Цивилизация

Цивилизация
Ҡапма-ҡаршыһы	первобытная культура[d]
Цивилизация Викимилектә

Цивилизация (лат. civilis — гражданин, дәүләт) — билдәле бер иҡтисади формацияның ижтимағи, рухи һәм матди үҫеш кимәле; өлгәшелгән ижтимағи үҫеш, матди һәм рухи мәҙәнилек кимәле.

1. дөйөм фәлсәфәүи мәғәнәлә — материя хәрәкәтенең социаль формаһы, ул тирә-яҡ мөхит менән алмашыуҙы үҙ-үҙеңде көйләү юлы менән уның тотороҡлолоғон һәм үҙ-үҙен үҫтереү һәләтен тәьмин итә (йыһан ҡоролмаһы масштанда кешелек цивилизацияһы);
2. тарихи-фәлсәфәүи мәғәнәлә — тарихи процестың берҙәмлеге һәм был процесс барышында кешелектең матди, техник һәм рухи ҡаҙаныштарының дөйөмлөгө (Ер тарихында кешелек цивилизацияһы);
3. донъя тарихи процесы стадияһы билдәле бер кимәлдәге социалистикаға өлгәшеү менән бәйле (тәбиғәттән сағыштырмаса бойондороҡһоҙлоҡ, ижтимағи аңды дифференциациялау менән үҙ-үҙеңде көйләү һәм үҙбилдәләнеш стадияһы);
4. ваҡыт һәм арауыҡта локалләштерелгән йәмғиәт. Локаль цивилизациялар — иҡтисади, сәйәси, ижтимағи һәм рухи субсистемалар комплексы булып торған һәм тормошсан циклдар закондары буйынса үҫешкән айырылғыһыҙ системалар.

«Цивилизация» терминын тәүгеләрҙән булып фәнни әйләнешкә индереүсе философ Адам Фергюсон була, ул термин менән социаль үҫеш, шулай уҡ ҡалалар, яҙыу һәм башҡа оҡшаш күренештәр хас булған кешелек йәмғиәте үҫеше стадияһын күҙҙә тота. Шотланд ғалимы тәҡдим иткән донъя тарихының стадиаль синый (ҡырағайлыҡ — варварлыҡ — цивилизация) XVIII быуат аҙағында — XIX быуат башында фәнни даирәләрҙә хуплау таба, Әммә XIX быуат аҙағы — XX быуат башында тарихҡа күплек-цикллы ҡараш популярлыҡ артыу менән «цивилизацияларҙың» дөйөм төшөнсәһе «урындағы цивилизациялар» тигәнде аңлата башлай.

Терминдың килеп сығышы

«Цивилизация» термины XVIII быуат аҙағында барлыҡҡа килә. Француз мәғрифәтселәре (Оноре Мирабо) аҡыл һәм гуманистик принциптарға нигеҙләнгән йәмғиәтте цивилизацияға эйә булған йәмғиәт тип һанағандар. Был термин мәғнәүи үҙгәрештәр кисерә. Америка ғалимы Льюис Морган (1818—1881) кешелек тарафыннан кисерелгән эволюцион үҙгәрештәрҙең өсөнсө, иң юғары баҫҡысын «цивилизация» тип атай (уның ҡарашынса, кешелек йәмғиәте цивилизацияға тиклем «ҡырағайлыҡ» һәм «варварлыҡ» баҫҡыстарын уҙған).

O. Шпенглерның мәҙәниәт теорияһы буйынса ҡараштары, мәҙәниәттең цивилизация осорона кереп, үҙенең һәләкәтенә осраясағы тураһында әйкән. Уныңса, кешелек тарихы өс баҫҡыстан тора:

• мәҙәниәткә тиклем баҫҡыс
• мәҙәниәт баҫҡысы
• цивилизация баҫҡыс.

А. Тойнби цивилизация терминына башҡа, уңайыраҡ мәғәнә бирә. Тойнби ҡарашынса, цивилизациялар мәңгелек түгел, улар барлыҡҡа киләләр һәм иртәме-һуңмы һәләкәткә дусар булалар. Эйе, кешелек тарихы ундый тенденцияны белә. Ләкин Тойнби ике мөһим моментты иҫкәрмәй ҡала. Беренсенән, цивилизациялар, нисек кенә тыуа һәм үлә тормаһын, кешелек үҫешенең үҙәк һыҙығы (ябайҙан ҡатлаулыраҡҡа, түбәндән юғарыраҡҡа) дауам итә. Икенсенән, ошо законсылыҡтың нигеҙен йәмғиәттә материаль етештереүҙең камиллаша барыуы тәшкил итә. XX быуатның икенсе яртыһы «цивилизация» термины, аҫылда, XVIII быуат француз мәғрифәтселәре ҡараштары яҫылығында бәйәләнә.

Цивилизация ижтимағи үҫеш баҫҡысы

Фергюсон тәҡдим иткән периодизация ун һигеҙенсе быуаттың һуңғы өстән бер өлөшөндә генә түгел, ә ун туғыҙынсы быуаттың күп өлөшөндә лә бик популяр булып ҡалыуын дауам итә. Ул Льюис Морган («Боронғо йәмғиәт»; 1877 йыл) һәм Фридрих Энгельс («Ғаиләнең, шәхси милектең һәм дәүләттең барлыҡҡа килеүе»; 1884 йыл) тарафынан файҙаланыла.

Йәмәғәтселек үҫеше стадияһы булараҡ цивилизацияға социумды тәбиғәттән айырылыу һәм йәмғиәт үҫешенең тәбиғи һәм яһалма факторҙары араһында айырмалыҡтар (ҡапма-ҡаршылыҡтарға тиклем) барлыҡҡа килеү хас. Был үҫеш этабында яһалма етештереү көстәре тәбиғи көстәрҙән өҫтөнлөк итә.

Шулай уҡ цивилизация билдәләренә ауыл хужалығын һәм һөнәрселекте, синыф йәмғиәтен үҫтереү, дәүләттең, ҡалаларҙың, сауҙаның, шәхси милектең һәм аҡсаның булыуы, шулай уҡ монументаль төҙөлөш, «етерлек» үҫешкән дин, яҙыу һ. б. инә. Философияны шәрҡиәтсе Б. С. Ерасов цивилизацияны вәхшилек стадияһынан айырып торған түбәндәге критерийҙарҙы айырып күрһәтә</ref> Философ востоковед Б. С. Ерасов выделил следующие критерии, отличающие цивилизацию от стадии варварства:

1. Хеҙмәт бүленеше нигеҙендә иҡтисади мөнәсәбәттәр системаһы — горизонталь (профессиональ һәм структур махсуслашыу) һәм вертикаль (социаль стратификация).
2. Етештереү саралары (тере хеҙмәтте лә индереп) идара итеүсе синыф тарафынан контролдә тотола, ул беренсел етештереүселәрҙән оброк йәки һалымдар аша, шулай уҡ эшсе көстәрҙе йәмәғәт эштәрен башҡарыу өсөн файҙаланыу аша алынған өҫтәмә продуктты үҙәкләштерә һәм яңынан бүлә.
3. Профессиональ сауҙагәрҙәр йәки дәүләт тарафынан контролдә тотолған алмашыу селтәренең булыуы. Ул туранан-тура аҙыҡ-түлек һәм хеҙмәттәр менән алмашыуҙы ҡыҫырыҡлай.
4. Башҡарыу һәм административ функцияларҙы үҙ ҡулында туплаған йәмғиәт ҡатламы өҫтөнлөк иткән сәйәси структура. Сығышына һәм туғанлыҡҡа нигеҙләнгән ҡәбилә ойошмаһы мәжбүрилеккә нигеҙләнгән идара итеүсе класс власы менән алмаштырыла. Социаль-класс мөнәсәбәттәре системаһын һәм территория берҙәмлеген тәьмин итеүсе дәүләт цивилизациялы сәйәси системаның нигеҙен тәшкил итә.

Цивилизация ул — кешелек йәмғиәтенең юғары дәрәжәгә ирешкән етештереү көстәре, фән-техника ҡаҙаныштарының тулыһынса хеҙмәт эйәләре мәнфәғәтенә яуап биреүсе, кешеләрҙең тигеҙлек һәм ғәҙеллек мөнәсәбәттәрен тәьмин итеүсе баҫҡысы. Цивилизация — бер бөтөн система. Ул төрлө элементтарҙан тора. Уға юғары дәрәжәләге иҡтисад, йәмғиәттең ғәҙеллек менән һуғарылған социаль, хокуҡи һәм сәйәси төҙөлөшө, рухи тормошо, шул иҫәптән фән, сәнғәт, әхлаҡ нормалары, дин һ. б. элементтар хас. Һәр элемент айырым цивилизацияның үҙенсәлеген сағылдыра. Цивилизация ниндәйҙер тышҡы йоғонтоларға бирелүсән булһа ла, уның үҙәге, төп сифаттары үҙгәрешһеҙ ҡала. Боронғо гректар цивилизацияһын ҡытай һәм һинд цивилизациялары менән, ә урта быуаттар Шәреҡ цивилизацияһын майя цивилизацияһы менән бутап булмай. Цивилизациянең нигеҙен материаль етештереү тәшкил итһә лә, унда рухи факторҙың да йоғонтоһо һиҙелә.

Мәҙәниәт менән бәйләнеше

Цивилизация күренеше — мәҙәниәт менән бәйләнештә тороусо социаль ҡиммәт. Уларҙың уртак сифаттары аҙ түгел, шул уҡ ваҡытта айырымлыктлар ҙа бар. H. Бердяев цивилизация менән мәҙәниәт араһындағы айырманы билдәләүҙә O. Шпенглерға яҡын тора. Уныңса, мәҙәниәткә рухлылыҡ сифаттары хас, ә цивилизация уларҙан мәхрүм. Цивилизация үҙенә социаль революцияларҙы һыйҙыра, ә мәҙәниәт уларҙан азат… Бердяевтың мәҙәниәт менән цивилизация хаҡындағы ҡараштары сәйерерәк тойола, бының сәбәбе мәшһүр философның әлеге күренештәрҙең мәғәнәләрен бөтөнләй башҡаса аңлауында. Ысынында иһә, цивилизация менән мәҙәниәттең айырмаһы H. Бердяев атаған моменттарҙа түгел.

Мәҙәниәт — йәмғиәттең сифаты һәм йәмғиәт структураһының айырылғыһыҙ элементы. Цивилизация, бер аспектта,— йәмғиәттең сифаты һәм структур элементы. Ләкин цивилизация, башка йәмғиәт үҫеше аспектында, урын яғынан ҡарағанда,— локаль, ваҡыт яғыннан ҡарағанда, сикле социаль күренеш. Шунлыҡтан, ҡайһы бер ғалимдәр цивилизация менән мәҙәниәтте синонимдар тип, ә икенселәре мәҙәниәтте цивилизацияның сифаты тип ҡарайҙар.

Локаль цивилизациялар

Традицион йәмғиәттә (цивилизацияла) социаль үҙгәрештәр әкренләп бара. Әлбиттә, үҙгәреш процесстары уларда ла юҡ түгел. Ләкин традицион цивилизацияларҙа бер нисә быуын кешеләре ниндәйҙер етди үҙгәрештәрҙе белмәй йәшәйҙәр. Уларҙа етештереү көстәрендәге һәм техникалағы ҡаҙаныштар бер быуын кешеләренән икенсе быуын кешеләренә әллә ни үҙгәрешһеҙ тапшырыла килә, фәндең етештереү һәм көнкүреш өлкәләренә үтеп кереүе лә һалмаҡ бара. Был төр йәмғиәтләрҙә (цивилизацияларҙа) боронғонан килгән нормалар, традициялар өҫтөнлөк итә. Ғөмүмән, ошо цивилизация илдәре хәҙерге этапта өсөнсө донъя илдәре тигән рәсми булмаған статуста бәйәләнәләр. Әлбиттә, был илдәр — иртәме, һуңмы — техноген цивилизация юлына баҫасаҡ. Техноген йәмғиәт (цивилизация) традицион йәмғиәттән (цивилизациянан) ҡапма-ҡаршы сифаттары менән айырыла. Уның йәшәү регионы — Көнбайыш Европа һәм бигрәк тә Төньяҡ Америка. Уларға экстенсив түгел, бәлки интенсив үҫеш хас. Үҫеш резервтары мәҙәниәт зоналарының киңәйтелүендә түгел, бәлки культураларҙың (беренсе сиратта, фәндәрҙең) үҙгәртеп ҡороу мөмкинлектәрен файҙаланыуҙа. Белгестәр фекеренсә, техноген цивилизация бөгөн генә барлыҡҡа килгән социаль күренеш түгел, уның тарихы һуңғы 300 йыл иҫәпләнә.

Цивилизацияларҙы бүлеү критерийҙары, уларҙың һаны

Цивилизациялар бүлеү өсөн критерийҙар индереү бер нисә тапҡыр ҡабул ителде; мәҫәлән, Рәсәй тарихсыһы Э. Д. Фролов үҙ эштәренең береһендә уларҙың киң таралған йыйылмаһын һанап китә: геосәйәси шарттарҙың дөйөмлөгө, боронғо тел ҡәрҙәшлеге, иҡтисади һәм сәйәси ҡоролоштоң, мәҙәниәттең (динде лә индереп) һәм менталитеттың берҙәмлеге. Шпенглер һәм Тойнби артынан ғалим, «цивилизацияның үҙенсәлекле сифаты һәр структура булдырыусы элементтарҙың үҙенсәлекле үҙенсәлегенә һәм уларҙың ҡабатланмаҫ берҙәмлегенә бәйле», тип билдәләне.

Цивилизация циклдары

Хәҙерге стадияла ғалимдар цивилизация үҫешенең түбәндәге циклдарын айыра: барлыҡҡа килеү, үҫеше, сәскә атыуы һәм юҡҡа сығыуы. Хәйер, ҡайһы бер локаль цивилизациялар бөтә стадияларҙы үтмәй. Уларҙың ҡайһы берҙәренең циклы тәбиғәт фажиғәләре (мәҫәлән, миной цивилизацияһы менән шулай булған) йәки башҡа мәҙәниәттәр менән бәрелештәр (Үҙәк һәм Көньяҡ Америка цивилизацияһылары, скиф протоцивилизацияһы) арҡаһында өҙөлә.

Барлыҡҡа килеү этабында яңы цивилизацияның социаль философияһы барлыҡҡа килә, ул цивилизация алды стадияһы тамамланған осорҙа маргиналь кимәлдә барлыҡҡа килә. Уның компоненттарына тәртип стереотиптары, хужалыҡ эшмәкәрлеге формалары, социаль стратификация критерийҙары, сәйәси көрәш ысулдары һәм маҡсаттары инә. Күп кенә йәмғиәттәр цивилизация сиген үтә алмағанлыҡтан һәм ҡырағайлыҡ йәки варварлыҡ стадияһында ҡалғанлыҡтан, ғалимдар түбәндәге һорауға яуап бирергә тырышҡан: «Әгәр тәүтормош йәмғиәтендә бөтә кешеләрҙең дә берҙәм рухи-матди мөхиткә тап килгән йәшәү рәүеше бар тип уйлаһаҡ, ни өсөн был йәмғиәттәрҙең барыһы ла цивилизацияға әйләнмәне?» Тотороҡло тәбиғәт шарттарына эләккән йәмғиәттәр бер нәмәне лә үҙгәртмәйенсә уларға яраҡлашырға тырыша, һәм киреһенсә, тирә-яҡ мөхиттә даими йәки ҡапыл үҙгәрештәр кисергән социум үҙенең тәбиғи мөхиткә бәйлелеген аңларға һәм был бойондороҡлолоҡто еңеү өсөн уға хәрәкәтсән үҙгәреү процесын ҡаршы ҡуйырға тейеш булған.

Үҫеш этабында цивилизация системаһының нигеҙле йүнәлештәрен сағылдырған тотош социаль тәртип барлыҡҡа килә һәм үҫешә. Цивилизация индивидтың социаль тәртибенең һәм ижтимағи институттарҙың тейешле структураһының билдәле бер моделе булараҡ формалаша..

Цивилизация системаһының сәскә атыуы этабы уның үҫеше сифатлы булыуы менән характерлана, төп система институттары тулыһынса ойоша. Сәскә атыу цивилизация киңлеген унификациялау һәм империя сәйәсәтенең әүҙемләшеүе менән оҙатыла. Был, төп принциптарҙы сағыштырмаса тулыһынса ғәмәлгә ашырыу һәм үҫештән һаҡлауға күсеү һөҙөмтәһендә, йәмәғәт системаһының сифат яғынан үҫешеүенең үҙенән-үҙе туҡталыуын символлаштыра. Был цивилизациялы көрсөктөң — динамиканың, хәрәкәт итеүсе көстәрҙең, төп үҫеш формаларының сифатлы үҙгәреүенең нигеҙен тәшкил итә.

Юҡҡа сығыу этабында цивилизация көрсөк үҫеше, социаль, иҡтисади, сәйәси конфликттарҙың киҫкенләшеүе, рухи һынылыш стадияһына аяҡ баҫа. Эске институттарҙың көсһөҙләнеүе йәмғиәтте тышҡы агрессия алдында көсһөҙ итә. Һөҙөмтәлә цивилизация йә эске болалар, йә яулап алыуҙар һөҙөмтәһендә һәләк була.

Тәнҡит

Питирим Сорокин

Данилевский, Спенглер һәм Тойнби концепцияларын ғилми берләшмә төрлөсә ҡабул итә. Уларҙың хеҙмәттәре цивилизациялар тарихын өйрәнеү өлкәһендә фундаменталь эштәр булып һаналһа ла, теоретик асыштары етди тәнҡиткә осрай. Рәсәй-америка социологы Питирим Сорокин цивилизация теорияһын иң эҙмә-эҙлекле тәнҡитләүселәрҙең береһе була. Ул билдәләүенсә, «был теорияларҙың иң етди хатаһы — мәҙәни системаларҙың социаль системалар (төркөмдәр) менән бутауы, „цивилизация“ атамаһы асылда төрлө социаль төркөмдәргә һәм уларҙың дөйөм мәҙәниәттәренә — йә этник, йә дини, йә дәүләткә, йә территориаль, йә төрлө күп яҡлы төркөмдәргә, хатта үҙенә генә хас тупланма мәҙәниәтле төрлө йәмғиәттәр конгломератына бирелә», һөҙөмтәлә Тонби ҙа, унан алдағылар ҙа цивилизацияларҙы бүлеүҙең төп критерийҙарын, шулай уҡ уларҙың теүәл һанын атай алмаған.

Николай Крадин

Тарихсы-шәрҡиәтсе Л. Б. Алаев, цивилизацияларҙы (генетик, тәбиғи, дини) бүлеүҙең бөтә критерийҙары ла аныҡ түгел, тип билдәләй. Критерийҙар булмағас, «цивилизация» төшөнсәһен дә формалаштырыу мөмкин түгел, ул әле һаман, уларҙың сиктәре, һаны кеүек үк, бәхәстәр предметы булып ҡала.

Этнолог В. А. Шнирельман шулай уҡ, цивилизациялы ҡарашта мәҙәниәткә баҫым яһала, һәм был төшөнсәнең аныҡ булмауы һәм ҡатмарлылығы арҡаһында цивилизацияларҙы айырыуҙың аныҡ критерийҙарын билдәләү мөмкин түгел, тип яҙа. Йыш ҡына, цивилизация сиктәрен билдәләгәндә, милләтсел идеяларға таянып эш итәләр.

Тарихтағы цивилизациялы ҡарашты социология фәндәре докторы М. Я. Бобров тәнҡитләй.

И. Г. Яковенко цивилизациялар теорияһы методикаһында бер нисә проблеманы билдәләй: цивилизацияларҙың берҙәм методикаһы һәм систематикаһы юҡ.

Әлеге ваҡытта (2014) «Халыҡ-ара цивилизацияларҙы сағыштырма өйрәнеү йәмғиәте» эшмәкәрлеген дауам итә. Ул йыл һайын конференциялар уҙғара һәм «Comparative Civilizations Review» журналын сығара.

Цивилизациялар

• 
• 
• 
• 
• 

Әҙәбиәт

• Семёнов Ю. И. Философия истории. (Общая теория, основные проблемы, идеи и концепции от древности до наших дней). — М.: Современные тетради, 2003. — 776 с. — 2500 экз. — ISBN 5-88289-208-2.
• Кузык Б. Н., Яковец Ю. В. Цивилизации: теория, история, диалог, будущее: В 2 т.. — М.: Институт экономических стратегий, 2006. — Т. 1: Теория и история цивилизаций. — 768 с. — 5000 экз. — ISBN 5936181014.
• Пономарёв М. В., Смирнова С. Ю. Новая и новейшая история стран Европы и Америки: Учеб. пособие для студ. высш. учеб. заведений: В 3 ч. — М.: Гуманит. изд. центр ВЛАДОС, 2000. — Т. 1. — 288 с. — 10 000 экз. — ISBN 5-691-00344-5.
• Россия как цивилизация: устойчивое и изменчивое / А. С. Ахиезер, С. Н. Гавров, Э. С. Кульпин, А. А. Пелипенко, И. В. Кондаков, Н. А. Хренов, И. Г. Яковенко и др.; отв. ред И. Г. Яковенко; Научный совет РАН «История мировой культуры». — М.: Наука, 2007. — 685 с. ISBN 978-5-02-035664-1
• Февр Л. Цивилизация: эволюция слова и группы идей // Бои за историю / Февр, Люсьен; Бобович, А. А.; Гуревич, А. Я.; АН СССР. — М.: Наука, 1991. — С. 239—281. — 629 с. — (Памятники исторической мысли). — 13 000 экз. — ISBN 5-02-009042-5.
• Сравнительное изучение цивилизаций : Хрестоматия / Б. С. Ерасов. — М.: Аспект Пресс, 1999. — 556 с. — 5000 экз. — ISBN 5-7567-0217-2.
• Ерасов Б. С. Цивилизации: универсалии и самобытность. — М.: Наука, 2002. — 524 с. — 1000 экз. — ISBN 5-02-022634-3.
• Космина В. Г. Проблеми методології цивілізаційного аналізу історичного процесу / В. Г. Космина. — Запоріжжя: ЗНУ, 2011. — 310 с. — ISBN 978-966-599-332-2
• Крадин Н. Н. Проблемы периодизации исторических макропроцессов // Л. Е. Гринин, А. В. Коротаев, С. Ю. Малков История и Математика : Альманах. — М.: Либроком, 2009. — № 5. — ISBN 978-5-397-00519-7.
• Прокофьева Г. П. Становление категории «Цивилизация» как универсальной единицы анализа исторического процесса: Дис. ... канд. филос. наук : 09.00.11. — Хабаровск, 2001. — 141 с.
• Репина Л. П. История исторического знания: пособие для вузов / Л. П. Репина, В. В. Зверева, М. Ю. Параманова. — 2-е. — М.: Дрофа, 2006. — 288 с. — 2000 экз. — ISBN 5-358-00356-8.
• Жан Старобинский. Слово «цивилизация» // Поэзия и знание. История литературы и культуры. В 2 томах / Старобинский, Жан; Васильева, Е. П.; Дубин, Б. В.; Зенкин, С. Н.; Мильчина, В. А.. — М.: Языки славянской культуры, 2002. — Т. 1. — 496 с. — (Язык. Семиотика. Культура). — ISBN 5-94457-002-4.
• Уланов, М. С., Бадмаев В. Н. Буддизм в контексте типологии цивилизаций / М. С. Уланов, В. Н. Бадмаев // Философские науки. — 2016. — № 10. — С. 28-40.
• Фергюсон А. Опыт истории гражданского общества = An Essay on the History of Civil Society / Фергюсон, Адам; Мюрберг, И. И.; Абрамов, М. А.. — М.: РОССПЭН, 2000. — 391 с. — (Университетская б-ка : Политология). — 1000 экз. — ISBN 5-8243-0124-7.
• Фролов Э. Д Проблема цивилизаций в историческом процессе // Вестник Санкт-Петербургского университета. Серия 2: История. — 2006. — № 2.

Сығанаҡтар

• Гиззәтов К. Т., Философия: 2 китап. 1-се китап: Ҡыҫҡаса философия тарихы. Философиянең нигеҙ проблемулары: Юғары уҡыу йорто өсөн дәреслек. (тат.)