Скифтар

Скифтар
Туған тел	скифо-сарматские языки[d]
Урын	Скифия
Изображается на	История[d] һәм Книга Бытия[d]
Скифтар Викимилектә

Скиф яугирҙары. Көлуба ҡорғанында табылған бер туҫтаҡ рельефы (Дәүләт Эрмитажы)

Скифтарҙың таралып йәшәүе

Скифтар (һ. б.-грек. Σκύθης, Σκύθοι, үҙатамаһы: Skolotoi) — б. э. т. VIII—IV быуаттарҙа йәшәгән боронғо иран телле халыҡ. Скифтарҙың яҙмаһы булмаған, уларҙың теленән бары бер нисә һүҙ билдәле. Хәҙерге ваҡытта скиф теленең туранан-тура тоҡомо - осетин теле.

Скифтарҙың бер өлөшө Дунайҙан Донға тиклем Төньяҡ Ҡара диңгеҙ буйы дала зонаһында тереклек иткән, һәм был ерҙәр боронғо грек сығанаҡтарында Скифия тип аталған. Күп халыҡтар һәм ҡәбиләләр скифтар менән союзда ла торған, дошманлашҡан да.

Скифтар тураһында антик авторҙар (Геродот, Гиппократ, Өлкән Плиний, Чжан Цянь кеүектәр) әҫәрҙәренән, археологик ҡаҙыныуҙарҙан һәм генетик тикшеренеүҙәрҙән билдәле.

Савроматтар (сарматтар), саҡтар һәм массагеттар скифтарға туғандаш халыҡ булған.

Этнонимдың килеп сығышы

Күп кенә ғалимдар, улар араһында Ф. Юсти, М. Фасмер, О. Семереньи һәм Василий Иванович Абаев, *skuta һүҙе атыу мәғәнәһен аңлатҡан һинд-европа тамырына ҡарата. Айырып әйткәндә, В. И. Абаев һүҙе менән сағыштырып skuta һүҙен *skut- (уҡтан атыусы, атыу) тигән герман һүҙе менән сағыштыра.. Үҙ сиратында, Кшиштоф Томаш Витчак һәм Сергей Всеволодович Куллан да скиф үҙатамаһын шулай аңлата: бор. грек. Σκόλοτοι < *skula-ta < *skuδa-ta < *skuda-ta (йәки «уҡсылар», скиф телендә *d > *l ҡанунға ярашлы күсеүе). Әйткәндәй, боронғо гректар скифтар менән бәйләнешкә инә башлағандан (шуның өсөн дә бор. грекса Σκύϑαι) бирле, *skuδa-ta формаһы б. э. т. VII быуатта йәшәгән. Шул уҡ ваҡытта Ассирия скифтарға яу асҡан — шуның өсөн дә (аккад теле) ассир. Ašgūzai йәки Išgūzai йоғонтоһо бар. Б. э. т. V быуатҡа — Геродоттың Ольвияға килеү ваҡыты — *δ > *l күскән булған. Шулай уҡ Эсхин (б. э. т. IV быуат ораторы) «Илселектә хыянатсылыҡ тураһында» телмәренә схолияла (комментарийҙар) былай тиелгән: «скифтар, йәғни уҡсылар» (грекса Σκυθας δε οιονει τοξοτας).

Боронғо иран *δ-ның скиф *l-ына күсеүе сармат-скиф теленең характерлы һыҙаты икәне башҡа скиф һүҙҙәре менән раҫлап була, мәҫәлән, скиф. polytonic|Παραλάται — Геродот (IV, 6) һүҙҙәре буйынса, хаким итеүсе скиф династияһы һәм башҡа урындарҙа Σκύθαι βασιλητοι, йәғни «батша скифтары» тигән ҡәбилә исеме менән аңлатылған; < иран. *paradāta — «башына ҡуйылған, закон буйынса тәғәйенләнгән», авестий paraδāta- (юлбашсының почётлы титулы, тура мәғәнәлә «алға ҡуйылған, баштан килеүсе»). Гесихея Александрийскийҙың лексиконында μελιτ.ιον — «баллы ниндәйҙер эсемлек» тигән скиф һүҙҙәре, где также виден переход *δ в *l в обще-иранском корне *madu-, *maδu- «мёд», «приготовленный из мёда сладкий напиток, хмельной напиток». ҡулланылған.

«Илиада»ға антик схолиялар түбәндәге этимологияны телгә алған:

Ибо лаконцы носят длинные волосы, а от них всё эллинство … скифы же первые стали стричься, почему и называются «оскифленными (грек. απεσκυθισμενοι)».

О. Н. Трубачёв скифтарҙың үҙатамаһын ‘киҫергә, китеп алырға’ мәғәнәле (осетин ирон sk’˚yd, дигор (æ)sk’ud‘ телдәрендәге өҙөлгән’) һүҙ тамырына ҡайтарып ҡалдыра.

Антропологик тибы

Антропологик планда европа скифтарының ике — урман-дала һәм дала төркөмө бүленә. Урман-дала скифтары ҡара диңгеҙ буйы скифтарынан тарыраҡ һәм оҙонсараҡ баш һөйәге, тар һәм бик бейек булмаған һәм киҫкен формалашҡан йөҙ менән айырыла. Был үҙенсәлектәре уларҙы һуңғы бронза осорондағы тар йҙлө урындағы халыҡҡа яҡынайта. Дала скифтары — киңерәк һәм ҡыҫҡа баш һөйәкле артығыраҡ бейек йөҙлө.

Был ике төрлөлөктөң ике — автохтон һәм миграцион фаразы бар. Беренсе фараз буйынса, халҡының тығыҙлығы һәм күсмәлеге буйынса, дала скифтарында, төркөм эсендәге ҡатаншлыҡ һәм күрше төркөмдәр менән метисация арҡаһында, началась брахикефализация башланған. Башҡа ҡараштан сыҡҡанда, дала төркөмдәренең урман-дала төркөмдәренән айырымлығы уларҙың төрлө сығышы менән бәйләнгән. Урман-дала скифтары автохтондар, срубной культуры антропологик тибына күберәк оҡшашлығы бар. Дала скифтары, Туваның окуневлылар мәҙәниәтенә оҡшауы буйынса, Төньяҡ Ҡара диңгеҙ буйына көнсығыштан күсеп килгән.

Саҡтар ваҡытындағы азия дала халҡына йөҙ яғы бүлегенең ҙурлығы, танау һөйәктәренең уртаса ҡалҡып тороуы һәм горизонталь формалашҡан Брахикефалия хас. Шунан сығып был комплекстар нигеҙендә көньяҡ себер расаһы барлыҡҡа килгән.

Гиппократ урындағы һыуыҡ климатҡа бәйләп скифтарҙың тышҡы ҡиәфәтен түбәндгесә тасуирлай:

Скифтар йыуан, итле, нечленистый, сей һәм мускулдары тығыҙ булмаған тәнле; уларҙың эсе аҫҡы өлөшөндә артығы менән дымлы булыуы менән айырыла… Һимеҙлектәре һәм тәндәрендә йөн булмау арҡаһында, [бында йәшәүселәр] бер-беренә, ирҙәре ирҙәренә һәм ҡатындары ҡатындарына оҡшаған. <…> [Бөтә] скиф халҡы — ерән.

Урта Дондағы Колбино ҡәберлегендә (б. э. т. V—IV бб.) өлкән йәштәге индивидтарҙың маңлай һөйәгенең гиперостозы — Морганьи синдромлы (19 %) аномаль өлөшө табылған. Был синдромдың башҡа үҙенсәлектәре (һимереү, гормональ дисфункция) отчасти совпадают с описанием Гиппократтың тасуирлуы менән күбеһе тап килә.

Палеогенетикаһы

Скиф ҡәберлектәренең ДНК теслауы буйынса, скифтар R1a (Y-хромосомлы гаплогруппаһы) — R1a - Z2123 (европа скифтары кеүек) , так и азиатские (сибирские) скифы) һәм митохондриаль гаплотөркөм G2, G2a4, F1b, F2a, C, U2e, U5a, U5a1, T1, T1a, T2, A, A4, H, H2a1, D, D4b1, N1a, I3, HV2, HV6, J, K йөрөтөүселәр.

Этногенезы

Скиф археологик мәҙәниәттәрҙе генетик тикшеренеүҙәр скифтарҙың барлыҡҡа килеүенең ике мөмкин: мультитөбәк, һәм, ихтималлығы кәмерәк һаналған, көнбайыш сценарийын хуплай. Көнбайыш сценарийы буйынса, скифтар көнбайыш-европа ҡәбиләләлренән барлыҡҡа килгән, шунан һуң уларҙың көнсығыш өлөшө ике быуат дауамында азиаттар (хань ҡытайлылар) менән ҡушыған, мультитөбәк сценарийы буйынса, скифтар ике быуат дауамында үҙ-ара ҡушылған көнбайыш европалыларҙан һәм азиаттарҙан тора. Генетик яҡтан скифтар европалылар һәм азиялылар араһында тора, һәм хәҙерге Алтай халҡына яҡын.

Мең йылдан ашыу элек (б. э. т. IX б. аҙағынан б. э. IV б. өсөнсө сирегенә саҡлы), киммерийлылар, скифтар, саҡтар, массагеттар, аландар тип билдәле булған, иран телле ҡәбиләләр Рәсәй Көньяғының дала райондарының тарихында әһәмиәтле роль уйнаған. Бронза быуаты һәм тимер быуаты сиктәренән алып иранлыларҙың сығанаҡ берлегенә бик алыҫ тип һаналды. Б. э. т. I меңйыллыҡта, иртә тимер быуатында, И. М. Дьяконова фекере буйынса (1956: 290—291), лексик факттарға таянып, Төньяҡ Ҡара диңгеҙ буйы скифтары сиктәрендә боронғо мидийлылар менән аралашырға ярҙам иткән, ә «Авеста» теле «Ригведа» теленә оҡшаған. Һуңғы йылдарҙа краниологтарҙың (Яблонский, 2000; Козинцев, 2000; Круп, 2004) ҡара диңгеҙ буйы скифтарының килеп сығыуы буйынса дискуссия ҡыҙыуы был төркөмдөң антропологик бер төрлөлөгө мәсьәләләре менән бәйле. Скифтарҙың автохтонлыҡ һәм антропологик консолидирланғанлығы теорияһын аҡлаған С. Г. Ефимова ла, Л. Т. Яблонский ҙа (2000), нисек кенә булмаһын, дала һәм урман-дала скифтарынан һиҙелерлек айырыла. Уның фекере буйынса, был айырымлыҡтар скифтарҙы урындағы сығышлы булыуына ҡапма-ҡаршы түгел һәм С. Г. Ефимова һәм Л. Т. Яблонский иҫәпләгәнсә, бөтә скифтарҙың ата-бабаһы тип бура мәҙәниәтен йөрөтөүселәрҙе антропологик төрлөлөгө менән аңлатыла.

Скиф мәҙәниәтен ҡорған фаразы яҡлылар әүҙем өйрәнде. Сағыштырмаса дөйөм танылған скиф мәҙәниәтенең формалашыуын б. э. т. VII быуатҡа ҡайтарып ҡалдыралар. Шул уҡ ваҡытта уның килеп сығышын ике төрлө төп аңлатма йәшәй:

• Геродоттың "Өсөнсө хикәйәте"нә нигеҙләнгән береһенә ярашлы, скифтар көнсығыштан килгән;
• икенсе ҡараш та, Геродот яҙып алған хикәйәттәргә нигеҙләнгән булыуы мөмкин, уның буйынса скифтар был дәүергә Төньяҡ Ҡара диңгеҙ буйы территорияһында иң кәмендә бура мәҙәниәте вариҫтары булараҡ бер нисә быуат йәшәгәндәр.

Бөгөнгө көнгә саҡлы скифтарҙың һәм уларҙың мәҙәниәтенең килеп сығыу проблемаһы һаман ышаныслы хәл ителмәгән. Был тәңгәлдә барлыҡҡа килгән ҡараш һәм фараздар күплеге хайран итә. Әммә ғалим фекерҙәренең күпселеге ике ҡапма-ҡаршы фараздың береһенә ҡайтып ҡала.

Тәүге фараз — автохтонлыҡ — Борис Николаевич Граков тарафынан бик ентекле нигеҙләнгән. Ул скифтарҙың Иҙел буйынан Төньяҡ Ҡара диңгеҙ буйҙарына бронза осоро бура мәҙәниәте ҡәбиләләре булған тип һанай. Был үтеп инеү аҡрын һәм оҙайлы барған (б. э. т. II меңйллыҡ уртаһынан), ә Геродот телгә алған скифтарҙың «Азиянан» миграцияһы (ә антик географтарға «Азия» Дон-Танаис эргәһенән башланған) — был бер тулҡын ғына, ихтимал, һуңғыһы булған. Мигрант-«буралылар» Ҡара диңгеҙ буйы далаларында шул уҡ өлкәләрҙән иртәрәк күскенселәр менән осрашҡан, һәм был бер-береһенә туғандаш төркөмдәрҙән төньяҡ иран теленең диалектарының береһендә һөйләшкән скиф осороноң бер төрлө этник халыҡ барлыҡҡа килгән. Бронза осоронан тимер быуатына һәм ярым ултыраҡ тормоштан номадизм тормошҡа күскәндә ҙур үҙгәрештәр баҫымын кисергән бура мәҙәниәте, Б. Н. Граков фекеренсә, ысын скиф мәҙәниәте нигеҙенә ятҡан. Дөрөҫөрәге, скифтар сәнғәтен (йәнлек стиле) һәм уларҙың ҡайһы бер ҡорал төрҙәрен ҡайҙандыр ситтән индерелгән тип иҫәпләй. Скифтар һәм хазарҙар буйынса белгес күренекле петербург археологы Михаил Илларионович Артамоновтың алғы азия фаразы граков фаразына барып тоташа. Уның ҡарашына ярашлы, бронза осоро бура мәҙәниәте туранан-тура Төньяҡ Ҡара диңгеҙ буйы скиф мәҙәниәтенә барып тоташа һәм уның төп һыҙаттарын билдәләне. Әммә төп скиф мәҙәниәтен б. э. т. VII быуат һәм, бигерәк тә, уның йәнлек стиле һымаҡ шундай сағыу һыҙатын М. И. Артамонов Алғы Азияның үҫешкән цивилизациялары менән бәйләй. Б. Н. Граков буйынса, скифтар ҙа, киммерийлылар ҙа — "буралы"ларҙың туранан-тура вариҫтары, сөнки уларҙың мәҙәниәте уртаҡ һәм, моғайын, этник яҡтан туғандаш.

Икенсе фараз Үҙәк азия фаразы яҡлы ғалимдар төркөмөнөң танылған лидеры Алексей Иванович Тереножкин был мәсьәләне хәл итеүгә бөтөнләй икенсе ҡарашта. Был тикшеренеүсенең фекере буйынса, скиф осорона тиклемге дәүерҙең һәм скиф осороноң Төньяҡ Ҡара диңгеҙ буйы халҡы менән бер уртаҡлығы ла юҡ. Скифтар б. э. т. VII быуатында был төбәккә Азия төпкөлөнән килгән.

Скифтарҙың килеп сығышы тураһында мифтар

Геродот скифтарҙың сығышы тураһында өс хикәйәт бәйән итә:

5. Скифтар һөйләүенсә, уларҙың халҡы — барыһынан йәшерәк. Ул былай килеп сыҡҡан. Ул саҡта был кеше йәшәмәгән илдең беренсе кешеһе Тарғитай исемле булған. Скифтарҙың әйтеүенсә, был Тарғитайҙың ата-әсәләре Зевс һәм Борисфен (Днепр) йылғаһының ҡыҙы булған. Тарғитайҙың өс улы: Липоксай, Арпоксай һәм кинйәһе — Ҡолаҡсай булған. Улар батшалыҡ иткән заманда Скиф ерҙәренә күктән шундай алтын предметтар: һабан, үгеҙ ҡамыты, айбалта һәм туҫтаҡ төшкән. 6. Был әйберҙәрҙе иң тәүге булып өлкән ағай күргән. Ул алайым, тип яҡын килһә, алтын яна башлай. Шуға ул сигенә һәм икенсе туған яҡын килә, һәм алтын тағы ла ялҡынлана. Шулай итеп, алтын ялҡынының эҫеһе ике ағай-энене лә ҡыуып ебәрә, әммә, өсөнсөһө килгәндән һуң, ялҡын һүнә, һәм ул алтынды үҙенең өйөнә илтә. Шуға өлкән ағалары батшалыҡты кинйәгә бирергә риза була. Бына шулай, әйтеүҙәренсә, Липоксаистан авхаттар тип аталған скиф ҡәбиләһе, уртансы туғандан — катиарҙар һәм траспийҙар ҡәбиләһеев, ә кинйәнән туғандан — племя паралаттар ҡәбиләһе барлыҡҡа килгән. Бөтә ҡәбиләләр бергә сколоттар, йәғни батша ҡәбиләләре тип аталған. Эллиндар уларҙы скифтар тип йөрөтә. 7. Үҙенең халҡының килеп сығышы тураһында скифтар шулай һөйләй. Әйткәндәй, улар беренсе батша Таргитай заманынан алып уларҙың ерҙәренә Дарий I баҫып ингәнгә тиклем бары тик теүәл 1000 йыл ғына үткән тип һанай. Иҫкә алынған изге алтын предметтарҙы скиф батшалары, йыл һайын бай ҡорбандар килтереп, ентекле итеп һаҡлағандар һәм уларға табынып хөрмәтләгәндәр. Кем дә кем байрамда ошо изге алтын менән сыҡ һауала йоҡлап китә, шул, скифтар фекеренсә, бер йыл да йәшәй алмай. Шуның өсөн скифтар, кем бер көн эсендә күпме ер буйлап үтә, шул майҙан ерҙе биргән. Уларҙың ере күп булғанлыҡтан, Ҡолаҡсаис, скифтар һөйләгәнсә, уны өс батшалыҡҡа бүлеп, үҙенең өс улына бүлеп биргән. Батша алтын һаҡланған (табылғаны түгел) урынды иң ҙур батшалыҡ тип атаны. Скифтарҙан арыраҡ төньяҡҡа ятҡан өлкәләрҙә, еткереүҙәренсә, ер менән күктә осоп йөрөгән ҡанаттар ҡамасаулағанлыҡтан бер ни ҙә күренмәй, унда үтеп инеп булмай. Һәм, ысынлап та, унда ер менән һауа ҡанат менән тулы һәм был күреүгә ҡамасаулай. 8. Шулай скифтар үҙҙәре һәм төньяҡ илдәрҙәге күршеләре тураһында һөйләйҙәр. Понтта йәшәүсе эллиндар башҡараҡ мәғлүмәт бирә. Геракл, Гериондың үгеҙҙәрен (йышыраҡ — һыйырҙарын) ҡыуғанда, ул саҡта кеше йәшәмәгән был илгә килеп сыҡҡан (хәҙер был ерҙәрҙә скифтар ултырған). Герион Понттан алыҫ, Океандағы утрауҙа, Кадис (Гадир) янында Геркулес бағаналары (Геракл Терәктәре) (эллиндар был утрауҙы Эрифия тиҙәр) артында йәшәгән. Океан, эллиндар раҫлауынса, көнсығыштан башлап бөтә ерҙе уратып аға, ләкин быны улар дәлилләй алмай. Геракл тап шунан скифтар иле тип аталған ергә килгән. Унда һауа торошо насар һәм һыуыҡ икән. Сусҡа тиреһенә ябынып, ул йоҡоға талған, ә был ваҡытта уның екке аттары (уларҙы көтөүлккә ебәргән була) мөғжизәле рәүештә юғала. 9. Геракл, уянғас, аттарын эҙләп бөтә илде байҡап сыға, һәм, ахырҙа, Гилея исемле бер ергә килеп сыға. Унда мәмерйәлә ул ҡушылған тоҡомло бер йән эйәһенә — ярымғыҙ, ярымйыланға (йылан тотҡан алиһә, бер нисә антик һүрәт буйынса билдәле булған скифтарҙың ырыу әсәһе) осрай. Арт һанынан алып кәүҙәһенең өҫкө өлөшө ҡатын-ҡыҙҙыҡы, ә аҫҡы өлөшө — йыландыҡы. Увидев её, Геракл аптыраған төҫ менән унан, берәр ерҙә үҙенең аҙашҡан аттарын күреү-күрмәүен һорай. Ҡатын-йылан, аттарҙың үҙендә булыуын, ләкин Геракл, уның менән мөхәббәт бәйләнешенә инһә генә, аттарын бирәсәген белдерә. Шунда Геракл, бындай бүләк өсөн, ошо ҡатын менән енси мөнәсәбәткә инә. Әммә ул, Гераклды үҙе менән оҙағыраҡ тотоу маҡсатында, аттарҙы кире ҡайтарырға ашыҡмай, ә егет бик теләп аттарын алыр ҙа китер ине. Иң ахырҙа, ҡатын аттарҙы биргән саҡта былай ти: «Миңә килгән был аттарҙы мин һинең өсөн һаҡланым; һин улар өсөн хәҙер йолом бирҙең. Минең бит хәҙер һинән өс улым бар. Әйт әле, үҫһәләр, мин уларҙы ни эшләтәйем? Уларҙы бында ҡалдырырғамы (мин был ергә бер үҙем генә хужа) йәиһә һиңә ебәрергәме?». Шулай тип һорай. Геракл былай тип яуап бирә: «Улдар үҫеп еткәнен күрһәң, бына шулай ит: ҡайһыһы минең йәйәмде, мин күрһәткәнсә, тарта һәм минең ҡәмәремде биленә быуа ала, шуны ҡара, шулай булдырғанын ошонда йәшәргә ҡалдыр. Минең күрһәтмәләремде үтәй алмағанын сит ергә оҙат. Әгәр шулай эшләһәң, үҙең дә ҡәнәғәт булырһың һәм минең еләкте лә үтәрһең». 10. Шул һүҙҙәр менән, Геракл үҙенең йәйәләренең береһенең керешен тартҡан (был осраҡҡа саҡлы Геракл ике йәйә йөрөткән). Шунан, нисек итеп ҡәмәр быуырға икәнен күрһәтеп, ул йәйә менән ҡәмәрҙе тапшырған (ҡәмәр ҡаптырмаһының осонда алтын туҫтаҡ аҫылынып торған) да китеп барған. Балалар үҫеп еткәс, әсәһе уларға исем ҡушҡан. Береһенә Агафирс, икенсеһенә Гелон тип, кинйәһенә Скиф тип исем ҡуша. Артабан Геракл кәңәш иткәнсә эшләй. Ике улы — Агафирс һәм Гелон һынауҙы үтә алмай, һәм әсәләре уларҙы илдән ҡыуып ебәрә. Кинйәһе, Скиф, ҡушылғанды башҡара ала, һәм ул илдә ҡалғани. Шул Скифтан, Гераклдың улынан, бөтә скиф батшалары килеп сыҡҡан. Һәм теге алтын туҫтаҡты иҫтән сығармай һәм бөгөнгө көнгә саҡлы скифтар туҫтаҡтарын билендә йөрөтәләр (Скифтың файҙаһы өсөн әсәһе шуны ғына башҡарған да инде). 11. Тағы ла өсөнсө хикәйәт бар (мин үҙем шуныһына нығыраҡ ышанам). Ул хәҙер шулай тип бәйән итә. Скифтарҙың күскенсе ҡәбиләләре Азияла йәшәгән. Уларҙы хәрби көс менән массагеттар ҡыуып сығарғас, скифтар, Араксты кисеп сығып, киммерий еренә килгән (хәҙер скифтар йәшәгән ил, әйтеүҙәре буйынса, борондан киммерийлыларҙыҡы булған). Скифтар яҡыная башлағас, киммерийлылар, шул тиклем ҙур ғәскәргә ҡаршы нишләргә тип кәңәш ҡорған. Һәм бына кәңәшмәлә фекерҙәр айырымлана. Ике яҡ та үҙ фекерендә ныҡ торһа ла, батшвлар тәҡдиме еңгән. Халыҡ, шул тиклем күп дошманға ҡаршы һуғышыу кәрәкмәҫ, тип сигенеү кәрәк тип иҫәпләй. Батшалар, киреһенсә, тыуған ерҙе дошмандарҙан ныҡышмалы һаҡлау кәрәк тип иҫәпләгән. Шулай итеп, халыҡ батшаларҙың кәңәшенә ҡолаҡ һалмаған, ә батшалар халыҡҡа буйһонорға теләмәй. Халыҡ тыуған илен ташлап китергә һәм үҙенең ерен дошманға һуғышһыҙ ҡалдырырға хәл итә; батшалар, киреһенсә, халыҡ менән ҡасып китмәҫкә, ә ере өсөн ғүмерен аямай алышырға ҡарар итә. Батшалар бит тыуған ерҙә ни тиклем бәхет кисереү мөмкинлеген һәм тыуған иленән яҙған ҡыуындыларҙы ни тиклем күп бәләләр көткәнлеген аңлай. Шундай ҡарар ҡабул итеп, киммерийлылар ике тигеҙ өлөшкә бүленгән һәм үҙ-ара көрәш башлаған. Туған халыҡтың үҙ-ара низағ ҡорбандарын киммерий халҡы Тираса йылғаһы янында ерләй (батшалар ҡәберлеген унда хәҙер ҙә күреп була). Шунан һуң киммерийлылар үҙ ерҙәрен ташлап киткән, ә уларҙан һуң килгән скифтар халҡы булмаған илде биләй. 12. Әле һаман да Скиф ерендә киммерий нығытмалары һәм киммерий һыу аша сығыу ҡоролмалары бар; шулай уҡ тағы ла Киммерия атамалы утрау һәм Киммерий Боспоры тигән урын бар. Скифтарҙан Азияға китеп ҡотолорға ынтылған киммерийлылар хәҙерге эллин ҡалаһы Синопа урынлашҡан ярымутрауҙы баҫып алған. Шулай уҡ киммерийлыларҙы эҙәрлекләгән скифтар, юлдан яҙлығып, Мидия ерҙәренә баҫып ингән. Киммерийлылар даими рәүештә Понттың яр буйҙарынан хәрәкәт иткән, скифта, эҙәрлекләгән саҡта, мидиялыларҙың еренә баҫып ингәнгә саҡлы, Кавказдың һул яғынан барған. Шулай итеп, улар илдең эсенә боролғандар. Шундай һуңғы хикәйәтте эллиндар ҙа, варварҙар ҙа бер төрлө бәйән итә. — Геродот. История. IV.5 — 12

Скифия ҡәбиләләре

Б. э. т. II быуатта Ҡырым      Скифы в Крыму      Боспор батшалығы      Языгтар      Роксоландар      Сирактар      Меоттар      Таврҙар

Скифтарҙың төп йәшәү территорияһы — Ҡырым далаларын һәм Төньяҡ Ҡара диңгеҙ буйы райондарын индереп, Дунайҙың аҫҡы ағымы һәм Дон далалары. Төньяҡ сиге аныҡ түгел. Скифтар бер нисә ҙур ҡәбиләгә бүленә. Геродот хәбәр иткәненсә, батша скифтары — Дон буйлап савроматтар менән сиктәш һәм дала Ҡырымын биләгән скиф ҡәбиләләренең иң көнсығыштағыһы өҫтөнлөклө булған. Уларҙан көнбайыштараҡ күскенсе скифтар, тағы ла көнбайыштараҡ, Днепрҙың һул ярында — игенсе скифтар. Днепрҙың уң ярында, Көньяҡ Буг бассейнында, Ольвия ҡалаһы эргәһендә каллипидтар, йәки эллин-скифтар, уларҙан төньяҡтараҡ — алазондар, тағы ла төньяҡтараҡ — ер игеүсе скифтар.

Антик сығанаҡтарҙа Скифияла һәм уға сиктәш территорияларҙа скифтарға туғандаш булған һәм ят телдә һөйләшкән бик күп ҡәбиләләр: борускитар, агафирстар, абиҙар, гелондар, неврҙар (нервиҙар), аримасптар, фиссагеттар, иирктар, будиндар, меланхлендар, авхаттар (липоксайҙар), катиарҙар (арпоксайҙар), траспиҙар (арпоксайҙар), паралаттар (колоксайҙар, сколоттар), исседондар, таврҙар, аргиппейҙар, андрофагтар телгә алына.

Тарихы

Сәскә атыуы

Украина маркаһында скиф заманындағы антропоморф стела. 2014 й.

Скифтарҙың һәм Скифияның сағыштырмаса дөйөм танылған тарихы башы — б. э. т. VIII быуат, скифтарҙың төп көстәренең быға тиклем унда киммерийлылар хакимлыҡ иткән Төньяҡ Ҡара диңгеҙ буйына кире ҡайтыуы. Скифтар киммерийлыларҙы Төньяҡ Ҡара диңгеҙ буйынан б. э. т. VII быуатта уҡ Кесе Азияға ҡыуып сығарған. Б. э. т. VII быуаттың 70-се йылдарында скифтар Мидияға, Сүриәгә, Фәләстингә һәм, Геродот ҡылыҡһырламаһы буйынса, «Алғы Азияла хакимлыҡ иткәндәр, һәм бында Скиф Батшалығы — Ишҡуза барлыҡҡа килгән, ләкин б. э. т. VI быуатта унан ҡыҫырыҡлап сығарылғандар. Скифтарҙың эҙҙәре Төньяҡ Кавказда ла билдәле».

Төньяҡ Ҡара диңгеҙ ҡол биләүсе ҡалалары менән тығыҙ бәйләнештәре, скифтарҙың мал, икмәк, тире һәм ҡолдар менән көсөргәнешле сауҙаһы скиф йәмғиәтендә синыфтар барлыҡҡа килеү процесын көсәйткән. Скифтарҙың яйлап үҙ батшаһы булған иртә ҡол биләүсе дәүләт һыҙатын ала барған ҡәбиләләр союзы булыуы билдәле. Батша власы нәҫел буйынса тапшырылған һәм аллалаштырылған. Ул союз советы һәм халыҡ йыйыны менән сикләнгән. Хәрби аристократия, яугирҙәр һәм ҡанбаба ҡатламы бүленеп сыҡҡан. Скифтарҙың фарсы батшаһы Дарий I менән б. э. т. 512 йылдағы һуғышы сәйәси берләшеүенә килтергән — скифтар башында өс батша: Иданфирс, Скопас һәм Таксакис торған. Б. э. т. V — б. э. т. IV быуаттар сигендә скифтар Скифияның көньяҡ-көнбайыш сиктәрендә әүҙемләшкән. Скифтарҙың Фракияға экспансияһы Атей батша осоронда көсәйгән, һәм, ихтимал, ул Скифияны үҙ башланғысы аҫтында берләштергән. Был македон батшаһы Филипп II менән һуғыш сығарған. Әммә Филипп II Македонский Атейға ҡаршы поход ваҡытында Дунайҙы нисек кискәнен Марк Юниан Юстин хәбәр итмәй, ә Филипп, Атейға Истра тамағына (хәҙерге Дунай) Геркулес һынташын ҡуйырға китеп барғандарын хәбәр итһендәр өсөн, алға илселәр ебәрә. Был хәбәрҙәрҙән сығып, Атей ниндәй территорияларға эйә булыуы бәхәсле булып ҡала.

Б. э. т. 339 йылда Атей батша македон батшаһы Филипп II Македонский менән һуғыша. Б. э.т. 331 йылда Александр Македонскийҙың Фракиялағы наместнигы Зопирион скифтарҙың көнбайыш биләмәләренә баҫып инә, Ольвияны ҡамай, ләкин скифтар уның ғәскәрен тар-мар итә:

Бөйөк Александр Понт наместнигы сифатында ҡалдырған Зопирион, бер ниндәй ҙә хәрәкәт ҡылмаһа, үҙен ялҡау тип иҫәпләрҙәр, тип ҡурҡҡанлыҡтан, 30 мең кешенән торған ғәскәр йыя һәм скифтарға һөжүм итә, әммә бөтә армияһы ҡырыла…

Украинаның Запорожье өлкәһендәге Каменское ҡаласығын археологик тикшереү (майҙаны 1200 гектарға яҡын) дала скифтарының Скиф батшалығы сәскә атҡан саҡта уның хакимиәт һәм сауҙа-иҡтисад үҙәге булғанын күрһәтә. Б. э. т. IV быуат аҙағына скифтарҙың ижтимағи ҡоролошонда киҫкен үҙгәрештәр булғанын Днепр буйында бейеклеге 20 метрға еткән скиф аристократияһының бик ҙур ҡорғандары, т. н. «батша ҡорған»дары һөйләй. Уларҙа конструкцияһы буйынса бик тәрән һәм ҡатмарлы ҡоролмаларҙа батшалар һәм уларҙың дружинниктары ерләнгән. Аристократия ҡәберлектәрендә үлтерелгән ҡатындары, кәнизәк, хеҙмәтселәре (ҡолдары) һәм аттары күмелгән.

Яугирҙәрҙе ҡорал: ҡындары алтын көпләүле ҡыҫҡа акинак-ҡылыстар, бронза башаҡлы бик күп уҡтар, һаҙаҡтар йәки тирәләп алтын пластиналар ҡуйылған гориттар, һөңгөләр һәм тимер башаҡлы ҡыҫҡа һаплы һөңгөләр менән күмгәндәр. Бай ҡәберлектәрҙә баҡыр, алтын һәм көмөш һауыт-һаба, биҙәктәр төшөрөлгән грек керамикаһы һәм шарап тултырылған амфоралар, йыш ҡына скиф һәм грек оҫталарының нескә зәргәр хеҙмәтенең төрлө-төрлө биҙәүестәр осрай. Ябай скиф общинниктарын күмгәндә лә, нигеҙҙә, күмеү ҡорамалдары ярлыраҡ булған шул уҡ йола атҡарылған.

Сарматтарҙың Скифияны яулап алыуы. Тавроскифия. Кесе Скифия

Б. э. т. 280—260 йылдар араһында скифтар державаһы Дондан килгән үҙҙәренә туғандаш сарматтарҙың баҫып инеүҙәре арҡаһында байтаҡҡа кәмегән . Скифтарҙың бер өлөшө һәләк булған, бер өлөшө Дунайҙы кисеп сыҡҡан һәм шул осорҙан бирле Кесне Скифия (хәҙерге Добруджа) тип йөрөтөлгән яр буйы территорияларында ултырған. Скифтарға шулай уҡ Үҙәк Ҡырымды һәм Түбәнге Днепр буйын үҙ биләмәһе булараҡ һаҡлап ҡала алған:

Ун мең һыбайлы һәм, һыбайлыларға ҡарағанда өс тапҡыр күберәк йәйәүлеһе бар тип әйтәләр ине, савроматтар беҙҙең ерҙәребеҙгә килдеы. Уларҙың килерен көтмәгән кешеләргә һөжүм иткәнлектән, шундай осраҡта нисек булғанса, халыҡ сигенергә, ҡасырға мәжбүр булды; ҡорал тота алырлыҡ бик күп кешене улар үлтерҙе, кемдәр беҙҙең күскенсе ултырағыбыҙҙың яртыһы һәм арбаларыбыҙ тороп ҡалған ҡаршы яҡ ярға йөҙөп сығып өлгөрә алған, шуларҙан ҡалғандарын тере килеш алып киттеләр. Теге ваҡытта, ниндәй сәбәптәрҙәндер, беҙҙең башлыҡтар Танаистың ике яҡ ярына ла ултырырға ҡарар иттеләр. Савроматтар шундуҡ табышты ҡыуып алып килә, әсирҙәрҙе өйөрө менән йыйырға, ирмәлрҙе таларға, кешеләре-ние менән бик күп йөк арбаларына эйә булдылар, һәм беҙҙең күҙ алдында беҙҙең ҡатындарыбыҙҙы һәм кәзинәктәребеҙҙе көсләнеләр. Был ваҡиға беҙҙе ҡайғыға һалды.

Б. э. т. 130 йылдарҙа Салгир йылғаһында (хәҙерге Симферополь ситендә) элек булған тораҡ пункт урыныда ҡәлғә (Керменчик ҡаласығы) төҙөлгән. күп тикшеренеүселәр ҡаласыҡты яҙма сығанаҡтарҙа телгә алынған батша Скилур нигеҙ һалған Скиф Неаполе ҡалдыҡтары тип һанай. Икенсе фараз буйынса Скиф Неаполе тип, 2006 йылдан бирле ҡаҙылмалар алып барылған Аҡҡая ҡаласығын атарға була. Ҡаҙылмалар планын аэрофото төшөрөү һәм космостан төшөрөү менән сағыштырыу һөҙөмтәләре буйынса, Керменчик ҡаласығынан ике быуат алдараҡ булған ҡәлғәле ҙур ҡала табылғанын билдәләй. «Ҡәлғәнең ғәҙәти булмаған үлсәме, һаҡлау ҡоролмаларының ҡеүәте һәм характеры, „батша“ скиф ҡорғандарынан алыҫ тормаған Аҡ ҡаяларҙан йыраҡ тормауы, — былар бөтәһе лә Аҡҡая ҡәлғәһенең баш ҡала, батша статуслы булыуы хаҡына һөйләй», — тип иҫәпләй экспедиция етәксеһе Ю. Зайцев.

Ҡырымдағы Скиф батшалығы б. э. т. 130—120-се йылдарға тиклем, скифтар Ольвияны һәм Таврия Херсонесының күп кенә биләмәләрен буйһондорғандан һуң, Скилур батша осоронда, үҫешенең иң юғары нөктәһенә етә. Әммә Понт батшалығы менән һуғышҡандан һуң, Ҡырымдағы һуңғы скиф батшалығы берҙәм дәүләт булараҡ йәшәүҙән туҡтай.

Күренекле рим шағиры Овидий һөргөн йылдарын уҙғарған Кесе Скифияла (Добруджала) скифтарҙың булыуы, б. э. IV быуатында һундарҙың баҫып инеүенә саҡлы, билдәләнә.

Юҡҡа сығыуы

Үҙәге Скиф Неаполендә урынлашҡан Ҡырымдағы һәм Днепр түбәнендәге Скиф батшалығы б. э. III быуатының икенсе яртыһына саҡлы йәшәгән һәм готтар тарафынан юҡ ителгән. Скифтар, Халыҡтарҙың Бөйөк күсенеүе йылдарында, төрлө ҡәбиләләр араһында юҡҡа сыҡмай, үҙенең үҙаллығын һәм этник үҙенсәлеген тулыһынса юғалтмаған. «Скифтар» тигән грек атамаһы этник һыҙат йөрөтөүен туҡтатҡан һәм, урта быуат рустарын да индереп, бөтә Төньяҡ Ҡара диңгеҙ халыҡтарының атамаһы булараҡ ҡулланылған.

Мәҙәниәте

Йолалары

Антик сығанаҡтар төрлө скиф йолалары тураһында хәбәр итә.

Геродот үҙенең «Тарихтар»ында, дошманын үлтергәндә, скиф уның ҡанын эсергә тейеш булған. Скифтар еңелгән дошмандарының башынан скальп һыҙырып алғандар һәм таҫтамал итеп ҡулланғандар йәки, тоташтырып, плащ теккәндәр. Дошмандың уң ҡулынан тырнаҡтары менән бергә тиреһен һыҙырып алғандар һәм уҡ һауыты (һаҙаҡ) тышлығы яһағандар. Ҡайһы бер скифтар бөтөн тирене һыҙырғандар һәм үҙҙәре менән йөрөткән таҡталарҙы көпләгәндәр. Фәҡәт батшаға дошманының өҙөлгән башын күрһәткән яугир ғына табыштан үҙ өлөшөн алған. Иң яуыз дошмандарының баш һөйәгенән скифтар туҫтаҡтар яһаған. Яугирлыҡ саялығы һәр яҡлап хупланған. Мәҫәлән, һәр йыл һайын скиф юғары ҡатламы дошманын үлтергән скифтар ғына саҡырыла торған табын үткәргән.

Скифтар араһында бағымсылыҡ (күрҙәселек) таралған булған. Ағас ботаҡтары бәйләме йә йүкә һалабашы ярҙамында күрәҙәлек ҡылғандар. Скиф батшалары сирләгән саҡта абруйлы бағымсыларға батша усағы аллаларына кем ялған ант биргәнен (ышаныстар буйынса был сир сәбәбе булған тип һаналған) күрһәтеүҙе талап итеү йолаһы булған. Бағымсылар ғәйепһеҙ кешене күрһәткән осраҡта, уларҙы сыбыҡ-сабыҡ тейәлгән егелгән арбаға ултыртҡандар ҙа ут төртөп яндырғандар.

Скифтар дуҫлыҡ мөнәсәбәттәрен махсус ритуал менән нығытҡандар. Бының өсөн туҫтаҡҡа шарап ҡойғандар һәм, дуҫтарҙың үҙҙәренең ҡандары менән бутағандан һуң, билдәле ант һүҙҙәрен ҡысҡырып әйткәндән һуң, күтәреп эскәндәр. Скифтың 2-3 дуҫтан артыҡ дуҫы булырға тейеш булмаған, шулай булмаһа, уны аҙғын ҡатынға оҡшатҡандар.

Әгәр скиф күҙмә-күҙ үҙенең дошманын еңә алмаған хәлдә, ул үгеҙҙе үлтергән, уның итен бешергән, һыҙырылған тиреһен йәйеп уға ултырған һәм ҡулдарын ҡайырып ултырған. Һәр теләгән кеше килеп, ит киҫәге ала алған һәм тирегә бер аяғы менән баҫып, үҙе менән күпмелер яугир алып киләсәге тураһында ант иткән. Шулай итеп, ҡыйырһытыусынан үс алырлыҡ байтаҡ һанда яугирҙар йыйылған.

Сәнғәте

Украиналағы Покров ҡалаһы янында табылған алтын мунсаҡ (пектораль) элементы; б.э.т IV б.

Шулай уҡ ҡарағыҙ: Скиф алтыны

Алтын мунсаҡ элементы (Украиналағы Покров ҡалаһы янындағы Толстая ҡорғаны скиф ҡәберлегенән пектораль); б. э. т. IV быуат

Скифтар ҡәберлектәрендә табылған һынлы сәнғәт эшләнмәләре араһында йәнлек стилендә биҙәлгән предметтар иң ҡыҙыҡлыһы (иллюстрацияла.): һаҙаҡтар һәм ҡындар көпләүҙәре, ҡылыс һаптары, йүгән йыйылмаһы деталдәре, айыл баштары (ат егеү ҡорамалдарын, һаҙаҡтарҙы, панцирҙарҙы, шулай уҡ ҡатын-ҡыҙ биҙәүестәре сифатында ҡулланылған), көҙгө һаптары, ҡаптырмалар, беләҙектәр, аҡса- 200 грамлыҡ көмөш ҡойолмалар и т. д.

Йәнлектәр һындарын (болан, мышы, кәзә тәкәһе, йыртҡыс ҡоштар, фантастик хайуандар и т. д.) һүрәтләү менән бергә, уларҙа януарҙарҙың үҙ-ара көрәше (бөркөттөң йәки башҡа йыртҡыстың үлән менән туҡланыусы йәнлекте ботарлағаны йышыраҡ) осрай. Һындар бейек булмаған рельефта йышыраҡ алтындан, көмөштән һәм бронзанан сүкеү, биҙәк баҫыу (һырлау), ҡойоу, баҫып биҙәкләү һәм семәрләү, уйып биҙәк яһау яһалған. Образдарға барып тоташҡан тыйылған ата-бабалар культы скиф осоронда төрлө эйәләр булған һәм тылсымлы бетеү ролен үтәгән; бынан тыш, улар яугир көсө, йылғырлығы һәм батырлығы билдәһе булыуы ихтимал.

Теге йәки был эшләнмәнең скифтарҙыҡына ҡарауының һис шикһеҙ билдәһе — хайуандарҙы айырым, скиф-себер йәнлек стиле биҙәге менән биҙәү. Йәнлектәр һәр ваҡыт хәрәкәттә һәм ҡабырғанан төшөрөлһө лө, уларҙың башы тамашасыға боролған.

Скиф йәнлек стиленең үҙенсәлеге булып ғәҙәти булмаған йылдамлыҡ, образдарҙың характерлылығы һәм хәрәкәтсәнлеге, һүрәтләнештәрҙең предмет формаларына иҫ киткес яраҡлашыуы тора. Б. э. т. IV—III быуаттарында скифтар сәнғәтендә хайуандар образдары һаман да орнаменталь, һыҙма-яҫы тип аңлатыла. Скиф һуғышсыларының ныҡ схемалаштырылған таш һындары ҡорғандарға ҡуйылған булған. Б. э. т. V быуатынан грек оҫталары, уларҙың матурлыҡты аңлау тойғоһон иҫәпкә алып, скифтар өсөн ҡулланма сәнғәт предметтары эшләгән.

Ғалимдарҙың фекере буйынса — скифтар һәм боронғо гректар элекке СССР-ҙың европа өлөшөндә йәшәгән күп кенә халыҡтарға әһәмиәтле йоғонто яһаған. Шулай, мәҫәлән, улар меот мәҙәниәтенә шундай уҡ йоғонто яһағаны Келермес һәм Ҡарағодеуашһ ҡорғандарында һ. б. табылған артефакттар һөйләй. Керчь тарихын сағылдырған Көлуба, Солоха ҡорғаны, Чертомлык - укр. Чортомлик, Толстая Могила ҡорғандары һ. б.; Скиф Неаполендәге диуарҙарҙы биҙәгән үҙенә бер төрлө һүрәттәр күрһәтмәле.

Кейемдәре

Скиф ит-егеттәренең кейеме (ҡәмәр менән ҡыҫып бәйләп) кейелгән ҡыҫҡа тире кафтандан һәм һылашып торған тире ыштандан йә йөн салбарҙан торған. Кафтандар йөнө эскә ҡайтарылып кейелгән. Уларҙың ситтәрендә биҙәктәр, ә арҡаһында биҙәкле һыҙат булған. Кафтаны знатных скифов украшались яркими вышивками и разнообразными аппликациями, а парадная одежда расшивалась множеством золотых украшений. Ыштандары йә тышҡа сығарылып кейелгән, йә йомшаҡ, шайтан ашығы тирәләй ҡайыш менән бәйләнгән бейек булмаған ярым итек («скификтәр») эсенә тығып кейгәндәр. Тире ыштандар йыш ҡына «лампастар» һәм төрлө ҡайыуҙар менән биҙәлгән. Тире ҡәмәр һаҙаҡты (һул яҡтан) һәм ҡылыс йә хәнйәрҙе (уң яҡтан) элеп йөрөтөү маҡсатында файҙаланылған. Юғары ҡатлам скифтарҙың һәм дружинниктарҙың металл айылдар менән ҡапланған булған. Скиф ҡатын-ҡыҙҙарының кейеме йөн, киндер үҫемлек сүсе һәм тиренән булған. Скиф ҡатын-ҡыҙҙары кейеме уларҙың ижтимағи хәле менән бәйле булған. Ябай ҡатын-ҡыҙ әйбере оҙон күлдәктән һәм уның өҫтөнән кейелгән еңһеҙ ҡапламанан торған. Дәрәжәле скиф ҡатындарының кейемдәренә ғәҙәттә бик күп алтын пластинкалар һәм айылдар тегелгән булған.

Мифологияһы

ҡара: Скиф мифологияһы Скифтар мифологияһының бик күп һанлы иран һәм һинд-европа параллелдәре бар, һәм хәҙерге заман тикшеренеүселәре академик Борис Александрович Рыбаков һәм профессор Д. С. Раевский быны мәжүсилек буйынса хеҙмәттәрендә үҫтерә.

Геродот скифтарҙың түбәндәге алласыҡтарын һанап үткән: Скиф мифологияһы - Табити (грек мифологияһында - Гестия), Скифская мифологияһында - Папайос (Зевс), Скиф мифологияһында - Апи (Гея), Скиф мифологияһы - Ойтосир (Аполлон), Скиф мифологияһы - Аргимпаса (Афродита Урания), Скиф мифологияһы - Фагимасад (Посейдон); бынан тыш, ул Геракл һәм Арес тураһында телгә ала. Скифтар аллаларға культ ҡорамалдары ҡормаған, фәҡәт һуғыш аллаһы ғына айырмалыҡ тәшкил иткән: Скифияның һәр өлкәһендә ҙур сыбыҡ-сабыҡ өйөмө түбәһенә һалынған ҡылыс күренешендәге Арес ғибәҙәтхана булған. Был ғибәҙәтханаларҙа йылына бер тапҡыр — төрлө хайуандарҙы (атап әйткәндә, аттарҙы) һәм әсирҙәрҙең, йөҙҙән — берәүһен ҡорбан итеп салғандар. Табити, ғаилә, йорт усағы алласығы, айырыуса ихтирам менән файҙаланған, скифтарҙың яҡлаусыһы тип һаналған. Усаҡ менән, башлыҡтың йорт алласығы менән ант итеү — иң ҙур ант булған; был алласыҡ менән ялған ант итеү, скифтарҙың фекере буйынса, башлыҡҡа сир килтергән тип һаналған. Һуғыш аллаһы (Геродот, грек мифологияһына оҡшатып, уны Арес тип атай) ҡылыс һүрәтләнешендә булған;

Дөйөм алғанда, скиф мифологияһы, археологтарҙың табыштарын иҫәпкә алып, ҡатмарлы һәм күп төрлө, бик күп сығанаҡтарҙы иҫәпкә алыуҙы талап иткән.

Скиф һыбайлыһы ҡулында сагарис.

Хәрби эше

Скифтар менән славяндар һуғышы. Васнецов Виктор Михайлович

Скифтарҙа континент халыҡтары араһында тәүгеләрҙән булып атлы ғәскәр, йәйәүле ғәскәрҙән һан яғынан ысынлап та ҙур булып, төп ғәскәри төргә әйләнгән, ә алғы азия походтары ваҡытында — ул берҙән-бер көс булған.

Скифтар һуғыштар тарихында беренсе булып үҙ файҙаларына көс нисбәтен тамырҙан үҙгәртеү маҡсатында стратегик сигенеүҙе (сығанаҡтар ниндәй кимәлдә фекер йөрөтөүгә мөмкинлек бирә) уңышлы ҡулланған. Улар тәүгеләрҙән булып ғәскәрҙе, һәр береһенә айырым бурыс ҡуйып, үҙ-ара бәйләнешле хәрәкәт итеүсе ике берәмеккә бүлеүҙе ҡулланған. Хәрби практикала улар антик авторҙар тапҡыр итеп «кесе һуғыш» тип атаған һуғышты уңышлы алып барыу ысулын ҡулланған. Улар киң хәрби хәрәкәттәр театрында дошмандың хәлдән тайған ғәскәрҙәрен (Дарий менән һуғыш) ҡыуыуға йә дошмандың байтаҡ яугирен тар-мар иткән (Зопирионды еңеү, Фата янындағы Евмел Боспорский ҡаты алышы) күләме буйынса әһәмиәтле кампанияларҙы оҫта алып барыуын күрһәткән.

Б. э. т. II быуатта скиф хәрби сәнғәте иҫкергән һәм скифтар фракийлыларҙан, гректарҙан һәм македонлыларҙан еңелә башлайҙар.

Скиф хәрби һөнәре: сарматтарҙа һәм парфяндарҙа, яҡын алышҡа яраҡлашҡан һәм тығыҙ сафта алышыусы ауыр атлы ғәскәргә баҫым яһап эш иткән, һәм көнсығыш күскенселәрҙә: саҡтарҙа, тохарҙарҙа, һуңғараҡ — төрөктәрҙә һәм монголдарҙа, йыраҡ һуғышҡа баҫым яһап һәм яңы конструкциялар (йәйәләр) уйлап сығарыу менән бәйле, ике төрлө дауам алған.

Танылған скифтар

Мифик

ҡарағыҙ: Скифия һәм боронғо грек мифологияһында Кавказ

• Тарғытай — Зевстың улы, скифтарҙың ырыу башлығы.
• Ҡолаҡсай — скифтарҙың эпик батшаһы, бөтә «сколоттарҙың» һәм паралаттарҙың төп ҡәбиләһенең («иң беренселәрҙең») ырыу башлығы.
• Арпоксай — Зевстың эпик ейәндәренең береһе, катиарҙарҙың һәм траспийҙарҙың тәү атаһы.
• Липоксай — Зевстың эпик ейәндәренең береһе, Авхаттарҙың тәү атаһы.
• Агафирс — Геракл һәм ярым ҡыҙ-ярым йыландың улы, Агафирстарҙың эпонимы.
• Гелон — Гераклдың һәм ярым ҡыҙ-ярым йыландың улы, Гелондарҙың эпонимы.
• Скиф — Гераклдың һәм ярым ҡыҙ-ярым йыландың улы, бөтә скифтар батшаһы.
• Прометей — скифтарҙың мифик батшаһы.
• Линх — скифтарҙың мифик батшаһы.
• Дардан — скифтарҙың мифик батшаһы.
• Агаэт (Агаст) — Колхида Аэтының (Ээт) улы, скифтар һәм сарматтар батшаһы.
• Кирка — Колхида Аэтының ҡыҙы, скифтар һәм сарматтар батшабикәһе.
• Пал — иртә баҫҡынсылар осорондағы скифтарҙың эпик батшаһы.
• Нап — иртә баҫҡынсылар осорондағы скифтарҙың эпик батшаһы.
• Сколопетий (Сколопит) — батша нәҫеленән йәш ир-егет, поход юлбашсыһы.
• Плин — батша нәҫеленән йәш ир-егет, Көньяҡ Ҡара диңгеҙ буйы скифтары батшаһы.
• Сагил — скифтар батшаһы, амазонкаларҙың Афина походының замандашы.
• Панасагор — скиф батшаһы Сагилдың улы.
• Танай (Танаузис) — фирғәүендәрҙең береһе менән һуғышҡан скифтар батшаһы. Юстин һәм Иордан телгә алған исем аңлатмаһының бер нисә варианты бар. Уның тәүгеһе буйынса Танаис менән бәйле, икенсе вариант буйынса — был Иандис тигән варианттың ғәҙәттә ҡулъяҙмаларҙа боҙолоп яҙылышы, үҙ сиратында Геродоттың Иданфирс тигән төрөн үҙгәртеүҙе (моғайын, Эфор эшләгәндер) аңлатыуы мөмкин.
• Яндис — скифтар батшаһы, Сесостристың замандашы.
• Теродам (Феродамант) — скифтарҙың мифик ҡанһыҙ батшаһы.
• Токсарис — Лукиан әҫәрҙәрендә әйтеп үтелгән Анахарсистан алда Афинаға килгән скиф аҡыл эйәһе — ябай ҡара эш һөнәрле.
• Сесострис (Везосис) — Скифияға һөжүм итеүсе легендар фирғәүен.

Тарихи

Ассирия сығанаҡтарынан билдәле булған скифтар династары (батшалары) һәм династиялар вәкилдәре: Скифтарҙың династары (батшалары) һәм ассирия сығанаҡтарынан билдәле династия вәкилдәре:

• Ишпакай — б. э. т. 675 йылда Асархаддон һуғышҡан скиф юлбашсыһы.
• Партатуа — ассирий текстарында яҙылған б. э. т. 675—650 йй. тирәһендәге скифтар батшаһы. Геродот телгә алған Мадийҙың атаһы Протофий менән тиңләштерелгән.

Геродот телгә алған скиф династары (батшалары) һәм династия вәкилдәре:

• Ариант — «йәниҫәп» үткәргән ярым легендар скифтар батшаһы
• Ариапиф — батша, Скилдың, Октамасадтың, Ориктың атаһы (б. э. т. V быуаттың беренсе яртыһы).
• Анахарсис — фәйләсуф, батша Гнурҙың улы, ете аҡыл эйәһенең береһе. Геродот уның шәжәрәһен килтерһә лә, ул йыш ҡына ярым легендар персонаж булараҡ ҡарала.
• Гнур — скифтар батшаһы, Ликтың улы, Анахарсис һәм Савлийҙың атаһы.
• Иданфирс — б. э. т. 514/512 йй. тирәһендә фарсы батшаһы Дарий I менән һуғышҡан скиф батшаһы.
• Лик — скиф батшаһы, Спаргапифтың улы, Гнурҙың атаһы. Моғайын, грек исеме Лик (грекса «бүре») — шул уҡ мәғәнәле оригиналь vṛkaның тәржемәһе.
• Мадий — б. э. т. VII быуаттың 2-се яртыһындағы скиф батшаһы, 28 йыл дауамында Мидиянан һалым алған Партатуа (Прототий)ҙың улы.
• Октамасад — б. э. т. V быуатта, Ариапиф һәм фракий батшаһы ҡыҙы Тереяның улы.
• Опия — Ариапифтың ҡатындарының береһе, Ориктың әсәһе.
• Орик — Ариапиф һәм Опияның улы.
• Савлий (Кадуит, Кадуин, Кальвид — ҡайһы бер сығанаҡтарҙа) — б. э. т. VI быуатта скифтар батшаһы, Иданфирстың атаһы, Анахарсистың ағаһы һәм үлтереүсеһе.
• Скил — б. э. т. V быуатта скифтар батшаһы, Истриянан Ариапифтың һәм эллинканың улы.
• Скопасис — батшаларҙың береһе, Иданфирстың замандашы, скиф-фарсы һуғыштарында скифтарҙан һәм савроматтарҙан торған мобиль отряд менән командалыҡ иткән.
• Спаргапиф — Геродоттың исемлегендә Ҡара диңгеҙ буйы Скифияһының беренсе хакимы (б. э.т. ~580-се йй.).
• Таксакис — батшаларҙың береһе, Иданфирстың замандашы, скиф-фарсы һуғышында гелондар һәм будиндар ғәскәрен етәкләгән.
• Томирис — фарсы батшаһы Бөйөк Кир II-не еңгән скифтарҙың батшабикәһе.

Икенсе сығанаҡтарҙан билдәле скиф династары (батшалары) һәм династия вәкилдәре:

• Марсагет — скиф батшаһының ағаһы (Иданфирстың ағаһылыр, моғайын).
• Аргот — «Скила йөҙөгөндә» уҡылған исем, Геродот телгә алмаған скиф династы булыуы мөмкин.
• Эминак — Ольвия монеталры буйынса билдәле (б. э. т. 340-сы йылдарының — 1-се яртыһы).
• Саммак — 409—405 йылдарҙа сүкелгән Нимфей монеталары буйынса билдәле Боспорҙағы скиф династияһының фаразланған вәкиле
• Атей — скифтар батшаһы (б. э. т. 358—339 йй.)
• Агар — б. э. т. IV быуат аҙағындағы Скифия батшаһы.
• Аргунт — III быуат уртаһындағы ваҡиғаларға менән бәйле телгә алына, ул ваҡытта ысын скифтар ихтимал булмағандыр ҙа (башҡа фараздар буйынса готтар юлбашсыһы).

Ҡырымда (Тавроскифия) билдәле Скиф батшалығы династары (батшалары) һәм династия вәкилдәре (б. э. т. 250 йыл — б. э. 250 йыл тирәһе):

• Аргот, Ид[…]та улы — б. э. т. II быуатта йәшәгән Ҡырым скифтары хаким итеүсе династияһы вәкиле.
• Скилур — б. э. т. II быуатта Ҡырым скифтары батшаһы.
• Палак — Скилурҙың улы һәм вариҫы.
• Сенамотис — Боспор батшаһы Перисад исеменән Дитагойя алиһәһенә бағышланған яҙманан билдәле булған Скилур батшаның ҡыҙы һәм ниндәйҙер боспор аристократы Гераклидтың ҡатыны.
• Савмак — скиф, Тавроскифия батшалары династияһы вәкиле булыуы ихтимал, Боспорҙа һуңғы Спартокид болаһын етәкләгән. Боспор батшалығы менән 1 йылға яҡын хакимлыҡ иткән (б. э. т. 112 һәм 107 йй.).
• Ходарз — I быуатта Ҡырым скифтары батшаһы, Омпсалактың улы, боспор батшаһы Аспург тәхеткә ултыртҡан.

Добруджалағы Скиф батшалығы (Кесе Скифия) (б. э. т. яҡынса 330—70 йй.).

• Канит — б. э. т. яҡынса 270 й.
• Харасп — б. э. т. II быуатта.
• Акроса — б. э. т. II быуатта.
• Танос — яҡынса 100-сө йыл.
• Зариакс — б. э. I быуаты.
• Элий — б. э. т. 70 йылға саҡлы, б. э. т. яҡынса 70-се йй. — сармат баҫып алыуҙары.

Урта быуат традицияһында скифтар

Халыҡтарҙың бөйөк күсенеүе осоронан башлап, «скифтар» этнонимы сығанаҡтарҙа Бөйөк Скифия территорияһында йәшәгән төрлө халыҡтарҙың атамаһы булараҡ ҡулланыла. «Скифтар» тип готтарҙы, көнсығыш славяндарҙы, хазарҙарҙы, бәшнәктәрҙе, аландарҙы һ. б. халыҡтарҙы атағандар. Икенсе яҡтан, төрлө осорҙарҙа Скифияла йәшәгән халыҡтарҙың йылъяҙмаһын һәм тарихын яҙыусылар скифтарҙың легендар тарихында үҙ халҡының башланғысын табырға (ә ҡайһы саҡта үҙләштерергә лә) маташалар.

Шулай Иордан, гот короле Танаузистың мысыр фирғәүене Весозисты еңгәнен һөйләгәндә, амазонкаларҙы телгә алған, ә Сколопит һәм Плин исемдәрен төшөрөп ҡалдырып, уны Троян һуғышынан саҡ ҡына алдараҡ ҡуйған .

Антир (Иорданда шулай: Иданфирстың Геродот боҙоп әйткән исеме) — Дарийға ҡаршы көрәшкәндә Скифия батшалыҡтарына етәкселек итеүсе (Иорданда шулай: скифтар урынына) готтар батшаһы . Мекленбург хакимдарының шәжәрәһендә  — боронғо вандал, герул һәм поляк королдәренең ата-бабаһы, Александр Македонскийҙың замандашы һәм союздашы.

Рус йылъяҙмалары гректар Рустең халыҡтарын «Бөйөк Скифь» тип атаған тигән фекерҙе һыҙыҡ өҫтөнә алған.

«Осорҙар йылдары повесы»нда скифтар әллә нисә тапҡыр:

Славян халҡы, беҙ һөйләгәнсә, Дунайҙа йәшәгәндә, скифтарҙан, йәғни хазарҙарҙан болғар тип аталыусылар килде, Дунай буйына ултырҙы, һәм славян ерҙәренә күскенсе булдылар.

тип телгә алына.

Дулебтар Буг буйлап, хәҙер волыняндар йәшәгән ерҙә йәшәгән, ә уличтар һәм тиверлылар Днестр буйлап һәм возле Дунай янында ултырған. Улар бик күп ине: улар Днестр буйлап диңгеҙгәсә йәшәне, һәм уларҙың ҡалалары бөгөнгәсә һаҡланған; һәм гректар уларҙы «Бөйөк Скифь» тип атаған.

Игорҙы Киевта ҡалдырып, Олег гректарға һөжүм итте; үҙе менән бик күп варягтарҙы, һәм славяндарҙы, һәм чудтәрҙе, һәм кривичтәрҙе, һәм меряне, һәм древляндарҙы, һәм радимичтарҙы, һәм поляндарҙы, һәм северяндарҙы, һәм вятичтарҙы, һәм хорваттарҙы, һәм дулебтарҙы, һәм толмачтар тигән аиама менән билдәле булған тиверлыларҙы алды: быларҙың барыһын да гректар «Бөйөк Скифь» тип атай.

XVII быуат рус йылъяҙмалары урта быуаттар Русе халыҡтарын Бөйөк Скифия халыҡтарынң дауамы тип атаған (ҡара: «Словен һәм Русь һәм Словенск ҡалаһы тураһында хикәйәт»).

Шулай уҡ ҡарағыҙ

• Сарматтар
• Киммерийлылар
• Готтар
• Саҡтар
• Массагеттар

Әҙәбиәт

Ҡалып:Refbegin2 Сығанаҡтар:

• Латышев В. В. Известия древних писателей греческих и латинских о Скифии и Кавказе. — СПБ., 1893—1906. — Т. 1—2.
• "Эпитома сочинения Помпея Трога «Филиппова история» 2012 йыл 27 август архивланған. М. Ю. Юстин
• Геродот. История (скифские фрагменты) // Скифы: Хрестоматия. — М., 1992. — С. 38—83.
• Скифы: Хрестоматия. — М., 1992.

Тикшеренеүҙәр:

• Рыбаков Б. А. Геродотова Скифия. — М.: Наука, 1979. — 248 с. — 50 000 экз. (в пер.)
• Агбунов М. В. Путешествие в загадочную Скифию / Отв. редакторы: д-р истор. наук И. Т. Кругликова, д-р геогр. наук Н. А. Хотинский; Рецензенты: д.и.н. Д. С. Раевский, к.и.н. А. В. Подосинов; Академия наук СССР; Художник Ф. Б. Левченко. — М.: Наука, 1989. — 192, [16] с. — (Страницы истории нашей Родины). — 50 000 экз. — ISBN 5-02-004620-5. (обл.)
• Скржинская М. В. Скифия глазами эллинов. — СПб.: Алетейя, 1998. — 304 с. — (Античная библиотека). — 1000 экз. — ISBN 5-89329-108-5. (в пер.)
• Зайцев Ю. П. Неаполь скифский (II в. до н. э. — III в. н. э.): Монография. — Симферополь: Универсум, 2003.— 212 с.: ил. ISBN 966-8048-08-3
• Граков Б. Н. Скифы: Научно-популярный очерк. — М.: Изд-во МГУ, 1971. — 200 с.
• Черников С. С. Загадка золотого кургана: Где и когда зародилось скифское искусство. — М.: Наука, 1965. — 192 с. — (Из истории мировой культуры). — 26 000 экз. (обл.)
• Смирнов А. П. Скифы. — М.: Наука, 1966. — 200 с. — (Из истории мировой культуры). — 47 000 экз. (обл.)
• Хазанов А. М. Золото скифов. — М.: Советский художник, 1975. — 144 с. (обл.)
• Т. Кузнецова. Краткая история скифов // Скифы: Хрестоматия / Сост., введение, коммент. Т. М. Кузнецовой. — М., 1992. — С. 3—14.
• О.А. Гавриленко. Основні риси права скіфських ранньодержавних утворень // Часопис Київського університету права. – 2007. – № 1. — С. 17—22.
• Домбровський О. Геродотова Скитія // «Український історик», 1987, №01-04; 1988, №01-04.
• Раевский Д. С. Мир скифской культуры. — М.: Языки славянской культуры, 2006. — 600 с. — (Studia historica). — ISBN 5-9551-0152-7. (переиздание монографий 1977 и 1985 годов с предисловием)
• Зайков А. В. Спартано-скифские параллели в античной литературе и вопрос о причинах их появления // Античная древность и средние века. Екатеринбург: Уральский гос. университет. 2004. Вып. 35. С. 5-24.
• Шелов Д. Б. Скифы // Исчезнувшие народы: Сборник статей (по материалам журнала «Природа») / Сост. канд. филос. наук С. С. Неретина; Под ред. д-ра ист. наук П. И. Пучкова; Худож. оформл. Е. Л. Гольдина. — М.: Наука, 1988. — С. 63—74. — 176 с. — 25 000 экз. — ISBN 5-02-023568-7. (обл.)
• Высотская Т. Н. Скифские городища. — 2-е изд.. — Таврия, 1989. — 96 с.
• Абаев В. И. Скифо-европейские изоглоссы. — М., 1965. — 168 с.
• Абикулова М. И., Гаврилюк Н. А. Позднескифские памятники Нижнего Поднепровья: Новые материалы. Ч.1. — Киев, 1991. — 48 с.
• Андрух С. И. Нижнедунайская Скифия в 6 — начале 1 в. до н. э.: Этнополитический аспект. — Запорожье, 1995. — 104 с.
• Алексеев А. Ю. Скифская хроника. — СПб., 1992. — 208 с.
• Алексеев А. Ю., Мурзин В. Ю., Ролле Р. Чертомлык: Скифский царский курган 4 в. до н. э. — Киев, 1991. — 416 с.
• Артамонов М. И. Сокровища скифских курганов в собрании Государственного Эрмитажа. — Л.; Прага, 1966. — 272 с.
• Барцева Т. Б. Цветная металлообработка скифского времени: Лесостепное днепровское левобережье. — М., 1981. — 128 с.
• Бессонова С. С. Религиозные представления скифов. — Киев, 1983. — 144 с.
• Бессонова С. С., Бунатян Е. П., Гаврилюк Н. А. Акташский могильник скифского времени в восточном Крыму. Киев, 1988. — 218 с.
• Бессонова С. С., Ковпаненко Г. Т., Скорый С. А. Памятники скифской эпохи Днепровского Лесостепного Правобережья: Киево-Черкасский регион. — Киев, 1989. — 336 с.
• Брашинский И. Б. В поисках скифских сокровищ. — Л., 1979. — 176 с.
• Брашинский И. Б. Сокровища скифских царей: Поиски и находки. — М., 1967. — 128 с.
• Бунатян Е. П. Методика социальных реконструкций в археологии: На материале скифских могильников 4—3 вв. до н. э. — Киев, 1985. — 232 с.
• Высотская Т. Н. Неаполь — столица государства поздних скифов. — Киев, 1979. — 208 с.
• Гаврилюк Н. А. Домашнее производство и быт степных скифов. — Киев, 1989. — 112 с.
• Гаврилюк Н. А. История экономики степной Скифии 6—3 вв. до н. э. — Киев,1999. — 424 с.
• Галанина Л. К. Скифские древности Поднепровья: Эрмитажная коллекция Бранденбурга. — М., 1977. — 68 с.
• Галанина Л. К. Скифские древности Северного Кавказа в собрании Эрмитажа: Келермесские курганы. — СПб., 2006. — 80 с.
• Гречко Д. С., Шелехань А. В. Гришковский могильник скифов на Харьковщине. — Киев, 2012. — 196 с.
• Грязнов М. П. Аржан: Царский курган раннескифского времени. — Л., 1980. — 64 с.
• Гуляев В. И. Скифы. — М., 2005. — 400 с.
• Гутнов Ф. Х. Ранние скифы: Проблемы социальной истории. — Владикавказ, 2002. — 144 с.
• Гутнов Ф. Х. Ранние скифы: Очерки социальной истории. — Владикавказ, 2006. — 202 с.
• Дарчиев А. В. Скифский военный культ и его следы в осетинской нартиаде. — Владикавказ, 2008. — 304 с.
• Дашевская О. Д. Поздние скифы в Крыму. — М., 1991. — 144 с.
• Дюмезиль Ж. Скифы и Нарты. — М., 1990. — 120 с.
• Ельницкий Л. А. Скифия евразийских степей. — Новосибирск, 1977. — 368 с.
• Ильинская В. А. Раннескифские курганы бассейна р. Тясмин: 7—6 вв. до н. э. — Киев, 1975. — 224 с.
• Ильинская В. А. Скифы Днепровского лесостепного Левобережья: Курганы Посулья. — Киев, 1968. — 272 с.
• Ильинская В. А., Тереножкин А. И. Скифия 7-4 вв. до н. э. — Киев, 1983. — 400 с.
• Кисель В. А. Шедевры ювелиров Древнего Востока из скифских курганов. — СПб, 2003. — 192 с.
• Ковпаненко Г. Т. Курганы раннескифского времени в бассейне р. Рось. — Киев, 1981. — 160 с.
• Козулин В. Н. Образ скифов в античной литературной традиции. — Барнаул, 2015. — 168 с.
• Кузнецова Т. М. Этюды по скифской истории. — М., 1991. — 160 с.
• Куклина И. В. Этногеография Скифии по античным источникам. — Л., 1985. — 208 с.
• Либеров П. Д. Памятники скифского времени на Среднем Дону. — М., 1965. — 112 с.
• Махортых С. В. Скифы на Северном Кавказе. — Киев, 1991. — 128 с.
• Мелюкова А. И. Краснокутский курган. — М., 1981. — 112 с.
• Мозолевский Б. Н. Товста Могила. — Киев, 1979. — 256 с.
• Мозолевский Б. Н., Полин С. В. Курганы скифского Герроса 4 в. до н. э.: Бабина, Водяна и Соболева Могилы. — Киев, 2005. — 600 с.
• Мурзин В. Ю. Происхождение скифов: Основные этапы формирования скифского этноса. — Киев, 1990. — 88 с.
• Ольховский В. С. Погребально-поминальная обрядность населения степной Скифии: 7-3 вв. до н. э. — М., 1997. — 256 с.
• Ольховский В. С., Евдокимов Г. Л. Скифские изваяния 7-3 вв. до н. э. — М., 1994. — 192 с.
• Переводчикова Е. В. Язык звериных образов: Очерки искусства евразийских степей скифской эпохи. — М., 1994. — 208 с.
• Пуздровский А. Е. Крымская Скифия 2 в. до н. э. — 3 в. н. э.: Погребальные памятники. — Симферополь, 2007. — 496 с.
• Пузикова А. И. Памятники скифского времени бассейна р. Тускарь (Посемье). — М., 1997. — 128 с.
• Раев Б. А., Беспалый Г. Е. Курган скифского времени на грунтовом могильнике 4-го Новолабинского городища. — Ростов-на-Дону, 2006. — 112 с.
• Раевский Д. С. Очерки идеологии скифо-сакских племен: Опыт реконструкции скифской мифологии. — М., 1977. — 216 с.
• Раевский Д. С. Модель мира скифской культуры: Проблемы мировоззрения ираноязычных народов евразийских степей 1-го тыс. до н. э. — М., 1985. — 256 с.
• Райс Тамара Тальбот. Скифы. Строители степных пирамид / Пер. с англ. — М.: ЗАО «Центрполиграф»; Внешторгпресс, 2003. — 224 с.: ил. — ISBN 5-9524-0450-2.
• Рыбаков Б. А. Геродотова Скифия: Историко-географический анализ. — М., — 1979. — 248 с.
• Семёнов-Зусер С. А. Родовая организация у скифов Геродота. — Л., 1931. — 34 с.
• Семёнов-Зусер С. А. Опыт историографии скифов. Ч.1: Скифская проблема в отечественной науке: 1692—1947 гг. — Харьков, 1947. — 192 с.
• Скржинская М. В. Скифия глазами эллинов. — СПб., 1998. — 296 с.
• Смирнов А. П. Рабовладельческий строй у скифов-кочевников. М., — 1935. — 36 с.
• Смирнов А. П. Скифы. — М., 1966. — 200 с.
• Стрыжак А. С. Этнонимия геродотовой Скифии. — Киев, 1988. — 220 с.
• Сымонович Э. А. Население столицы позднескифского царства: По материалам Восточного могильника Неаполя Скифского. — Киев, 1983. — 176 с.
• Тереножкин А. И. Лесостепные культуры скифского времени. — М., 1962.
• Тереножкин А. И., Мозолевский Б. Н. Мелитопольский курган. — Киев, 1988. — 264 с.
• Техов Б. В. Скифы и Центральный Кавказ в 7—6 вв. до н. э.: По материалам Тлийского могильника. — М., 1980. — 96 с.
• Хазанов А. М. Золото скифов. — М., 1975. — 144 с.
• Черненко Е. В. Скифский доспех. — Киев, 1968. — 192 с.
• Черненко Е. В. Скифские лучники. — Киев, 1981. — 168 с.
• Черненко Е. В. Скифо-персидская война. — Киев, 1984. — 120 с.
• Членова Н. Л. Центральная Азия и скифы.1: Дата кургана Аржан и его место в системе культур скифского мира. — М., 1997. — 96 с.
• Шрамко Б. А. Бельское городище скифской эпохи: Город Гелон. — Киев, 1987. — 184 с.
• Шульц П. Н. Мавзолей Неаполя Скифского. — М., 1953. — 88 с.
• Эрлих В. Р. У истоков раннескифского комплекса. — М., 1994. — 144 с.
• Яценко И. В. Скифия 7-5 вв. до н. э.: Археологические памятники степного Приднепровья и Приазовья. — М., 1959. — 120 с.
• Unterländer M., Friso Palstra, Lazaridis I., Pilipenko A., и другие. Ancestry and demography and descendants of Iron Age nomads of the Eurasian Steppe // Nature Communications. — 2017. — № 8.
• Sinor Denis. The Cambridge History of Early Inner Asia. — Cambridge, 1990. — ISBN 978-0-521-24304-9.
• Waldman, Carl & Mason, Catherine (2006), «Encyclopedia of European Peoples», Infobase Publishing, ISBN 1-4381-2918-1, <https://books.google.com/books?id=kfv6HKXErqAC>. Проверено 16 ғинуар 2015. 
• West Barbara A. Encyclopedia of the Peoples of Asia and Oceania. — Infobase Publishing, 2009. — ISBN 1-4381-1913-5.

Фундаментальные академические монографии цикла «Археология СССР» (Степи европейской части СССР в скифо-сарматское время. 1989; Степная полоса азиатской части СССР в скифо-сарматское время. 1992; Славяне и их соседи в конце I тысячелетия до н. э. — первой половины I тысячелетия н. э. 1993) на уровне науки конца XX века обосновали полиэтничный характер Скифии (в античном понимании термина).

Скифо-праславянские параллели добротно представлены в трудах В. И. Абаева; Ж. Ж. Варбот, Т. В. Гамкрелидзе, Вяч. Вс. Иванова, В. И. Георгиева, А. В. Десницкой, В. А. Дыбо, А. А. Зализняка, В. М. Иллич-Свитыча, Г. А. Климова, В. В. Мартынова, В. Н. Топорова, О. Н. Трубачева, В. Н. Чекмана и ряда зарубежных лингвистов.

Добротен свод лингвистических исследований на начало XXI века: Д. И. Эдельман. Иранские и славянские языки: Исторические отношения (Вост. лит., РАН, М., 2002; Интернет / http://www.kroraina.com/edel_is/index.html)

Ряд авторов, начиная с Ж. Дюмезиля, изучали скифо-осетинские параллели.

Общий обзор в книге: История Древнего Востока. От ранних государственных образований до древних империй. М., Вост. лит. 2004. С.537-578 (глава 9. Степи Евразии и Древний Ближний Восток в киммерийско-скифскую эпоху, авторы М. Н. Погребова и Д. С. Раевский)

Популяр:

• Гуляев, В. И. Скифы, Расцвет и падение великого царства. М., Алетейа, 2005, 400 с.
• Гуляев В. Скифы. Что мы знаем о них. — Наука и жизнь. — № 10, 2013 г.

Художестволы:

• Виталий Полупуднев — трилогия «У Понта Эвксинского»
• Василий Ян — Огни на курганах, Письмо из скифского стана
• Владимир Владко — Потомки скифов — 1939
• Клара Моисеева — Меч Зарины — 1960
• Е. Гуляковский — Украденный залог — 1962
• Глеб Пакулов — Варвары
• С. Фингарет — Скифы в остроконечных шапках
• Иван Ботвинник — Скифы
• Николай Ульянов — Атосса (Поход Дария в Скифию)
• Валентин Берестов — Меч в золотых ножнах
• Г. Голубев — След золотого оленя
• Хорунжий Ю. М., Жмыр В. Ф. — Скифы, Погоня к мосту
• Виталий Гладкий — Меч Вайу
• Роман «Атосса» — Нью-Йорк: Издательство имени Чехова, 1952. Николая Ульянова описывает поход Дария Гистапса в Скифию, в конце шестого века до нашей эры, как прообраз всех последующих великих походов вглубь России
• Василий Ливанов — «Агния, дочь Агнии»

Һылтанмалар

• Скифы // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
• Большая Советская Энциклопедия
• Скифы. История.
• Скифский раздел в «Ещё одной OCR-библиотеке» 2010 йыл 24 сентябрь архивланған.
• Куль-Оба в проекте «Реконструкция» «Нового Геродота» 2015 йыл 29 сентябрь архивланған.
• История и культура скифов.
• В. Мурзин Краткая история скифов(недоступная ссылка)
• Карты расселения скифских племён 2018 йыл 26 ноябрь архивланған.
• Скифо-персидская война