Ҡоллоҡ

Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте
Перейти к навигации Перейти к поиску
Ҡоллоҡ
Рәсем
Commons-logo.svg Ҡоллоҡ Викимилектә

Ҡоллоҡ — кеше (ҡол) башҡа кеше (хужа, ҡол хужаһы, хужа) йә дәүләт милкендә кеше (ҡол) табырға рөхсәт ителгән ижтимағи мөнәсәбәттәр системаһы. Элек әсирҙәр, енәйәтселәр һәм бурыслыларҙы ҡолға әйләндергәндәр, ә һуңғараҡ граждандарҙы хужаға эшләргә мәжбүр иткәндәр. Был формала ҡоллоҡ ХХ быуатҡа тиклем киң таралған була, ҡайһы бер ғәрәп һәм африка илдәрендә ҡоллоҡ әле лә бар.

Хәҙерге заманда ҡоллоҡ донъяның күпселек илдәрендә енәйәт тип таныла һәм был илдәрҙең закондары менән тыйыла. Енәйәт булараҡ ҡоллоҡтоң асылы — тудыһынса йәки өлөшләтә ҡолдарҙы киләсәктән мәхрүм итеү.

Ҡоллоҡ рөхсәт ителгән дәүләттәр ҡол биләүсе дәүләт тип йөрөтөлә.[1] Тарихҡаса булған осорҙан алып ҡоллоҡ төрлө цивилизацияларҙа[2]булған, күп осраҡта социаль институт формаһын алған. Әлеге ваҡытта бөтә илдәрҙә лә ҡоллоҡ тыйыла (һуңғы ҡоллоҡ 1981 йылда ҡоллоҡ Мавританияла бөтөрөлә, әммә де-факто ҡоллоҡ бөгөн дә бар).[3][4] (последней отменила рабство Мавритания в 1981 году[5]

Хәҙерге ваҡытта ҡоллоҡтан айырылмай торған йәки уға оҡшаш күренештәр ҙә бар. Уларға крепостнойлыҡ, бурыслы бойондороҡлолоҡ, ябыҡ йорт эшселәре, һалдат балалар, кеше менән сауҙа итеү, балаларҙы һәм үҫмерҙәрҙе эксплуатацияға һәм мәжбүри никахҡа биреү инә ала. Ошо алымға ярашлы, хәҙерге заманда ҡоллоҡ позицияһында төрлө баһалар буйынса 20 миллиондан алып 36 миллионға тиклем кеше ҡоллоҡта тора.[6][7][8]

XXI быуат контексында был социаль күренеш кеше хоҡуҡтарын тулыһынса сикләү (кеше йәки кешеләр төркөмө), уның азатлығы, шәхси бөтөнлөгө, мәжбүри хеҙмәткә мәжбүр итеүе, ваҡыты сикләнмәгән эш башҡарырға мәжбүр итеү,[9] сексуаль ирекһеҙлек, шулай уҡ кешене милек хоҡуғы объекты булараҡ эксплуатациялау (һатыу, ҡуртымға алыу һәм башҡалар) менән ҡылыҡһырланған социаль күренеш.)[10]

Рәсми билдәләмәләр[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Юстиниан дигесттарында (Corpus iuris civilis) ҡоллоҡ «кеше ихтияжына ҡаршы килеп башҡа халыҡтарға бойһондоролған» тип билдәләнә. (Digest. 1.5.4.1).Конвенция «О рабстве», принятая Лигой Наций в 1926 году, ввела в международный оборот следующие определения раба и работорговли[11]:

  1. Под рабством понимается положение или состояние лица, в отношении которого осуществляются некоторые или все полномочия, присущие праву собственности.
  2. Под работорговлей понимаются все действия, связанные с захватом, приобретением какого-либо лица или с распоряжением им с целью обращения его в рабство; все действия, связанные с приобретением раба с целью его продажи или обмена; все действия по продаже или обмену лица, приобретённого с этой целью, и вообще всякое действие по торговле или перевозке рабов.
  1. Милеккә хоҡуҡ булған кеүек милексенең ҡолдарға ла тулы хоҡуғы булғанда ҡоллоҡ тип атала.
  2. Ҡолдар менән сауҙа итеү тип ҡолдарҙы һатып алыу йәки ҡоллоҡҡа һатып алыуға бәйле бөтә эштәрҙе, уны һатыу һәм алмаштырыу күҙ уңында тота.
— Цит. по ООН, 2002, Статья 1

Ҡоллоҡ 1926 йылда[12] Милләттәр Лигаһы договорында һәм Берләшкән Милләттәр Ойошмаһының 1948 йылғы Кеше хоҡуҡтарының дөйөм декларацияһында, шулай уҡ башҡа эре хоҡуҡ ҡоралдарында хөкөм ителә. 1956 йылда Ҡоллоҡто бөтөрөү, Ҡоллоҡҡа оҡшаш учреждениелар һәм практикалар тураһында өҫтәмә конвенция ҡабул ителә.Статья 4 Всеобщей декларации прав человека ООН гласит:

Никто не должен содержаться в рабстве или в подневольном состоянии; рабство и работорговля запрещаются во всех их видах.

Бер кем дә ҡоллоҡта йәки ирекһеҙ хәлдә булырға тейеш түгел; ҡоллоҡ һәм ҡолдар менән сауҙа итеүҙең бөтә төрҙәре лә тыйыла.

— Всеобщая декларация прав человека. // Организация Объединённых Наций.

Европала ҡоллоҡ Кеше хоҡуҡтарын һәм төп азатлыҡтарын яҡлау тураһында европа конвенцияһы тарафынан тайыла.

Ҡол-христиандар Алжир, 1815

Халыҡ-ара хеҙмәт ойошмаһы (МОТ) кешенең ысынбарлыҡта ҡолға әйләнеүе тураһында билдәләрҙе билдәләй: был хеҙмәт хоҡуҡтарын боҙоу, азатлыҡтың сикләнгәнлеге, эштән китә алмау, эш урынында күҙәтеп тороусылар һәм һаҡсыларҙың булыуы, хеҙмәткәрҙәргә ҡарата көс ҡулланыу һ.б.

Урыҫ әҙәбиәтендә ҡолдарҙы крепосной крәҫтиәндәр менән сағыштырыу традицияһы бар. Ҡолдар һәм крепосной крҫтиәндәр араһында оҡшашлаҡтар булһа ла, уларҙың айырмаһы ҙур.

Айырма «тәү сиратта йәмғиәт менән бәйле» (мәҫәлән, крепоснойҙың мөлкәте булған һәм формаль рәүештә хужаһы ғүмеренән мәхрүм итә алмаған, ә ҡол, ҡағиҙә булараҡ, мөлкәткә эйә була алмай, үҙе ҡол хужаһының милке була һәм хужа уны ғүмеренән мәхрүм итергә хоҡуҡлы).[13] Билдәле бер тарихи осорҙар өсөн, бигерәк тә XVII быуат уртаһына тиклем, Рәсәйҙә ҡоллоҡто һәм крепоснойлыҡты тулыһынса бер төрлө түгел тип фаразларға кәрәк. Халыҡ-ара хоҡуҡ крепоснойлыҡты ҡоллоҡҡа оҡшаш ғөрөф-ғәҙәт тип классификациялай.[14].[15].

Ҡоллоҡтоң асылы һәм ҡолдарҙың хәле[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Ҡоллоҡ барлыҡҡа килеү[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Етештереү һөҙөмтәлелегенә өлгәшеү өсөн хеҙмәт бүленеше мөһим. Бындай бүленеште ойошторғанда ауыр (тәү сиратта физик хеҙмәт) хеҙмәт иң теләемәгән эш булып тора. Йәмғиәт үҫешенең билдәле бер стадияһында (техника үҫеше эшсенең тормошто тәьмин итеү өсөн кәрәк булғандан күберәк продукция етештереүен тәьмин иткәндә), элек үлтерер алдынан хәрби әсирҙәрҙе пленға алғандар һәм иркенән мәхрүм итеп хужаға эшләргә мәжбүр иткәндәр. Иректән мәхрүм ителгән һәм хужа милкенә әйләнгән кешеләр ҡол булып киткән.

Һуғыш ҡоллоҡтоң бөтә үҫеш баҫҡыстарында бөтә халыҡтар өсөн бик әһәмиәтле ҡолдар сығанағы булған, һуғышта дошман һалдаттарын ҡулға алғандар һәм уның территорияһында йәшәгән кешеләрҙе урлағандар. Ҡоллоҡ институты төрлө халыҡтар араһында синыф йәмғиәте үҫеше менән бер үк ваҡытта барлыҡҡа килә, йәғни йыйыусылар, һунырсылар, ауыл хужалығы менән шөғөлләнеүгә күскәндә. Һунарсы-йыйыусылар еңелгән тотҡондарҙы ҡоллоҡҡа алмаған, сөнки бының иҡтисади мәғәнәһе юҡ.

Тәүҙә патриархаль ҡоллоҡ барлыҡҡа килә, унда ҡоллоҡ етештереүсе булып һәм патриархаль ғаилә ихтыяждарын ҡәнәғәтләндереү маҡсатында хеҙмәт итеүсе була. Бында ҡолдар, ғәҙәттә, хужалары менән бер йортта йәшәгәндәр, ҡатын-ҡыҙҙар хужаның кәнизәктәре булған.

Ҡолдарҙың хәле[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Фәйләсүф Варро күҙлегенән ҡарағанда, ҡол — бары тик «һөйләшә белеүсе әйбер», йәнле милек, эре мөгөҙлө мал (рим хоҡуҡиәте телендә — res, йәғни әйбер). Ҡолдар, ҡағиҙә булараҡ, ауыл хужалығында һәм башҡа производстволарҙа хеҙмәт, хеҙмәтсе сифатында йәки хужаның башҡа ихтыяждарын ҡәнәғәтләндереү өсөн ҡулланыла. Ҡоллоҡтоң мөлкәт характеры, тәү ҡарашҡа, ҡол хеҙмәтенең бөтә продукттары хужа милкенә әйләнә; әммә ҡолдарҙың ризығы һәм башҡа ихтыяждары тураһында хәстәрлек күреү хужала ята. Ҡолдоң мөлкәте юҡ, ул хужа биргән әйбергә генә хужа. Хужаның рөхсәтенән тыш, ҡол законлы никахҡа инә алмай, никах мөнәсәбәттәренең оҙайлығы — рөхсәт ителгән осраҡта — ҡолдоң балаһы ла ҡол биләүсенең милке була. Теләһә ниндәй мөлкәт кеүек, ҡол да һәр төрлө сауҙа операцияларының предметы.

Боронғо Римдә ҡолдар

Ҡолдарҙың йәшәү шарттары тик гуманлыҡ йә ҡол биләүсенең файҙа алыуы менән генә билдәләнә. Беренсе шарт һирәк осрай; икенсеһе яңы ҡолдар алыуҙың ни тиклем ауыр булыуына ҡарап төрлөсә эш итергә мәжбүр итә. Ҡолдарҙы бала саҡтан тәрбиәләү бик әкрен бара, ҡиммәткә төшә, уға ҡолдар етештереүселәрҙең контингенты етерлек ҙур була, шуға күрә хатта бөтөнләй кешелекһеҙ ҡол биләүсе лә ҡолдарҙы хеҙмәт ҡеүәтен һәм дөйөм һаулығын һаҡлау өсөн етерлек йәшәү кимәле менән тәьмин итергә мәжбүр була; әммә өлкән һәм сәләмәт ҡолдарға эйә булыу еңел булмаған кеүек уларҙы ауыр хеҙмәт менән йонсотмаҫҡа, һаулыҡтарын һаҡларға мәжбүр итә.

Ҡол шәхес булараҡ хоҡуҡ субъекты түгел. Уның хужаһына ҡарата ла, өсөнсө яҡҡа ҡарата ла ҡол үҙалла кеше булараҡ ниндәй ҙә булһа хоҡуҡи яҡлау менән файҙаланмай. Ҡол биләүсе ҡолдары менән үҙе теләгәнсә мөғәмәлә итә ала. Хужаның ҡолдо үлтереүе — уның законлы хоҡуғы, ә башҡа берәү тарафынан ҡол үлтереһә, кешегә ҡарата енәйәт тип түгел, ә хужаның милкенә зыян тип баһалана. Ҡол тарафынан өсөнсө яҡ мәнфәғәтенә килтерелгән зыян өсөн ҡол хужаһы яуап бирә. Ҡол биләүсе йәмғиәтенең һуңғы этаптарында ғына ҡолдар ниндәйҙер хоҡуҡтар ала, әммә улар ҙур түгел.

«Көнсығыш славяндар илендә сауҙа итеү» Сергей Иванов картинаһы.

Ҡолдар менән һатыу итеү[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Ҡолдар менән һатыу итеү Африкала киң ҡолас ала, ул XVI быуаттан башлап Яңы донъяла плантация игенселеге өсөн төп хеҙмәткәрҙәр сығанаға булып тора. Ҡолдар менән һатыу итеүселәр был маҡсатта даими һуғыш алып барған урындағы хакимдарҙан ҡолдар һатып алған. Ҡара ҡолдарҙы күпләп баҫып алыу африка континентының төньяҡ-көнбайыш өлөшөндәге ғәрәп хакимдары тарафынан да ғәмәлгә индерелгән. Һатыуға сығарылған ҡара ҡолдар һаны кәм тигәндә 10 миллион тип баһалана.

Урта диңгеҙҙә ғәрәп ҡолбиләүселәренең пиратлыҡ һәм һөжүмгә нигеҙләнгән Бербер ҡолдары менән һатыу итеү ҙә киң ҡолас ала. Тунис, Алжир һәм Триполи мәғлүмәттәре буйынса, XVI быуат башынан XVIII быуат уртаһына тиклем Төньяҡ Африканан 1 миллиондан алып 1,25 миллионға тиклем негр ҡоллоҡҡа алына (был һандарға Марокко ҡоллоғона эләккән европалылар һәм Урта диңгеҙ яры буйының башҡа рейдерҙары һәм сауҙагәрҙәре инмәй).[16] Бербер һуғыштарында (1800—1815) Швеция һәм АҠШ Бербер дәүләттәрен тар-мар иткәндән һуң ҡолдар баҙары кәмей.

Бынан тыш, XVI быуатта һәм XVII таможня статистика күрһәтеүенсә, тип ҡара диңгеҙҙәрҙә ҡолдар менән 2,5 миллионға тиклем 1450 йылда истанбулда сығарыу 1700 самаһы тәшкил итә.[17]. .

Англияла (Бөйөк Британия)

Урта быуаттарҙа Англияла ҡолдар менән һатыу итеү тыйыла (1102 йыл).[18] Һуңғы урта быуаттарҙа һәм хәҙерге заманда (1698 йылда) Англия парламенты ҡабаттан шәхси шәхестәргә ҡолдар менән һатыу итергә рөхсәт бирә.[19] Әммә Англияла Сомерсет эше (1772), Француз революцияһынан һәм 1807 йылда Наполеон менән һуғыш башланғас, Британия парламенты караптар менән француз колонияларына ҡолдар килтереүҙе тыя. Һуңынан бөтөрөүселәр Уилберфорс һәм Гренвилл был тыйыуҙы башҡа илдәргә лә индерергә өлгәшә, шул уҡ йылда Король хәрби-диңгеҙ флоты Көнбайыш Африка ярҙарында ҡолдар менән һатыу итеү менән көрәшә башлай, был океан аша тере тауарҙар биреүҙе туҡтата. Бөйөк Британияла ҡоллоҡ тураһындағы закон 1833 йылда ҡабул ителә, тик ҡоллоҡ «милли мәҙәниәттең» бер өлөшө тип танылған Һиндостанға ҡағылмай.

Ҡоллоҡтоң психологик нигеҙе[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Барлыҡ тарихи дәүерҙә лә ниндәй ҙә булһа элитаның ҡоллоҡҡа стереотип нигеҙләүе бар: ҡол — ябай, аңҡау кеше, ул үҙ-үҙенә хеҙмәт итеүгә, агрессив, ҡеүәтле кешегә кәмһетеүгә дусар ителгән кеше. [20].

Ҡоллоҡ тарихы[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Һуңғы 5000 йыл эсендә ҡоллоҡ бөтә ерҙә лә тиерлек булған. Иң билдәле ҡол биләүсе дәүләттәр иҫәбендә — Боронғо Греция һәм Рим. Боронғо Көнсығышта ҡоллоҡ бик күп үҙенсәлекле һыҙаттарға эйә булған. Боронғо Ҡытайҙа ҡоллоҡҡа тиң си төшөнсәһе беҙҙең эраға тиклем II мең йыллыҡтың уртаһынан билдәле. Яңы заманда ҡоллоҡ АҠШ-та һәм Бразилияла, әҙ генә кимәлдә Европала булған.

Тәүтормош йәмғиәте[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Яҙма сығанаҡтар семит ҡәбиләләренең Шумерҙы баҫып алыу осоронда табыла. Бында әсирлеккә эләккән халыҡты пленға алыу һәм ҡол биләүсегә бойһондороуы күҙәтелә. Месопотамия территорияһында ҡол биләгән дәүләттәрҙең ы беҙҙең эраға тиклем өсөнсө мең йыллыҡ башында уҡ булған. Библия сығанаҡтарында ҡоллоҡ ташҡындан һуң тасуирланған (([[|Быт. ]]9:25)). Боронғо патриархтарҙың ҡолдары күп булған.([[|Быт. ]]12:5, 14:14)

Ҡоллоҡтоң сәскә атыуы[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Ҡол баланы әсәһе ҡулына тапшыра. Боронғо грек лекитындағы һүрәт, беҙҙең эраға тиклем V быуат

Ҡоллоҡ ауыл хужалығы производствоһына күскән йәмғиәттәрҙә барлыҡҡа килә һәм тарала. Ҡол хеҙмәтен ҡулланыу иҡтисади яҡтан аҡлана һәм, әлбиттә, киң таралыу ала. Был системала ҡолдар айырым синыфты тәшкил итә, уларҙан ғәҙәттә шәхси йәки йорт ҡолдары категорияһы булыуы айырыла. Хужаға шәхсән аҙ билдәле булған башҡа ҡолдарҙың хәле йыш ҡына йорт хайуандары хәленән бөтөнләй тиерлек айырылмаған, ә ҡайһы саҡта хәл насарыраҡ та булған. Йәмғиәттең мәҙәниәте һәм белеме артҡан һайын йорт ҡолдары араһында тағы бер өҫтөнлөклө синыф барлыҡҡа килә: фән һәм сәнғәт өлкәһендә белемле булған һәм һәләттәре менән айырылған ҡолдар.

Ҡолдарҙың хәле яйлап яҡшыға үҙгәрә. Ҡолдарға мөнәсәбәттең үҙгәреүе тәүҙә дини яҙмаларҙа һәм ғөрөф-ғәҙәттәрҙә, ә һуңынан яҙма закондарҙа сағыла (закон тәүҙә йорт хайуандарын яҡлау аҫтына ала, шунан һуң ғына — ҡолдарҙы). Ҡолдо азат итеүҙе, үҙенең әсирлегенән йөклө ҡатындың хәлен, бала хәлен көйләгән ҡағиҙәләр барлыҡҡа килә; ҡайһы бер осраҡтарҙа йолалар йә закон хужаһын алмаштырырға хоҡуҡ бирә.

Иҫкәрмәләр[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

  1. ↑ Рабовладельческое государство // Юридический словарь / Гл. ред.: С. Братусь, Н. Казанцев, С. Кечекьян, Ф. И. Кожевников, В. Ф. Коток, П. И. Кудрявцев, В. М. Чхиквадзе. — М. : Гл. изд-во юридической литературы, 1953.
  2. ↑ Historical survey  (инг.). Тәүге сығанаҡтан архивланған 23 февраль 2007.
  3. ↑ Bales, Kevin. New Slavery : A Reference Handbook : [Ҡалып:Masklink]. — ABC-CLIO, 2004. — P. 4. — ISBN 978-1-85109-815-6.
  4. ↑ White, Shelley K. Sociologists in Action on Inequalities : Race, Class, Gender, and Sexuality / Shelley K. White, Jonathan M. White, Odell Korgen Kathleen. — SAGE Publications, 2014. — 27 мая. — P. 43. — ISBN 978-1-4833-1147-0.
  5. ↑ Mauritanian MPs pass slavery law  (инг.) (2007-08-09). 20 апрель 2019 тикшерелгән.
  6. ↑ Gould, J. J. Slavery's Global Comeback  (инг.) (2012-12-19). 20 апрель 2019 тикшерелгән.
  7. ↑ INAUGURAL GLOBAL SLAVERY INDEX REVEALS MORE THAN 29 MILLION PEOPLE LIVING IN SLAVERY  (инг.). Global Slavery Index 2013 (2013-10-04). Тәүге сығанаҡтан архивланған 7 апрель 2016. 20 апрель 2019 тикшерелгән.
    Копия: Inaugural Global Slavery Index Reveals More Than 29 Million People Living in Slavery  (инг.) (2013-10-17). 20 апрель 2019 тикшерелгән.
  8. ↑ Almost 36m people live in modern slavery — report (2014-11-17). 20 апрель 2019 тикшерелгән.
  9. ↑ Modern forms of slavery. — In: Modern slavery : [Ҡалып:Masklink] // Etnics Guide. — BBC, 2007. — 30 January.
  10. ↑ Юртаева. Рабство / Гл. редакторы Данилов-Данильян В. И., Некипелов А. Д. и др.. — Новая Российская энциклопедия. — М.: ООО «Издательство Энциклопедия», 2014. — Т. 13(2). — С. 358. — 480 с. — 15 000 экз. — ISBN 978-5-94802-056-3.
  11. ↑ Категории зависимого населения в исторической концепции М. Финли / Безгубенко А. А. // Исторический ежегодник : Спец. выпуск к 60-летию проф. Г. К. Садретдинова : Сб. науч. статей. — Омск : Омский гос. ун-т, 2000. — С. 48−64.
  12. ↑ ООН, 2002
  13. ↑ Ирина Супоницкая (д. ист. н.). Раб и крепостной // История : журн.. — 2006. — № 15. — Статья 2-я из цикла «Чем Россия отличается от США?».
  14. ↑ Дополнительная Конвенция об упразднении рабства, работорговли и институтов и обычаев, сходных с рабством, 1956. UN.
  15. ↑ Дополнительная Конвенция об упразднении рабства, работорговли и институтов и обычаев, сходных с рабством, 1956. UN.
  16. ↑ Davis, Robert C. Christian Slaves, Muslim Masters: White Slavery in the Mediterranean, the Barbary Coast and Italy, 1500-1800 (инг.). — Palgrave Macmillan, 2003. — ISBN 978-0-333-71966-4.
  17. ↑ Eltis, David; Bradley, Keith; Engerman, Stanley L.; Cartledge, Paul. The Cambridge World History of Slavery: Volume 3, AD 1420-AD 1804 (инг.). — Cambridge University Press, 2011. — ISBN 9780521840682.
  18. ↑ Татьянин день, 2016
  19. ↑ {{публикация|книга/статья |автор= Байер |автор имя= Бригитта |автор2= Бирнштайн |автор2 имя= Уве |автор3= Гельхофф |автор3 имя= Беатрис |автор4= Шютт |автор4 имя= Эрнст Кристиан |заглавие= История человечества |место= М. |издательство= АСТ |год= 2002 |место= СПб. |издательство= Астрель |страниц= 640 |isbn= 5-17-012875-5 |isbn2= 5-271-03842-4
  20. ↑ Сапольски, Роберт. Гл. 11. Свои против чужих // Биология добра и зла : Как наука объясняет наши поступки = Robert Sapolsky. Behave: The Biology of Humans at Our Best and Worst. Penguin Press, 2017. ISBN 978-014311091 : [пер. с Ҡалып:Masklink]. — М. : Альпина нон-фикшн, 2019. — 766 с. — ББК 88-26. — Ҡалып:УДК. — ISBN 978-5-00139-039-8.

Әҙәбиәт[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Һылтанмалар[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Ҡоллоҡ&oldid=1100585 ҡабул ителгән