Эстәлеккә күсергә

Бейбарыҫ I

Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте
Бейбарыҫ I
ғәр. الظاهر بيبرس الكايد‎
Рәсем
Зат ир-ат[1]
Гражданлыҡ  Мәмлүк солтанлығы[d]
Титул Солтан
Тыуған көнө 19 июль 1223({{padleft:1223|4|0}}-{{padleft:7|2|0}}-{{padleft:19|2|0}})
Тыуған урыны Ҡырым
Вафат булған көнө 1 июль 1277 (53 йәш)
Вафат булған урыны Дамаск, Мәмлүк солтанлығы[d], Мысыр
Үлем төрө һомицид[d][2]
Үлем сәбәбе отравление[d]
Ерләнгән урыны Al-Zahiriyah Library[d][2]
Балалары Ас-Саид Барака-хан[d] һәм Саламыш[d]
Нәҫеле Бахриты[d]
Туған тел Ғәрәп теле
Һөнәр төрө хаким, военный командир
Биләгән вазифаһы Султаны Египта[d]
Социаль синыф ҡол[d][3]
Һуғыш/алыш Седьмой крестовый поход[d], Битва при Эль-Мансуре[d], Битва при Фарискуре[d], Битва при Айн-Джалуте[d], Взятие Арсуфа[d], Битва при Эльбистане[d] һәм Девятый крестовый поход[d]
 Бейбарыҫ I Викимилектә

Әз-Заһир Бейбарыҫ әл-Бондоҡдари (ғәр. الظاهر بيبرس البندقداري‎‎; 1221 йәки 1223—1277 йылдың 1 июленән, Дамаск) — Баһрит династияһынан Мысыр һәм Сүриәнең мәмлүк солтаны (1260—1277). Иран илханаты һәм Көнбайыш тәре йөрөтөүселәренең баҫып алыуҙарын ҡаршы тороуҙа дәүерендә иң ҙур уңыштарға өлгәшкән Яҡын Көнсығыштың күренекле полководецы, халыҡ Әбел-Фөтөх, йәғни «Еңеүҙәр Атаһы» тигән ҡушамат менән йөрөткән Бейбарыҫ солтан, Яҡын Көнсығыштың күренекле полководецы. Шулай уҡ ул Бейбарыҫ I булараҡ билдәле.

Бейбарыҫ I тәхеттә 17 йыл ултырған (1260 йылдан 1277 йылға тиклем). Ул Мысырҙы ҡеүәтле державаға әйләндерер өсөн бик күп хеҙмәт һалған. Каналдар һәм караптар төҙөү верфтәре, ил сиктәрендә хәрби нығытмалар, һарайҙар, һәм Ҡаһирәлә мәсеттәр төҙөлгән, һөнәрҙәр, игенселек, фән, сауҙа, сәнғәт үҫешкән. Һуғыш уңышлы билдәле Фәләстиндә һәм Сүриәлә Ирандың монгол илхандарына һәм европаның тәре йөрөтөүселәренә ҡаршы уңышлы һуғыштары менән бәйле.

Сығышы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Тулы исеме: әл-Мәлик әз-Заһир Руҡн әд-донъя вә-д-дин Бейбарыҫ әл-Бондоҡдари әс-Сәлих. Бейбарыҫтың килеп сығышы тураһында бәхәс тәр алып барыла.

Дөйөм ҡабул ителгән фараздар буйынса, ҡыпсаҡ Бейбарыҫ Дәште Ҡыпсаҡта (Ҡыпсаҡ далаһы), Иҙел (Волга) һәм Яйык (Урал)[4][5][6][7][8][9] йылғалары араһында тыуған. XIV быуатта йәшәгән мысыр тарихсыһы әл-Айни үҙенең «Икду әл-жуман фи тарих әхл әл-азман» (Дәүеребеҙ кешеләре хаҡында ынйы беләҙек) хеҙмәтендә: «Бейбарыҫ бин Абдулла, сығышы буйынса, ҡыпсаҡ» тип хәбәр итә.

Шиһабуддин Ән-Нәүәйри мәғлүмәттәре буйынса, Бейбарыҫ сығышы менән төрки һәм Йылборили ҡыпсаҡ ҡәбиләһенән була[10]. Уның сығышы гот, черкес һәм грузин, имеш, тигән һуңғы теориялар булыуына ҡарамаҫтан, Йылборили Бейбарыҫының сығышы солтандың замандаштары һәм һуңғараҡ мысыр тарихсылары тарафынан етерлек дәрәжәлә аныҡ теркәлгән.

Шулай уҡ ҡайһы бер мәғлүмәт сығанаҡтары уны башҡорт халҡының туҡһаба, ҡыпсаҡ ырыуҙарының береһенә ҡараған ти. Монгол ҡыҫымы ағҫтында тыуған иленән айырылып китергә мәжбүр булған әл-бурдж, йәғни ул саҡта алан төркөмөнә ҡараған һәм, бәлки, иран телле булған бөрйән ырыуынан сыҡҡан[11].

Мәмлүктәр һәм аныҡ Бейбарыҫ солтан идараһы осоро тарихына үҙҙәренең хеҙмәттәрен Ибн Уасил (1207—1297), Ибн Шаддад (1217—1285), Ибн Әбдезаһир (1223—1293), Бейбарыҫ әд-Даудар (1325 йылда үлгән), ән-Нәүәйри (1331 йылда үлгән), Ибн Айбег әд-Даудар (XIV быуаттың I яртыһы), Ибн Тәңребирҙе (1311 йылда тыуған), әл-Мәкризи (1356—1441), әл-Юнини (XIV б.), әл-Айни (1361—1451), Ибн Ийәс (1448—1524) һ. б. бағышлаған.

Иҫке Ҡырымда Бейбарыҫ мәсетенең емереклектәре

Ҡырымда Бейбарыҫ солтандың тыуған иле ҡырым далаһы тигән ҡараш таралған. Һәр хәлдә, солтан булып танылғас Бейбарыҫтың ҡушыуы буйынса мәсет төҙөгән ҡырым ҡалаһы Солхатҡа мул бүләктәр ебәргәне билдәле. Элек-электән Бейбарыҫ мәсете тип йөрөтөлгән боронғо мәсеттең емереклектәре Иҫке Ҡырым ҡалаһында бөгөнгә саҡлы һаҡланған. Урындағы риүәйәттән билдәле булыуынса, солтан үҙенең исемен тыуған илендә мәңгеләштерергә тейеш, имеш.

Мәмлүк

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Йәш сағында Бейбарыҫты монголдар әсирлеккә ала. Ул 800 дирһәмгә дамаск сауҙагәре әл-Имад әд-Даиғҡа ҡоллоҡҡа һатыла. Ҡолдоң күҙенә төшкән аҡты бельмо күреп, сауҙагәр килешеүҙе өҙә, әммә уны һатып әмир мәмлүктәр әмире Ала әд-Дин Айтәгин (Айдакин) әл-Бундукдар һатып ала. Егетте Бейбарыҫ әл-Бундукдари тип йөрөтә башлайҙар.

Һатып алынған барлыҡ ҡолдар һымаҡ, нилдағы Рода утрауына күнекмәләр алырға ебәрелгән егет күренекле хәрби һәләттәрен күрһәтә. Айтәгин әл-Бундукдар яраҡһыҙ хәлгә төшкәс һәм мәмлүктәрен юғалтҡас, Бейбарыҫ Әйүбид Мысыры солтаны әс-Сәлих Әйүп ибн Мөхәммәт күҙенә салына һәм шәхси һаҡтың бер ғәскәри часы командиры булып китә (1246).

1250 йылда Бейбарыҫ әйүбид армияһы командиры сифатында Әл-Мансур һәм Фарискурҙа үҙенең тәүге хәрби уңыштарына өлгәшә. Тәре походы етәксеһе Франция короле Людовик IX Изге әсирлеккә эләгә, һуңғараҡ ул бик ҙур йолом түләп азат ителә. Мысырҙың яңы солтаны Туран-шаһ II ибн Әйүп һауалы мөнәсәбәте менән мәмлүктәрҙе үҙенә ҡаршы ҡуя. Үҙенең хәрби көсөнә таянып, Бейбарыҫ етәкселегендәге мәмлүк әмирҙәре төркөмө шул йылдың 2 майында Туран-шаһты үлтерә. Әс-Сәлих Әйүп солтандың тол ҡалған ҡатыны Шажар әд-Дурр һәм уның ире мәмлүк Айбәк тәхеткә ултыртылған.

1255 йылдың[12] көҙөндә Айбәк солтан һәм Ҡотдос әмир, Аҡтай әмирҙең йоғонтоһо артыуынан ҡурҡып, уны үлтерәләр. Аҡтайға яҡын торған Бейбарыҫ, Калаун һәм башҡа мәмлүктәр, үҙҙәрен дә шул уҡ яҙмыш көтөүенән ҡурҡып, Сүриәгә ҡаса. Бейбарыҫ урындағы хаким, Сәләх әд-Диндең бүләһе, урындағы хаким Ән-Насир Сәләх әд-дин Йософ II -лә, тәхеткә Ҡотдос (1259 йылдың 12 ноябре) ултырғансыға саҡлы, Бейбарыҫ, Ҡотдос менән килешеп, Мысырға ҡайта. Ҡотдос Бейбарыҫҡа тирә-яғы менән Калйуб ҡалаһын, шулай уҡ Ливия сүллегендәге оазистарҙы биләмә (икта) итеп бирә.

Айн Джалут янындағы алыш

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

1260 йылдарҙың уртаһында Ҡаһирәгә Иран илханы Хулагуҙың илселеге килә — улар хандан менән капитуляция талап итәләр. Иран исмаилсыларының (1256) ҡаршы тороуын һындырған, Ғәббәсиҙәр хәлифәлеген юҡ иткән (1258), Сүриәне (1259—1260) баҫып алған монгол армияһы, Мысыр сиктәре тиклем етә тиерлек. Әммә Хүләгү армияның төп өлөшө менән, Мүнкә вафаты тураһында белгәнлектән, көнсығышҡа сигенергә мәжбүр була, һәм Фәләстиндә Кит-Буға командованиеһы аҫтында бары тик сағыштырмаса аҙ һанлы булған корпус ҡалған. Ҡотдос, Бейбарыҫ инициативаһы буйынса, монгол илселәрен язалай, был һуғышты ҡотолғоһоҙ итә. Тиҙҙән Ҡотдос һәм Бейбарыҫ Ҡаһирәнән сығып китә, Иерусалим короллеген киҫеп үтә һәм тәре йөрөтөүселәрҙең баш ҡалаһы Акра янында лагерға туҡтап, өс көн ял итә һәм аҙыҡ-түлек запасын тулыландыра. Бейбарыҫ Акраны баҫып алмаҡсы була, әммә Ҡотдос союздашына һөжүм итеүҙән баш тарта.

1260 йылдың 3 сентябрендә ике ғәскәр Назарет янындағы Айн Джалут хәл иткес алышында бәрелешә. Бейбарыҫ ялған сигенеү ярҙамында Бейбарыҫ Кит-Буғаны боҫҡон ҡороуға алып килә, уларға өс яҡтан мәмлүктәр һөжүм итә. Монгол армияһы еңелә, ә монгол хәрби етәксеһе Кит-Буға әсирлеккә эләгә һәм язалап үлтерелә. Левантала монгол һөжүме туҡтатыла, ә мәмлүктәр Сүриәлә нығына.

Монголдарҙы еңеп, Бейбарыҫ Халеб ҡалаһы идаралығын алырға иҫәп тота, әммә солтан икенсе төрлө хәл итә. Бейбарыҫ Ҡара үс алыу теләге менән янған Бейбарыҫ башҡа әмирҙәр менән алдан һүҙ ҡуйыша. Ҡаһирә ҡалаһына кире әйләнеп ҡайтҡан юлда, һунар ваҡытында, ул Ҡотдосҡа яҡыныраҡ килә һәм әсирлеккә алынған монгол ҡыҙын бүләк итеүен һорай. Солтан ризалаша, һәм Бейбарыҫ, уның ҡулын үбеү теләге менән яҡынлаша. Был шартлы билдә буйынса, мәмлүктәр Ҡотдосҡа ташлана, ә Бейбарыҫ уның муйынын ҡылыс менән сапҡан (1260 йылдың 24 октябре). Әмирҙәр Бейбарыҫты солтан тип иғлан итә, һәм ул 1260 йылдың аҙағында тантаналы рәүештә Ҡаһирәгә инә. Хаким булып алғас, Бейбарыҫ үҙенең элекке хужаһы Айтәгин әл-Бундукдариҙы хөрмәт итеп, Дамаск ҡалаһы менән идара итеү бурысын тапшыра.

Мысыр солтаны

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Идара итеүенең тәүге йылдарында Бейбарыҫ тышҡы сәйәсәтенең төп бурысы тип монголдарға һәм уларҙың союздаштарына ҡаршы коалиция булдырыуҙы маҡсат итеп ҡуйған, сөнки дошмандың, Айн Джалутта һәм Хомста еңелеүенә ҡарамаҫтан (1260 йылдың 11 декабре), илдең именлегенә янауы мөмкин булған. Ул Рум солтанаты һәм Грузия батшалыҡтары менән дипломатик бәйләнештәрҙе яйға һалған, шулай уҡ 1262 йылда быға тиклем Латин империяһын юҡ иткән византия императоры VIII Михаил Палеолог VIII менән, мысыр сауҙа караптарының Ҡара диңгеҙгә ирекле инеү мөмкинлеге тураһында килешеү төҙөгән.

Бейбарыҫ Сицилия короле Манфред Гогенштауфен һәм Көнсығышта гибеллиндар партияһы менән дуҫлыҡ мөнәсәбәттәре урынлаштырған. Әммә Хүләгү илханы менән насар мөнәсәбәттә торған һәм уның ғәскәрен Кавказдағы хәрби хәрәкәттәр менән тотҡарлап тотҡан Алтын Урҙа хакимы Беркә хан йөҙөндә иң ҡиммәтле союздаш тапҡан. 1262 йылда Бейбарыҫ Беркәгә алан сауҙагәрҙәре аша ислам динен ҡабул итеү тәҡдиме менән хат ебәрә. Бынан тыш, Алтын Урҙа итальян сауҙагәре аша Мысырға ҙур ҡолдар партияһын килтереп торған, шулай итеп мәмлүктәр хәрби кастаһы нығытылған.

Әл-Ҡараҡ һарайы

Бейбарыҫ Сүриәгә айырым иғтибар бүлә, унда күп ҡалаларҙы, шул иҫәптән Халебты ла буйһондора. 1261 йылдың[13] 17 ғинуарында Айтәгин әл-Бундукдари командованиеһы аҫтында Бейбарыҫ ғәскәре Айн-Джалуттан һуң Ҡотдос Дамаск ҡалаһына баш (наиб) итеп ҡуйған һәм Бейбарыҫ власҡа килгәндән һуң, үҙен бойондороҡһоҙ хаким тип иғлан иткән мәмлүк Санжар әл-Хәләбиҙе идаранан ҡыуа.

Иорданиялағы Әл-Ҡараҡ төп һарайына эйә булған Әйүбид әмире әл-Муғис Ғүмәрҙе Бейбарыҫ 1263 йылда хәйлә менән үҙенең ставкаһына саҡырып, монголдар менән бәйләнештә ғәйепләй һәм тәхетенән ҡолата. Ул бойора нығытыу Әл-Ҡараҡты нығытырға, монголдар емергән сүриә нығытмаларын һәм ҡәлғәләрен яңынан төҙөргә, яңы арсеналдар булдырырға, хәрби һәм йөк суднолары төҙөргә бойора.

1261 йылдың июнендә Бағдад хәлифе Әз-Заһир Биамриллахтың (1225—1226) улы тип танылған Әл-Мустансирҙы Ҡаһирәнең хәлифе итеп ҡуйып, Бейбарыҫ мосолмандар донъяһында үҙенең абруйын нығытҡан. Хәҙер Мысыр солтаны, Ислам һуғышсыһы булараҡ, Левант — Иерусалим короллеге, Антиохия кенәзлеге һәм Киликий әрмән дәүләте кеүек христиан дәүләттәренә планлы һөжүм алып бара алған.

Баҫып алыуҙары

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Изге ерҙә тамплиерҙарҙың урта быуат һарайы
(ҡыҙыл менән билдәләнгән)

1262 йылда мәмлүк отрядтары Антиохияның тирә-яғын емерәләр. Бының менән мысыр армияһының Фәләстингә йыл һайын ойошторған походтарына нигеҙ һалына. 1263 йылда солтандың шәхси командованиеһы аҫтында мысыр ғәскәрҙәре Акра, Тир һәм Триполи өлкәләрен бөлгөнлөккә төшөрә. Киләһе йыл быға яуап итеп тәре йөрөтөүселәр Аскалон һәм Бетсандың тирә-яғына һөжүм яһай, ә Киликий әрмән дәүләтенең ғәскәре һәм монголдар Сүриәгә баҫып инә, әммә Бейбарыҫ уларҙы сигенергә мәжбүр итә.

1265 йылдың яҙы Бейбарыҫ өсөн христиан ҡәлғәләрен уңышлы баҫып алыу заманы була. Тәүҙә Бира яулап алына, шунан биш көнлөк ҡамауҙан һуң — Кейсария, апрелдә рыцарҙар — госпитальерҙар замогы Арсуф ҡолаған. Тамплиерҙарҙың Атлит һарайын ҡамау уңышһыҙ килеп сыға, мәмлүк армияһы Мысырға кире ҡайта.

1266 йылдың 7 июле Акраға юлды ҡаплап торған тамплиерҙар орденының ныҡлы таянысы булған Сафед замогына һөжүм иткән. Был көндә ҡәлғәне штурмларға маташыу һәм шулай уҡ башҡа тырышыуҙар ҙа — 13 һәм 19 июлендә лә уңыш килтермәй. Бейбарыҫ ҡәлғәнең урындағы һаҡсыларының ғүмерен һаҡларға вәғәҙә бирә. Ҡәлғә гарнизоны «кәмей» башлай. Июль аҙағында рыцарҙар Бейбарыҫ менән һөйләшеүҙәр алып бара. Солтандың азатлыҡ вәғәҙә итеүенә ышанып, тамплиерҙар ҡәлғәне (25 июль) бирәләр, әммә улар язалана[14].

Шул уҡ йылда мәмлүктәр Библ ҡалаһын һәм Торон ҡәлғәһен алған. Иерусалим короллеге һәм Кипр яугирҙары Тивериадаға контрһөжүм ойошторорға маташалар, әммә Акраға яҡын урынлашҡан Кареблиэ янында тар-мар ителә, һәм, 500 кешеһен юғалтып, сигенә. Бейбарыҫ Дамаскка килә һәм Киликий батшаһы Хетум I-гә ваҡытында монголдар ярҙамы менән баҫып алынған бер нисә сик буйы ҡәлғәһен кире ҡайтарыуҙы талап итеп илселәр ебәрә. Абака илхан ҡәлғәләрҙе кире ҡайтарыуҙы Киликияны Мысырға биреү булараҡ баһалар тип ҡурҡып, батша баш тарта. Солтан Халебҡа юллана, һәм унан әрмәндәргә ҡаршы Изз әд-Дин Иган һәм Калаун командаһы аҫтында ғәскәр ебәрә. Хетум ярҙам һорап монголдарға ашыға, ә уның улдары Левон һәм Торос мәмлүктәргә ҡаршы сыҡҡан. 24 августа Мари янындағы ҡаты алышта әрмән ғәскәре тар-мар ителә, принц Торос һәләк була, ә принц Левон әсирлеккә эләгә. Мәмлүктәр Аданаға саҡлы илде бөлгөнлөккә төшөрә, баш ҡаланы, Сис ҡалаһын, яндыра, күп халыҡты әсирлеккә алып китә.

1267 йылда Бейбарыҫ I башлыса Сафед нығытмаларын тергеҙеү һәм көсәйтеү менән шөғөлләнә. Нисек итеп тәре йөрөтөүселәрҙең диңгеҙ буйында урынлашҡан ҡалаларын һәм терәк пункттарын юҡ итергә теләһә, шундай уҡ ҡәтғилек менән Бейбарыҫ ил эсендә һаҡланыу позицияларын нығытырға теләгән. Сафедтан солтан Тирға уңышлы һөжүм иткән, һәм урындағы ерҙең бөлгөнлөккә төшөрөп, ҡулға күп әсирҙәр алған һәм уларҙың башын сабып өҙөргә ҡуша. Мысыр һәм Сүриә мәмлүк солтанының Акраны яулап алыу ынтылышы менән билдәләнгән был йыл христиандарҙың иң ҡайғылы йылы булған.

1268 йыл Бейбарыҫ өсөн бигерәк уңышлы булды. 7 мартта ул Яффаны, һуңынан, ун көн ҡамағандан һуң, тамплиерҙар һарайы Бофорҙы алды. В начале Май башында мысыр ғәскәрҙәре Триполиның эргә-тирәһен таланы, артабан көтмәгәндә Антиохияға йүнәлделәр. 14 майҙа антиох рыцарҙары ҡәлғә диуарҙары эргәһендә тар-мар ителде, ҡамау башланды. Үҙҙәренең кенәздәре Боэмунд VI Матур ярҙамға килеренә ышанғане ҡәлғә һаҡлаусылар ҡаланы биреүҙән баш тартты. Ләкин был ваҡытта Боэмунд, баш ҡаланың ҡамалыуы тураһында бер ни ҙә белмәй, Триполиҙа ултырған. Ике көндән Бейбарыҫ ҡаланы, 18 майҙа — цитаделды яулай. Христиандарҙың бер өлөшө һуйыла, икенсе өлөшө — ҡоллоҡҡа һатыла, ҡала емерелә. Таланған байлыҡ шул тиклем күп була, аҡсалар туҫтаҡлап үлсәнгән, ә ҡолдарҙы бушлай тигеләй биргәндәр — бер егет 12, бер ҡыҙ — 5 дирһәм торған. Антиохияла әсирлеккә төшкән кенәз флоты галералары Суваййдияға, Оронт йылғаһы тамағындағы гаванға, оҙатыла. Боэмундҡа яҙған сарказмға һуғарылып яҙылған хатында Бейбарыҫ үҙенең ҡаҙаныштарын һүрәтләй һәм йомғаҡлау урынына былай тип өҫтәй:

Был хат Һинең өсөн һәйбт яңылыҡ еткерә, Һин Антиохияла түгел, ә башҡа бер ерҙә булғаның өсөн Һин иҫән-һауһың һәм Аллаһы тәғәлә Һиңә оҙон ғүмер биргән. Әгәр шулай булмаһа, Һин хәҙер мәйет булыр инең, әсирлеккә төшөр, яраланған йәки башҡа йәмһеҙ мөнәсәбәткә дусар ителер инең. Ғүмер һаҡлау мөһим — үлем йөҙөнә ҡарағанда, шуға шатлана тере кеше… Был хаттан һуң ҡаршы яҡтан Һинең мәғлүмәт дөрөҫ еткерелмәне, тип яр һалырға нигеҙең ҡалмаҫ, һәм, был хат Һиңә ебәрелгәнлектән, кемдер берәүҙән нимә булғанын һорап ултырыу артыҡ булыр.

— Мысырҙың мәмлүк солтаны Бейбарыҫтың Триполи графы Боэмундҡа хаты[15]

Яуап хатында Боэмунд килешеү тураһында үтенә, тыныслыҡ килешеүе Триполиҙа төҙөлә, өҫтәүенә, Бейбарыҫ үҙенең илсеһе исеме аҫтында ҡалаға инә һәм оборона ҡоролмаларын һорашып белешә.[16] Бейбарыҫҡа Дамаск ҡалаһына һуңғараҡ килгән Акра илселеге менән дә шулай уҡ солох — ун йылға төҙөлгән. Антиохиянан төньяҡтағы Бағрас һарайын яҡларлыҡ көстәре етмәгәнлектән, тамплиерҙар уны һүтеп ташлайҙар. Улар шулай уҡ Рош де Русселде лә ҡалдырып китергә мәжбүр була.

1268 йылда Гуго III де Лузиньян Иерусалим короле булып китә. Киләһе, 1269 йылда, ул мәмлүк флотының Кипрға һөжүмен кире ҡаға һөжүмен кире ҡаҡҡандан һуң, монголдарҙың Ирандағы хакимы Абака-хандың һәм Алтын Урҙа ханы Мәнгү-Тимерҙең Әзербайжан өсөн конфликтында һуңғыһы яҡлы булған Бейбарыҫ солтан Шамдағы Ҡаран ҡәлғәһен яулап алған һәм Кипр короленә тәүәккәл һәм һуғышсан хат ебәрә. 1270 йылда Мысыр нығытыу. Бейбарыҫ I, француз короле Людовик IX Изгенең баҫып алырға ынтылышына әҙер тороп, Мысырҙы нығыта, әммә Һигеҙенсе тәре походы уңышһыҙ тамамлана.

1271 йылда Бейбарыҫ Тевтон ордены резиденцияһын — Монфор һарайын ала. 1271 йылдың 8 апрелендә Бейбарыҫтың ҡамауына сыҙай алмай, Крак-де-Шевалье еңелә. Һарай үҙе алдаҡ юл менән баҫып алына, уның һаҡсыларына Триполи графы Боэмунд Матурҙан, имеш, ярҙам килмәйәсәк, шуның өсөн һарай бирелергә тейеш, тигән хат килә, һәм һаҡсылар шулай эшләйҙәр ҙә. Бер үк ваҡытта 1272 йылда Англия короле булып киткән Эдуард I Изге ергә үҙе ойошторған хәрби походы барышында христиандарҙың Яҡын Көнсығыштағы хәлен яҡшыртырға маташып ҡарай, әммә ул саҡ Бейбарыҫ солтан ойошторған үлтерергә маташыу ҡорбаны булмай ҡала. Шулай итеп, христиандар Төньяҡ Сүриәне юғалта.

Идара итеүенең һуңғы йылдары. Вафаты

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

1273 йылда Бейбарыҫ I Сүриәнең таулы районындағы ассасиндарҙың һуңғы һыйыныу урынын юҡ итә, хәйер, ассасиндар үҙҙәре юҡ ителмәй һәм хатта уларҙың бер өлөшө солтандың үҙенә хеҙмәт итергә килә. Шул уҡ йылда мәмлүктәр армияһы Евфратҡа уңышлы поход барышында Хүләгидтәрҙең Иран илханатына һөжүм яһай. 1274—1275 йылдарҙа мәмлүктәр Кесе Азияның монгол вассалдары булған сәлжүк кенәзлектәренә ҡаршы бер нисә уңышлы экспедиция ойоштора, ә кире әйләнгәндә, Киликия әрмән короллегендә ҡыйралыш ҡуптара. Сис һәм Масисты ут ҡамай.

Мәмлүктәр Сүриәнең төньяғында хәрби хәрәкәттәр менән мауыҡҡан саҡта, Мысырҙың иң көньяҡ сиктәре нубий батшалығы Донгола хакимы Дауыттың бөлдөргөс һөжүменә дусар ителгән. 1264 йылда мәмлүктәр Нубияға һалған яһаҡты түләүҙән дә баш тартҡан был хаким. Әммә 1276 йылда мәмлүк армияһы Донголаға уңышлы баҫып инә һәм хатта Дауыт батшаны ҡулға ала. Нубия ҡабаттан Мәмлүк солтанты буйһоноуына эләгә.

Бейбарыҫ I Хулагидтар һәм уларҙың союздаштары — Грузия батшаларын һәм Румдың сәлжүк солтандарын Эльбистан эргәһендәге ҡаты алышта еңгәндән һуң, 1277 йылдың 1 июлендә вафат була. Шундай фараз да бар, Сүриә Әйүбидтәренең башлығын — Хама әмирен үлтерергә тырышып, Бейбарыҫ мәжлес барышында уға туҫтаҡта ағыулы ҡымыҙ тәҡдим итә. Әммә әмир, хәүеф һиҙенеп, солтан башын борған саҡта, шым ғына табаҡтарҙы алмаштырған. Бейбарыҫ ағыулы эсемлекте эсә һәм 13 көн буйы ҡот осҡос үлем ғазабы хәлендә булып, вафат була. Икенсе фараз буйынса, үҙенең дошманын ағыулағандан һуң, туҫтаҡта ағыу булмағанын күрһәтергә теләп, Бейбарыҫ шунда уҡ, һауытты сайҡап та томайса, үҙенә лә шарап ҡоя, шул сәбәпле һәләк була.

Таҡый әд-дин Әхмәт ибн Али әл-Макризи солтаны Бейбарыҫтың үлеме тураһында түбәндәгесә хәбәр итә:

« Һәм солтан Кайсарияны алды һәм һарайҙа урынлашты. Артабан ул Дамаск ҡалаһына йүнәлде, унда эсе китеп ауырыны һәм хәлһеҙләнде, һәм шунан кесаҙна көндө, 676 йылдың ун туғыҙынсы мөхәррәмендә, йәғни 22 июня 1277 йылдың 22 июнендә вафат булды. Һәм уға яҡынса 57 йәш ине, һәм ул ун ете йыл да ике ай хакимлыҡ ҡылды... Ә ул, Бейбарыҫ үлгәнен әмир Бәдр әд-дин Билбаҡ быны ғәскәрҙән йәшерҙе, һәм, кәүҙәһен бер йәшниккә һалып, Дамасск ҡәлғәһенең бер бинаһында элеп ҡуйҙы. Эште былай итеп күрһәтте: имеш, солтан ауырый, һәм табиптарға ғәҙәттәгесә эргәһендә булырға ҡушты. Һәм ул ғәскәр ҡатнашлығында йөрөш ойошторҙо, һәм үҙе менән байлыҡты һәм, кешеләр сирле солтан шунда ята тип уйлаһын өсөн, носилка алды. Һәм бер кем дә солтандыңьүлеме тураһында һөйләргә батырсылыҡ итмәне, һәм ғәскәр ағымы, мысыр нығытмаларына барып еткәнсе, туҡтаманы, һәм шунда ғына солтандың вафаты тураһында билдәле булды, Алла уға миһырбанлы булһын![17] »

Вариҫтары

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Бейбарыҫтың өс улы (Сәйет Беркә хан, Саламыш, Мәсүд Хадар) һәм ете ҡыҙы[18] булған. Саламыштың әсәһе Ибн Ийәс мәғлүмәте буйынса, бәҙүән ҡыҙы булған]][19].

Әҙәбиәттә Сәйеттең әсәһе алтын урҙа ханы Беркәнең ҡыҙы булған тигән әҙәбиәте тураһында фекер хаталы фекер йәшәй, тап хан хөрмәтенә Бейбарыҫ үҙенең улына шундай исем ҡуша. Әммә ғәрәп сығанаҡтары (Ибн Таһрибирҙе, Ибн Ийәс) Бейбарыҫтың ҡатыны Мысырҙың әйүбид солтаны Әс-Сәлих Әйүб Мысырға саҡырып килтергән хорезмлылар юлбашсыларының береһе Хөсәм әд-Дин Беркә-хан ибн Дәүләт-хан әл-Хорезмиҙың ҡыҙы, тип туранан-тура күрһәтәләр. Ибн Шаддад шулай уҡ Бейбарыҫтың тәүге улы һижрәнең 658 / беҙҙең эраның 1260 йылы башында сәфәрҙә тыуған тип өҫтәй, йәғни был хәл Бейбарыҫ солтан булып өлгөрмәгән саҡта һәм джучид Беркә менән дипломатик мөнәсәбәттәр урынлаштырмаҫ элек булған[20].

Солтандың образы әҙәбиәттә

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
  • Бейбарыҫ — билдәһеҙ авторҙың ғәрәп романы. Нигеҙҙә XVIII быуатҡа[21] ҡараған бер нисә ҡулъяҙмаһы бар.
  • Роберт Говардтың of The the Sowers Thunder (1932) хикәйәһендә Бейбарыҫ һәм башҡа тарихи шәхестәр уйлап сығарылған персонаждар менән бер рәттән йәшәй, эшләй.
  • Морис Симашко. Емшан — совет яҙыусыһы Морис Симашконың Бейбарыҫ тураһында повесы. Татар режиссёры Булат Мансуровтың кинодилогияһы нигеҙенә һалына (Бейбарыҫ  — Бейбарыҫ солтан, 1989 Каҙаҡфильм киностудияһы).
  • Бейбарыҫ — инглиз яҙыусыһы Янги Робиндың Йәшерен туғанлыҡ (Brethren, 2006) һәм Тәре походы (Crusade, 2007) романдарының төп геройҙарының береһе.
  • «Бейбарыҫ — Мысыр солтаны» — яҙыусы Нүзәт Үмәровтың тарихи романы (Симферополь, Ҡырым), 2016 йылда баҫылып сыҡҡан.

Иҫкәрмәләр

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
  1. ↑ Dictionary of African Biography (ингл.) / E. K. Akyeampong, Henry Louis Gates, Jr. — NYC: OUP, 2012.
  2. ↑ 2,0 2,1 арабская Википедия — 2003.
  3. ↑ https://doi-org.ezp-prod1.hul.harvard.edu/10.1093/acref/9780195301731.013.48388 (ингл.)
  4. ↑ Al-Maqrizi, from the Berish tribe that currently lives in the Western part of Kazakhstan, Al Selouk Leme’refatt Dewall al-Melouk, p.520/vol.1
  5. ↑ Ibn Taghri, al-Nujum al-Zahirah Fi Milook Misr wa al-Qahirah, Year 675H /vol.7
  6. ↑ Abu al-Fida, The Concise History of Humanity, Tarikh Abu al-Fida pp.71-87/ year 676H
  7. ↑ Ibn Iyas, Badai Alzuhur Fi Wakayi Alduhur, abridged and edited by Dr. M. Aljayar, Almisriya Lilkitab, Cairo 2007, ISBN 977-419-623-6 , p.91
  8. ↑ Baibars in Concise Britannica Online, web page
  9. ↑ Brief Article in Columbia Encyclopedia, web page 2004 йыл 22 апрель архивланған.
  10. ↑ http://hist.ctl.cc.rsu.ru/Don_NC/Middle/Polovci.htm 2018 йыл 14 февраль архивланған. Половцы]
  11. ↑ Салават Хамидуллин. Султан Бейбарс. Личность в башкирской истории
  12. ↑ аль-Макризи Книга поучений и назидания. — С. 178.
  13. ↑ Ришар Ж. Латино-Иерусалимское королевство. — С. 355.
  14. ↑ Замок ордена Храма - Сафет (Палестина). — ИПИОХ. Дата обращения: 23 октябрь 2008. Архивировано 15 февраль 2012 года.
  15. ↑ Письмо мамлюкского султана Бейбарса графу Триполи, Боэмунду (из исторического труда Ибн Абд аз-Захира). — на сайте Восточная литература. Дата обращения: 28 октябрь 2008. Архивировано 15 февраль 2012 года.
  16. ↑ Падение государств крестоносцев на Ближнем Востоке. — Сайт Всемирная история. Дата обращения: 28 октябрь 2008. Архивировано 24 октябрь 2008 года. 2008 йыл 24 октябрь архивланған.
  17. ↑ Таки ад-дин Ахмед ибн Али аль-Макризи. Книга поучений и назидания(недоступная ссылка)
  18. ↑ аль-Макризи. Книга поучений и назидания. — С. 182.
  19. ↑ аль-Холи А. Связи между Нилом и Волгой в XIII-XIV вв. — С. 13.
  20. ↑ Ayalon D. The Wafidiya in the Mamluk Kingdom // International encyclopaedia of Islamic dynasties. — Anmol Publications PVT. LTD., 2002. — С. 189. — ISBN 8126104031.
  21. ↑ «Бейбарс». Большая советская энциклопедия. Дата обращения: 21 октябрь 2008. Архивировано 24 октябрь 2008 года. 2008 йыл 24 октябрь архивланған.

Һылтанмалар

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
«https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Бейбарыҫ_I&oldid=1252209» битенән алынған