия тәхетенең вариҫы Иштван Котяндың ҡыҙы Елизаветаға өйләнә. Ҡыпсаҡтар Венгрияла күренекле урын биләй, ҡыпсаҡтар, мәҫәлән, улар короллек сиктәрен һаҡлай, әммә монголдарҙың баҫып инеүе алдынан венгрия юғары ҡатламы (1241) Котян ханды һәм уның улдарын үлтерә, ә ҡыпсаҡтар Болгарияға китә. Ҡомандар тураһында "Краков компилятивный анналдар"ында Лешек кенәз менән бергә краков рыцарҙарын еңде тигән һуңғы мәғлүмәт бар

Антропологияһы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Рәсәй суд-медицина экспертизаһы,үҙәгенең шәхесте суд-медицина идентификациялау бүлеге мөдире профессор Виктор Звягин, әсәһе ҡыпсаҡ ҡыҙы булған владимир-суздаль кенәзе Андрей Боголюбскийҙың (XII быуат), ҡалдыҡтарын яңы технологиялар ярҙамында өйрәнеп, шундай һығымтаға килә[47]:

«Проф. М. М. Герасимов (1949 йыл) тураһында Андрей Боголюбскийҙың тышҡы ҡиәфәтендә монголоид үҙенсәлектәренә нигеҙләнгән визуаль краниологик анализ мәғлүмәттәре субъектив, хәҙерге тикшеренеүҙәр һөҙөмтәләрҙе менән дәлилләнмәй. Һығымта: тикшерергә килтерелгән баш һөйәге ысынлап та урта-европа антропологик тибы вәкилдәренә хас европеоид раса ҡиәфәтле ир-аттыҡы».

Әл-Ғүмәри (XIV быуат) һүҙҙәренсә, Ҡыпсаҡ далаһын баҫып алған монголдар һәм ҡыпсаҡтар тәү ҡарауға һәм төрлө расаға ҡараған, һуңынан ҡатнаш никахтар һөҙөмтәһендә монголдар ҡыпсаҡ һыҙаттарын ҡабул итә[48]. Ҡыпсаҡтарҙың тышҡы ҡиәфәтен һүрәтләгәндә иң мөһиме уларҙың һары сәсле һәм ерән булыуы тора. Атап әйткәндә, ҡыпсаҡтар — зәңгәр күҙле һәм «ҡыҙыл» (башҡа тәржемәләр буйынса — ерән) сәсле[49] тип абсолют бойондороҡһоҙ ҡытай сығанағы телгә алыуын билдәләргә кәрәк.

Әммә, күпселек совет ғалимдарының фекере буйынса, төрки телле ҡыймаҡ-ҡыпсаҡ ҡәбиләләрҙең төп массаһы-ҡара сәсле һәм ҡуңыр күҙле монгол ҡатышҡан була[50]

Палеогенетикаһы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Ҡыпсаҡтарҙа Y-хромосомалы G2a-PH1780 һәм С2-Y11990[51] гаплотөркөмө билдәләнгән.

Әлеге ваҡытта ҡыпсаҡтар буйынса, бына уларҙың гаплотөркөмө һәм бына уларҙың вариҫтары, тип аныҡ әйтеп бирерлек палео-ДНК мәғлүмәте юҡ. Йәғни ҡыпсаҡтар, кундар, ҡомандар һ.б. халыҡтар менән бер рәттән, Дәште Ҡыпсаҡтың халҡын тәшкил иткән. Әлеге ваҡытта ҡыпсаҡ, ҡыпчаҡ, ҡыпшаҡ ырыу ҡәбиләләре башҡорттарҙа, татарҙарҙа, нуғайҙарҙа, ҡаҙаҡтарҙа, ҡырым татарҙарында, ҡырғыҙҙарҙа һ. б. осрай. Уларға түбәндәге гаплотөркөмдәр хас: R1b-M73, DYS390=19 (башҡорттарҙа, ҡаҙаҡтарҙа, ҡырым татарҙарында), R1b-Z2103 (башҡорттарҙа, ҡырым татарҙарында, ҡаҙаҡтарҙа), R1b-M73, DYS390=21/22 (башҡорттарҙа, татарҙарҙа), R1a-SUR51 (башҡорттарҙа), J2-Z387 (башҡорттарҙа, татарҙарҙа), C-L1370 (ҡаҙаҡтарҙа, татарҙарҙа, ҡырғыҙҙарҙа), N1c-P43 (башҡорттарҙа, төркмәндәрҙә), E1b-V13 (нуғайҙарҙа, татарҙарҙа, башҡорттарҙа, ҡырым татарҙарында), G2a-L1264 (башҡорттарҙа) һәм башҡаларҙа. Венгрҙарҙа этник төркөмдәр араһында ҡыпсаҡтарының тоҡомдары — плавцы һәм кункалар этник төркөмдәре бар. Ҡоман, кубан, куба этник төркөмдәре башҡорнттар, болғарҙар, алтайҙар, нуғайҙар ҡырғыҙҙар араһында осрай.

Ҡаҙаҡтар араһында — ҡыпшаҡ, башҡорттар араһында — ҡыпсаҡ, ҡырғыҙҙар араһында ҡырғыз-ҡыпсаҡ, алтайҙар араһында — алтай-ҡыпсаҡ, үзбәк араһында — фирғәнә ҡыпсаҡтары, башҡа ҡыпсаҡ-үзбәктәр. Шулай уҡ ҡарағалпаҡ араһында ҡыпшаҡ ырыуы бар. Осрашыу ырыуы ҡәбиләһе булып халыҡтар итәбеҙ Афғанстанда Чараймак халҡының Таймани ҡәбиләһе составында ҡыпсаҡ ырыуы осрай. Тоҡсоба — Кесе жуздың Байбакты ырыуына ҡараған тармаҡ.

Ҡәбиләләре[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Ҡыпсаҡ ҡәбиләһе XI—XII быуатта, мосолман яҙма сығанаҡтары мәғлүмәттәренә ярашлы, төрки телле халыҡтарҙың иң күп һанлыһы була, ә улар иң киң таралыу өлкәһенә эйә була[52].

Ан-Нувайриға ярашлы, ырыуы ҡыпсаҡтырҙың ҡәбиләләре күп төрлө була. XIII быуатта токсоба, йет, бурджоглы, бурлы, кангуоглы (кангароглы), андоглы, дурут, карабароглы, джузан, карабирикля, котян ҡәбиләләре[15]. Ибн Хәлдүн дә яҙылыштарында бик аҙ ғына төҙәтмәләр менән, ун бер ҡәбилә ти. Улар түбәндәгесә атаған: токсоба, сета, буржоглы, эльбури, канаарлы, оглы, дурут, калабаал, джерсан, карабирикля һәм кунун.

Урыҫ йылъяҙмаларында XI—XII быуаттарҙа ҡыпсаҡтар түбәндәге төркөмдәргә бүленә: Днепрҙан көнбайыштараҡ лукоморҙар һәм бурчевичтар (буржоглы тура килә[37] либо эльбори, ольберам[53][54]) восточнее Днепра[55] (1193 год), читеевичей[56], шулай уҡ бурнович, токсобич, колобич, тертробич (дурут), улашевич һәм тарголовцев(1185), көнсығышта волга ямяковский йемектарға тап килә[57][58])[59]).

Археология мәғлүмәттәре буйынса, һары ҡыпсаҡтар билдәһе булған таш балбалдар Северской Донец йылғаһының урта һәм түбәнге ағымында һәм Аҙау буйында урынлашҡан, был ҡыпсаҡтарҙың лукоморьелағы күсенеп йөрөү үҙәктәре (Молочная йылғаһы) һәм бурчевичтар (Северской Донец ҡушылдығы Волчья йылғаһы) (токсобичтарҙың Донец һәм Дон араһындағы йәйләүҙәренә теймәйсә)[19]. Шулай уҡ төбәктең көнбайышында ҡомандар, көнсығышында кундар күсенеп йәшәгән.

Сергей Григорьевич Кляшторный тәҡдим иткән[32] таш балбалдары булған төбәкте 5 территориаль төркөмгә бүлеү днепр (ҡырым төркөмсәһе менән); унан көнбайышҡа — дунай (балҡан төркөмсәһе менән), көнсығышҡа — дон (кавказ алды төркөмсәһе менән), артабан ҡаҙағстан-урал буйы (саксин төркөмсәһен индереп) һәм алтай-себер төркөмдәренә ҡарай.

Социаль-сәйәси ойошма[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Урҙаларҙың башында хан торған. Традиция буйынса исемдәргә «„кан“ йәки „хан“» (Туғарҡан, Шарукан) өҫтәлгән. Ябай яугирҙәрҙән торған курендарҙа башлыҡтар торған, уларҙың исемдәре «опа», «ике», «епа» тип тамамланған. Урыҫ йылъяҙмаларында теркәлгән башҡа социаль категориялар «колодник» һәм «челядь». Шулай уҡ «чага» — ҡатын-ҡыҙ-хеҙмәтселәр булған. Колодниктар хәрби әсирҙәр, ҡыпсаҡтарҙың йорт ҡолдары һәм социаль баҫҡыстың иң түбән кимәлендә торған. Курендарға ҡараған ҙур ғаилә — «ҡош» башлыҡтары «кошевой» тип аталған. Курендар ғаилә-ауылдарҙан, йәки, урыҫса, «ҡош» (төркисә «кош», «кошу» — кочевье, кочевать), үҙ сиратында тора, 2-3 быуын ғаилә вәкилдәре һәм хеҙмәтселәрҙән (хәрби әсирҙәр, бөлгөнлөккә төшкән туғандары, ырыуҙаштары) торған. Яңауыл һан параметрҙары буйынса ҡалышмаған бай курененә мөмкин түгел. XII быуатта ауыл ҡыпсаҡ йәмғиәтенең төп ячейкаһы була. Ауылдар кошевойҙар съезда рында башлыҡҡа («кошевой»)ға иң абруйлы һәм көслө ғаиләгә (шулай уҡ куренға) власть тапшырыу юлы менән урҙаға ойошҡан.

Ҡыпсаҡтарҙа типик хәрби-демократик ҡоролош булған. Ҡыпсаҡ халҡы етәксеһе исемен йөрөткән бер нисә ырыуға бүленгән: Вобургевич, Улашевич, Бостеева, Чаргова чади. Был ырыуҙар ҙур ҡәбилә союздарына берләшкән, ә үҙәк булып примитив ҡышлау-ҡалалар хеҙмәт иткән. XI быуат аҙағына тарҡау күскенсе урҙаларҙың айырым ҡәбилә берләшмәләренә тупланыуы тамамлана. Һәр урҙа һәм уға ингән вағыраҡ тармаҡтар — курендар ҡышлау, йәйләү һәм күсенеү маршруттары булған ер участкаһына эйә була. Курененә нисә ҡәрҙәш ғаилә берләштереп тора. Этник составы буйынса ҡарарға мөмкин курененә ҡыпсаҡтар ғына түгел, ә күрше халыҡтар (мәҫәлән, болгарҙар). Илбаҫарҙарына башлығы булған хан, бер үк ваҡытта торорға һәм билдәле бер йола буйынса курененә башлығы. С Плетневый фекере буйынса, ғәҙәти кешеләр түгел, унда 40 000 ашыу суммаға (шул уҡ ваҡытта, русь кенәзлектәрен халыҡ һаны буйынса уртаса ҡалаларҙа, Рязань мәҫәлән, 100 000 самаһы кеше йәшәй). XII быуат беренсе яртыһында яҡынса 12-15 ҡыпсаҡ урҙаһы булған.

Баҫҡынсылыҡ һөҙөмтәһендә табылған байлыҡты поход менән етәкселек иткән юғары ҡатлам үҙләштергән. Ябай һуғышсыларға табыштың бик бәләкәй өлөшө генә бирелгән. Уңышһыҙлыҡҡа осраған (неудачный поход, падёж скота) ябай оющина кешеләре бөлгөнлөккә төшкән һәм аристократтарға буйһонған. Шулай итеп, ҡыпсаҡтарҙа көслө иҡтисади айырымланыу рҡаһында үҙҙәренең феодал юғары ҡатламы барлыҡҡа килгән. Күп көтөүҙәое булмаған ябай көтөүселәр, ҡағиҙә булараҡ, аристократтарҙан иҡтисади бойондороҡһоҙлоҡта ҡалған: тыуымдың яртыһын ҡайтарып биреү шарты менән, уларға «көтөр өсөн» мал биреп торғандар.

Ҡыпсаҡ ҡалалары[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Ҡыпсаҡтар күсмә-малсы ғына түгел, ә ҡала халҡы ла булған. Уларҙың урынлашыуына биләмәһендә бер нисә ҡала: Сығнаҡ, Джент, Барчынлыкәнт — Һырдаръяла, Каңлыкәнт — Ырғыҙҙа, Саҡсын — Волганың түбәнге ағымында, Шаруҡан — хәҙерге Харьков янында.

Ҡыпсаҡтарҙың билдәле хакимдары[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

  • Болуш
  • Боняк хан
  • Итлар
  • Китан
  • Туғарҡан
  • Шаруҡан
  • Сырчан
  • Атраҡ
  • Кобяк
  • Ҡончаҡ
  • Ғзаҡ
  • Юрий Кончакович
  • Котянин Сутоевич
  • Айепа
  • Кобякович Адашев

Рус кенәздәре һәм ҡыпсаҡ хандары араһында династик союздар[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

  • 1094 — киев кенәзе Святополк Изяславич, ҡыпсаҡтар менән килешеү төҙөп, Туғарҡан хандың ҡыҙына өйләнгән.
  • 1107 — Юрий Владимирович Долгорукий ҡыпсаҡ ханы Айепаның ҡыҙына өйләнә. Шулай итеп, Айепа хан менән Юрийҙың атаһы Владимир Мономах араһында соэз барлыҡҡа килә.
    Шул уҡ йылда ҡыпсаҡ ханының ҡыҙына Святославич]]тың улы чернигов кенәзе Святослав Ольгович өйләнгән.
  • 1117 — Андрей Владимирович Добрый Туғарҡандың ейәнсәренә өйләнә.
  • 1163 — бөйөк киев кенәзе Ростислав Мстиславич Рюрик ҡыпсаҡ ханы Белоктың ҡыҙына өйләнә.
  • 1187 — новгород-северский кенәзе Игорь Святославичтың улы (ҡара: Слово о полку Игореве) Владимир Игоревич ҡыпсаҡ ханы Кончактың ҡыҙына өйләнә.
  • 1205 — владимир кенәзе Всеволод Юрьевич Большое Гнездо Ярослав Всеволодович ҡыпсаҡ ханы Юрий Кончаковичың ҡыҙына өйләнә.
  • Мстислав Мстиславич Удатный ҡыпсаҡ ханы Котян Сутоевичтың ҡыҙына өйләнә.
Ҡыпсаҡ балбалдары парк-музейы (Луганск)

XII быуатта шағир Низами ҡыпсаҡтар таш балбалдарға иғәнә һалған, табынған тип яҙған. 1253 йылда Рим папаһы илсеһе Вильгельм де Рубрук, ҡыпсаҡ далаһынан үтеп барышлай, ҡыпсаҡтарҙың ҙур ҡалҡыулыҡтарға тупраҡ өйөмдәре яһап, уларға йөҙҙәре менән көнсығышҡа ҡаратып, ҡулдарына һауыт тотоп торған һындар эшләгәнен күҙәттем тип яҙған.

Шулай уҡ ҡарағыҙ[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Иҫкәрмәләр[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

  1. ↑ Перевод Ф. ф. Моисеева Слова
  2. ↑ Гаркавец А. Н. Кыпчакские языки. — Алма-Ата: Наука, 1987. — С. 18.
  3. ↑ Плетнёва С. А. Половцы. — М.: Наука, 1990. — С. 43: «По записям о первых столкновениях с половцами мы видим, что пришедших в начале XI в. новых кочевников русские именовали половцами независимо от того, где располагались их орды — на Буге или на Донце».
  4. ↑ Каргалов В. В. Русь и кочевники. — М.: Вече, 2004. — С. 43: «Печенегов и торков сменили в причерноморских степях новые азиатские кочевники — половцы…».
  5. ↑ Тюркские кочевники Евразии (кимаки, кипчаки, половцы…): Сб. статей. Сер. «Тюркские племена и государства Евразии в древности и в средние века»; вып. 2. — Казань: Изд-во «Ихлас»; Институт истории им. Ш. Марджани АН РТ, 2013. — 228 с.
  6. ↑ Половцы // Словарь-справочник «Слова о полку Игореве». Вып. 4. О—П / Сост. В. Л. Виноградов. — М.; Ҡалып:Л: Наука. Ленингр. отд-ние, 1973. — С. 141—144.
  7. ↑ Кипчаки 2019 йыл 25 май архивланған. — БРЭ
  8. ↑ Половецкий хан Котян 2019 йыл 28 март архивланған. (рассказывает историк Наталия Басовская)
  9. ↑ Баскаков Н. А. К вопросу о классификации тюркских языков // Известия Академии наук СССР. Отделение литературы и языка. — М., 1952. — В. 2. — Т. XI. — С. 121—134.
  10. ↑ 10,0 10,1 Необходимо задать параметр url= в шаблоне {{cite web}}. Необходимо задать параметр title= в шаблоне {{cite web}}. [ ].
  11. ↑ Половцы // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
  12. ↑ Егоров В. Л. Русь и её южные соседи в X—XIII веках
  13. ↑ Рыбаков Б. А. Рождение Руси
  14. ↑ Голубовский, 1884
  15. ↑ 15,0 15,1 15,2 15,3 15,4 Кузеев Р. Г. ПРОИСХОЖДЕНИЕ БАШКИРСКОГО НАРОДА. ЭТНИЧЕСКИЙ СОСТАВ, ИСТОРИЯ РАССЕЛЕНИЯ. МОСКВА, НАУКА, 1974.
  16. ↑ Храпачевский Р. П. Половцы-куны в Волго-Уральском междуречье. М., ЦИВОИ, 2013, Проект «Суюн», серия «Материалы и исследования», Т.2., С.18, 39-40.
  17. ↑ Муратов Б. А. Этногенез башкир: историография и современные исследования. 1-й том, проект «Суюн», 2-е издание, исправленное и дополненное. М., Урал, 2013, 267 с., ISBN 978-5-9904583-1-4, С.120.
  18. ↑ Князький И. О. Русь и степь. — М.: Наука, 1996. — 129 с. — С. 45.
  19. ↑ 19,0 19,1 19,2 19,3 Плетнёва С. А. Половцы
  20. ↑ Гильом де Рубрук Путешествие в восточные страны 2012 йыл 2 апрель архивланған.
  21. ↑ Плано Карпини. История монголов. www.hist.msu.ru. Дата обращения: 26 апрель 2019.
  22. ↑ Анна Комнина АЛЕКСИАДА
  23. ↑ Добродомов И. Г. О половецких этнонимах в древнерусской литературе // Тюркологический сборник. 1975 / АН СССР. Ин-т востоковедения; Отв. ред. А. Н. Кононов. — М.: Наука, 1978. — С. 102—129.
  24. ↑ Венгерские половцы. Советская историческая энциклопедия. — М.: Советская энциклопедия. Под ред. Е. М. Жукова. 1973—1982.
  25. ↑ Словарь Фасмера; точки зрения А. И. Соболевского, А. И. Преображенского и др.
  26. ↑ Расовский Д.А. Половцы, торки, печенеги, берендеи. — 2016. — С. 13.
  27. ↑ Скржинская Е. Ч. Половцы. Опыт исторического истолкования этникона // Византийский временник. Т. 46. М., 1986. — С. 255—276.
  28. ↑ Ковалёв Г. Ф. Этнонимия славянских языков (1991). С.60
  29. ↑ Древнетюркский словарь. — Ленинград: Наука, 1969.
  30. ↑ Әхмәтьянов Р. Г. Татар теленең этимологик сүзлеге: Ике томда. http://antat.ru/ru/iyli/publishing/book/2015/etimologicheskiy-slovar.php, 1-й том, стр. 517
  31. ↑ Муратов Б. А., Суюнов Р. Р. Cаки-динлины, аорсы, Ашина и потомки кланов Дешти-Кипчака по данным ДНК-генеалогии
  32. ↑ 32,0 32,1 32,2 Кляшторный С. Г. Степные империи: рождение, триумф, гибель // Кляшторный С. Г., Савинов Д. Г. 2005: Степные империи древней Евразии. СПб: 2005. 346 с.
  33. ↑ что в переводе означает «дуплистое дерево» по мнению персидского автора (См. Рашид-ад-Дин. Сборник летописей. Т. I, кн. 1. М.-Л., 1952, с. 83)
  34. ↑ Само слово qïvçaq на древнетюркском языке означает «неудачный».
  35. ↑ Савинов Д. Г. Древнетюркские племена в зеркале археологии
  36. ↑ Ахинжанов С. М. Об этническом составе кипчаков средневекового Казахстана // Прошлое Казахстана по археологическим источникам. Алма-Ата: 1976. С. 81-93.
  37. ↑ 37,0 37,1 Расовский Д. А. Половцы. Чёрные клобуки: печенеги, торки и берендеи на Руси и в Венгрии (работы разных лет). 1-й том, серия «Материалы и исследования», проект «Суюн». М., ЦИВОИ, 2012, 240 с., С.125-126, 132:
  38. ↑ Гумилёв Л. Н. Тысячелетие вокруг Каспия
  39. ↑ Толочко П. П. Кочевые народы степей и Киевская Русь. — СПб.: Алетейя, 2003. — С. 89—129.
  40. ↑ Каргалов В. Русь и кочевники. — М.: Вече, 2004. — С. 43—46.
  41. ↑ Гумилёв Л. Н. Древняя Русь и Великая степь. — М.: АСТ Москва, 2008. — С. 504, 578, 718. — 839 с. — 5000 экз.
  42. ↑ 42,0 42,1 42,2 Половцы — союзник болгарских царей. Дата обращения: 28 сентябрь 2009. Архивировано 16 март 2012 года. 2012 йыл 16 март архивланған.
  43. ↑ Пламен Павлов - Бунтари и авантюристи в средновековна България. Дата обращения: 26 апрель 2019.
  44. ↑ 44,0 44,1 44,2 44,3 Андреев, Й. Българските ханове и царе (VII—XIV в.). София, 1987
  45. ↑ Собственно монголов в войсках Джучидов было всего 4 тысячи человек согласно завещанию Чингисхана.
  46. ↑ Г.З. Анчабадзе. «Кипчаки Грузии».
  47. ↑ Звягин В. Н. Медико-криминалистическое исследование останков Андрея Боголюбского // ПЭМ. 2011. № 41-42-1-2. URL: https://cyberleninka.ru/article/n/mediko-kriminalisticheskoe-issledovanie-ostankov-andreya-bogolyubskogo (дата обращения: 30.08.2020).
  48. ↑ Аль-Омари. Пути взоров по государствам разных стран.
  49. ↑ История первых четырёх ханов из дома Чингисова / пер. с кит. монаха Иакинфа (Бичурина). СПб. 1829. С. 273—274.
  50. ↑ Плетнёва С. Половцы
  51. ↑ Eske Willerslev, Kristian Kristiansen, Evelyne Heyer, Martin Sikora, Rasmus Nielsen 137 ancient human genomes from across the Eurasian steppes (инг.) // Nature. — 2018-05. — В. 7705. — Т. 557. — С. 369–374. — ISSN 1476-4687. — DOI:10.1038/s41586-018-0094-2
  52. ↑ Акишев К.А. История Казахстана. Том I. — Алматы: Атамұра, 1996. — С. 432. — 544 с.
  53. ↑ Слово о полку Игореве
  54. ↑ Ахиджанов С. М. Об этническом составе кипчаков средневекового Казахстана
  55. ↑ Ипатьевская летопись. Также о двух группах, разделённых Днепром, под 1170 годом.
  56. ↑ Поучение Владимира Мономаха. www.bibliotekar.ru. Дата обращения: 26 апрель 2019.
  57. ↑ Лаврентьевская летопись
  58. ↑ ЛЕТОПИСНЫЕ ПОВЕСТИ О ПОХОДЕ КНЯЗЯ ИГОРЯ
  59. ↑ Расовский Д. А. Половцы. Чёрные клобуки: печенеги, торки и берендеи на Руси и в Венгрии (работы разных лет). 1-й том, серия «Материалы и исследования», проект «Суюн». М., ЦИВОИ, 2012, 240 с., С.125-126, 132.

Әҙәбиәт[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Һылтанмалар[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

commons: Ҡыпсаҡтар Викимилектә
«https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Ҡыпсаҡтар&oldid=1224440» битенән алынған