Ҡумыҡ теле

Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте
Ҡумыҡ теле
ҡум. къумукъ тил
ҡум. Къумукъ‎
Ҡыҫҡаса атамаһы хъуымыхъхъаг
Дәүләт  Рәсәй[1]
Барлыҡҡа килгән Дағстан һәм Ҡумыҡтар
Административ-территориаль берәмек Дағстан, Чечен Республикаһы һәм Төньяҡ Осетия — Алания
Тел төрҙәре агглютинатив телдәр
Яҙыу кумыкская письменность[d], Кирил алфавиты, Латин алфавиты һәм ғәрәп яҙыуы[d]
Телдә һөйләшеүселәр 426 212 кеше (2010)[2]
Телдең ЮНЕСКО статусы бирешеүсән[d][3]
Ethnologue каталогында тел статусы 5 Developing[d][4]
Тасуирлау биттәре turkic.elegantlexicon.com/…
Wikimedia Incubator URL incubator.wikimedia.org/…
Викимедиа проекттарында тел коды kum
Дағстан райондарында ҡумыҡ теллеләр өлөшө

Ҡумыҡ теле (үҙатамалары — къумукъ тил, qumuq til, рус. кумы́кский язы́к) — Дағстанда, Чечняның төньяҡ-көнбайышында һәм Төньяҡ Осетияның Моздок районында йәшәгән ҡумыҡтарҙың теле.

Төрки телдәрҙең ҡыпсаҡ төркөмөнә ҡараған тел. Был телдә һөйләшеүселәр һаны — яҡынса 450—500 мең кеше.

Ҡумыҡ теле — Дағстан телдәре араһында алты «әҙәби телдең» береһе. Ҡумыҡ телендә «Ёлдаш» гәзите нәшер ителә.

Тарихы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Ҡумыҡ теленең барлыҡҡа килеү ваҡыты әлегә тиклем асыҡланмаған. Ул монгол-татар осорона тиклем нигеҙләнгән булған тигән фараз йәшәй (XIII быуатҡа тиклем).

Ҡумыҡ теле Дағстандың боронғо әҙәби яҙма телдәренең береһе булып тора. XX быуат дауамында ҡумыҡ теле яҙмаһы дүрт тапҡыр үҙгәртелә: традицион ғәрәп графикаһы 1920-се йылдар башында үҙгәртелә; 1929 йылда башта уны латин алфавиты алмаштыра , ә артабан, 1938 йылда — кириллицаға күсәләр. Кириллица алфавиты ла 1940—1950 йылдарҙа үҙгәртелә.

Ҡумыҡ теленә иң яҡыны — ҡарасай-балҡар, ҡырымтатар һәм ҡараим телдәре[5].

Ҡумыҡтар араһында шулай уҡ урыҫ һәм төрөк телдәре таралған (төрөксә XIX -ХХ быуаттың беренсе яртыһында күсеп килгәндәр тоҡомо һөйләшә).

Ҡумыҡ теле төньяҡ-көнсығыш Кавказ менән рус хакимиәте мөнәсәбәттәрендә рәсми тел булып торған[6]. Шулай уҡ бары ҡумыҡ теленә ҡарата «мосолман теле» тигән лингвоним (бусурман тил) ҡулланылған[7].

Таулылар эмиграцияһы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

1935 йылда Кавказ Бойондороҡһоҙ комитетының телдәр комиссияһы һәм Варшава Көнсығыш телдәр институты съезының тикшернеү һөҙөмтәләре буйынса ҡумыҡ теле «бөтә Төньяҡ Кавказ ҡәбиләләре өсөн уртаҡ ҡәбилә теле» тип һайлап алынған[8].

Яҙмаһы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Хәҙерге заман ҡумыҡ алфавиты: А а, Б б, В в, Г г, Гъ гъ, Гь гь, Д д, Е е, Ё ё, Ж ж, З з, И и, Й й, К к, Къ къ, Л л, М м, Н н, Нг нг, О о, Оь оь, П п, Р р, С с, Т т, У у, Уь уь, Ф ф, Х х, Ц ц, Ч ч, Ш ш, Щ щ, Ъ ъ, Ы ы, Ь ь, Э э, Ю ю, Я я.

А а а П п пe
Б б бe Р р эр
В в вe С с эс
Г г гe Т т тe
Гъ гъ гъa У у у
Гь гь гьe Уь уь уь
Д д дe Ф ф эф
Е е e Х х хa
Ё ё ё Ц ц цe
Ж ж жe Ч ч чe
З з зe Ш ш шa
И и и Щ щ щa
Й й къысгъа и Ъ ъ къатты белги
К к кe Ы ы ы
Къ къ къa Ь ь йымышакъ белги
Л л эл Э э э
М м эм Ю ю ю
Н н эн Я я я
Нг нг энг
О о o
Оь оь оь

Хәҙерге заман латиницаһы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

1991 йылда ҡумыҡ вәкилдәре Дөйөм төрки алфавит ҡабул итеүҙә ҡатнаша[9], ул хәҙерге мәлдә популярлаша бара[10].

Латиница нигеҙендә ҡумыҡ алфавиты[9]
Латиница Кириллица МФА
A a А а ⟨a⟩
B b Б б ⟨b⟩
C c Ж ж ⟨d͡ʒ⟩
Ç ç Ч ч ⟨t͡ʃ⟩
D d Д д ⟨d⟩
E e Э э ⟨e⟩, ⟨æ⟩
G g Г г ⟨ɡ⟩
Ğ ğ Гъ гъ ⟨ʁ⟩
H h Гь гь ⟨h⟩
İ i И и ⟨i⟩
I ı Ы ы ⟨ɯ⟩
Y y Й й ⟨j⟩
J j Ж ж ⟨ʒ⟩
K k К к ⟨k⟩
Q q Къ къ ⟨q⟩
L l Л л ⟨l⟩
M m М м ⟨m⟩
N n Н н ⟨n⟩
Ñ ñ Нг нг ⟨ŋ⟩
O o О о ⟨o⟩
Ö ö Оь оь ⟨ø⟩
P p П п ⟨p⟩
F f Ф ф ⟨f⟩
R r Р р ⟨r⟩
S s С с ⟨s⟩
Ş ş Ш ш ⟨ʃ⟩
T t Т т ⟨t⟩
U u У у ⟨u⟩
Ü ü Уь уь ⟨y⟩
V v В в ⟨v⟩
W w В в ⟨w⟩
X x х х ⟨x⟩
Z z З з ⟨z⟩
Ä ä я либо а ⟨æ⟩
ʼ Ъ ъ ⟨ʔ⟩, ⟨ʕ⟩

Иҫкәрмәләр[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

  1. ScriptSource - Russian Federation
  2. Всероссийская перепись населения 2010 года
  3. Красная книга языков ЮНЕСКО
  4. Ethnologue (ингл.) — 25, 19 — Dallas, Texas: SIL International, 2022. — ISSN 1946-9675
  5. Кумыкский энциклопедический словарь. Махачкала. 2012. С. 218.
  6. Ярцева В. Н. и др. (ред.) Языки Российской Федерации и соседних государств. Том 2. К-Р, стр. 183
  7. Ярцева В. Н. и др. (ред.) Языки Российской Федерации и соседних государств. Том 2. К-Р, стр. 182
  8. Казбекова З. Г. Дагестан в европейской литературе. Махачкала. 1987
  9. 9,0 9,1 Milletlerarası Çağdaş Türk Alfabeleri Sempozyumu, 18-20 Kasım 1991 (Istanbul, Turkey, 1992), страница 67
  10. https://www.ethnologue.com/language/kum

Библиография[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

  • Н. К. Дмитриев. Грамматика кумыкского языка. — М., 1940.
  • Русско-кумыкский словарь. Бамматов З. З. — Махачкала. 1960.
  • Русско-кумыкский словарь. ред. Бамматов Б. Г. — Махачкала. 1997.

Һылтанмалар[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]