Хакас теле

Хакас теле
хак. Хакас тілі
Дәүләт	Рәсәй
Барлыҡҡа килгән	Алтай Республикаһы, Алтай крайы, Кемерово өлкәһе, Хакас Республикаһы һәм Красноярск крайы
Административ-территориаль берәмек	Хакас Республикаһы, Тыва Республикаһы һәм Красноярск крайы
Тел төрҙәре	SOV[d] һәм агглютинатив телдәр
Яҙыу	Хакасская письменность[d]
Телде көйләүсе	Хакасский научно-исследовательский институт языка, литературы и истории[d]
Телдә һөйләшеүселәр	42 604 кеше
Телдең ЮНЕСКО статусы	3 юҡҡа сығыу ҡурҡынысы аҫтында[d] һәм бирешеүсән[d]
Ethnologue каталогында тел статусы	2 Төбәк[d]
Тасуирлау биттәре	turkic.elegantlexicon.com/…
Wikimedia Incubator URL	incubator.wikimedia.org/…
Викимедиа проекттарында тел коды	kjh
Хакас теле Викимилектә

Хаҡас теле (үҙатамаһы: хаҡас тілі йәки тілі тадар) — хаҡастар теле. Башлыса, Хаҡас Республикаһы территорияһында һәм өлөшләтә Красноярск крайының Шарыпов районы һәм Тывала таралған. Рәсәйҙә хаҡас телендә һөйләшеүселәр һаны — 42 604 кеше (2010). Төрки телдәрҙең көнсығыш тармағының хаҡас-алтай төркөмөнә ҡарай.

Диалекттары

Хаҡас теле диалекттары:

• сағай
• качи
• ҡыҙыл
• шор.

Әҙәби тел нигеҙендә сағай һәм качи диалекттары тора.

Хаҡас теленең тарихы

Тел белгестәренең иҫәбе буйынса, хаҡас теле тарихы барлығынан килгәндән алып 1200 йылдай дауам итә — төрөк һөйләшенең урындағы төрөк булмаған телдәр менән бәйләнеше — хәҙерге хаҡас теленә һәм уға туғандаш булған диалекттарға башланғыс биргән иртә урта быуат төрки теле. Был тел төркөмөнөң элекке торошо теркәлмәгән. Лексик һәм грамматик материалды төплө теркәүҙәр тик хәҙерге дәүерҙә, XIX быуат уртаһында башлана. Шуның менән бәйле хаҡас теленең тарихын төҙөү ысулдары булып сағыштырмаса-тарихи реконструкциялар (туғандаш телдәрҙең һәм диалекттарҙың анализына таянып) тора, уларҙың беренсел маҡсаты хаҡас теленең үҙаллы йәшәйеше ваҡытында барлыҡҡа килгән тел характеристикаларын һайлап алыу һәм уларҙы «элек — һуңыраҡ» сағыштырмаса хронология принцибы менән бүлеү. Шулай итеп, фонетика өлкәһендә икенсел оҙон һуҙынҡыларҙың, башланғыс ч өнөнөң барлыҡҡа килеүе һәм танаулашыу (келген-нер), делатерализация (хас-тар «ҡаҙҙар» — күплектә лар) һәм тартынҡы аффикстарҙың деназализацияһы (ат-ты «атты» — төшөм килеш ны) морфемаларҙың ялғауында тартынҡылар ассимиляцияһының морфонологик төрҙәренең киңәйеүе иҫәбенә һуңыраҡ был сифаттарға эйә булмаған хәҙерге сарығ-юғур теленең диалекттарының үҙаллы тармағы булып айырыла. Хаҡас теленең морфология өлкәһендә бер нисә рәт яңы күрһәткестәр үҫешә: килеш системаһында — төбәү килеш зар/зер; ҡылым һүҙ үҙгәрешендә — ча, чан, чатхан һ.б. төр ваҡыт билдәләре.

Төрлө хронологияның дөйөм һыҙаттары: (1) иң боронғо һыҙаты —дөйөм төрки һүҙҙәрендәге й урынына з тартынҡыһы, күберәк уғыҙ һәм ҡыпсаҡ телдәрендә күҙәтелә (баҡсала хак. аз // уғыҙ., ҡыпс. айак «аяҡ»), — хаҡастарҙың диалекттарын бер-береһе менән генә түгел, з өнөн төрөк телдәре эсендә айырым хаҡас төркөмсәһенә айырып, шулай уҡ уларға яҡын туғандаш шорҙар, чулымдар, сарығ-юғурҙар һәм Төньяҡ-Көнсығыш Ҡытайҙа Фуюй өйәҙендәге ҡырғыҙҙарҙың ҙур булмаған этник төркөмө телдәрен берләштерә. Хаҡас теленең, шулай уҡ хаҡас төркөмсәһенә ҡағылған башҡа үҙенсәлекле билдәләре, срағ-юғыр төркөмсәһенән тыш, былар: (2) дөйөм төрөк й (чол // төр., ног. йол «юл», нан // төр., ног. йан «ҡабырға») башланғыс ч өнө тора; (3) икенсел оҙон һуҙынҡылар; (4) ҡыҫҡа тартынҡылар системаһында ике ҡыҫҡа иренләшмәгән һуҙынҡы — i и и (и урыҫ и өнөнән айырылмай һәм i ҡарағанда тарыраҡ һәм оҙонораҡ) . Урта быуаттарҙа Себерҙең күп кенә төрки телдәре татар-нуғай төрөндәге ҡыпсаҡ диалекттарының йоғонтоһон кисерә. Ҡыпсаҡлаштырыу ҡәбилә телдәренә, буласаҡ хаҡас диалекттарына, уларҙың айырмаһын көсәйтеп, тигеҙһеҙ ҡағыла.

Хаҡас теле хәҙерге хаҡас теленә һәм уға туғандаш диалекттарға башланғыс биргән иртә быуат төрки телендә булмаған яңы морофлогик күрһәткестәрҙең күпмелер һанын үҫтерә.

Фонетика

Фонетик билдәләре: 17 һуҙынҡы, шул иҫәптән оҙон һуҙынҡылар, 24 тартынҡы. Тартынҡыларҙың йомашҡлығы һәм ҡатылығы төп хаҡас һүҙҙәрендә һуҙынҡы менән бәйле: артҡы рәт һуҙынҡылар менән һәр ваҡыт ҡаты тартынҡылар, алғы рәт һуҙынҡылар менән йомшаҡ тартынҡылар яраша. Тартынҡыларҙың йомшаҡлығы һәм ҡатылығы фонематик түгел, шуға күрә яҙмала улар бер нисек тә сағылмай.

Баҫым экспиратор, ғәҙәттә, һуңғы ижеккә төшә. Хаҡас теленең грамматик төҙөлөшөндә ҡоролошон — төрки телдәрҙең бөтә һыҙаттары. Лексикала монголизм, русизмдар бар һәм фарсы һәм ғәрәп элементтары һаны аҙ.

Һуҙынҡы өндәр

	Иренләшкән		Иренләшмәгән
	Артҡы рәт	Алғы рәт.	Артҡы рәт	Алғы рәт
Киң	ә [a] а. а. [aː]	е [е] у [eː]	тураһында [o] ата [oː]	ӧ [ø] ӧӧ [øː]
Тар	ы [ɯ] ыы [ɯː]	һәм [i] ие [iː] i [ɘ]	у [u] уу [uː]	ӱ [y] ӱӱ [yː]

Тартынҡы өндәр

			Иренләшкән	Алғы рәт	Урта рәт	Артҡы рәт	Увуляр
Йомғоло	Шаулы	таҙа	п [п] б [b]	т [t] да [d]		к [k] г [ɡ]
		аффриката		сәғәт [ɕ] ҷ [ʑ]
	Сонант		м [м]	н [н]		а [ŋ]
Фрикатив	Шаулы	Бер фокуслы		с [а] з [z]			х [x] ғ [ɣ]
	Сонант	Урта			й [j]
		Эргәләге		л [л]
Йомғоло	Сонант			р [r]

Яҙыу

Хаҡас теле 1924 йылдан кириллица нигеҙендә үҙенең яҙыуына эйә, 1929 йылдан — латин алфавиты нигеҙендә, 1939 йылдан — тағы ла кириллицала, 6 хәреф өҫтәлә: ÿ, ӧ, ң, ғ, і, ҷ [дж яңғырау аффрикатаһы]. XVIII быуаттан өйрәнелә— сағайҙар, качиндар һәм Минусин котлованы территорияһындағы башҡа этник төркөмдәр телдәре лексикаһының беренсе теркәүҙәре (Д Г. Мессершмидт, Г Миллер, П. С. Паллас), XIX быуатта — Г. И. Спасский, М. А. Кастрен, В В. Радлов, В И. Вербицкий, Н. Ф. Катанов хеҙмәттәре, совет һәм совет осоронан һуң хаҡас һәм башҡа милләттәрҙең күп һанлы фән кандидаттары һәм докторҙарын (Н. П. Дыренкова, Ф. Г. Исхаҡов, Н. Г. Доможаков, Д. И. Чанков, А И. Инкижекова, М.. И. Боргояков, Д. Ф. Патачакова, Г И. Донидзе, В Г. Карпов, О. П. Анжиганова, О. В. Субраков, Лена. И. Чебодаева, И. С. Торокова һ. б.) әҙерләү менән бер рәттән хаҡас теле буйынса теоретик һәм ғәмәли тикшеренеүҙәрҙе үҫтереү.

Хаҡас телендә мәктәп дәреслектәре төҙөлә.

Хаҡас телендә «Хәбәр» гәзите сыға.

Хәҙерге хаҡас алфавиты:

А а	Б б	В в	Г г	Ғ ғ	Д д	Е е	Ё ё
Ж ж	З з	И и	Й й	I i	К к	Л л	М м
Н н	Ң ң	О о	Ӧ ӧ	П п	Р р	С с	Т т
У у	Ӱ ӱ	Ф ф	Х х	Ц ц	Ч ч	Ҷ ҷ	Ш ш
Щ щ	Ъ ъ	Ы ы	Ь ь	Э э	Ю ю	Я я

Әҙәби теле

Хаҡас алфавитын төҙөү (1925 й.), 1926 йылда милли телдә тәүге китаптарҙың баҫмаһы, беренсе хаҡас «Хызыл аал» («Ҡыҙыл улус») гәзитенең сығыуы 1927 йылда хаҡас әҙәбиәтен булдырыу һәм үҫтереү өсөн база булдыра. 1928 йылда Мәскәүҙә А.Топановтың хаҡас шиғриәтенең беренсе «Китап йыры» йыйынтығы нәшер ителә. Хаҡас телендә XX быуатта бер нисә яҙыусы һәм шағир үҙ әҫәрҙәрен ижад итә.

Шулай уҡ ҡарағыҙ

Категориялар ағасы (граф): Хакас теле категорияһы табылманы

Әҙәбиәт

• Дыренкова Н. П. Грамматика хаҡасского языка: Фонетика и морфология. — Абакан, 1948.
• Номинханов Ц. Д. Русско-хаҡасский словарь / Под ред. Н. Г. Доможакова. — Абакан: Хаҡасское областное нац. изд-во, 1948.
• Баскаков Н. А., Инкижекова-Грекул А. И. Хакасско-русский словарь. — М.: Гос. изд-во иностранных и национальных словарей, 1953.
• Русско-хакасский словарь: 30 000 слов / Сост.: Н. Г. Доможаков, В. Г. Карпов, Н. И. Копкоева, А. П. Бытотова, Д. Ф. Патачакова, И. П. Чебодаев, М. Н. Чебодаев; Под ред. Д. И. Чанкова; Хакасский научно-исследовательский институт языка, литературы и истории (ХакНИИЯЛИ). — М.: Гос. изд-во иностранных и национальных словарей, 1961. — 968 с. — 6000 экз.
• Грамматика хаҡасского языка. — М.: Наука, 1976. 417 с.
• Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков: Региональные реконструкции. — М.: Наука, 2002.
• А. Г. Кызласова. Хакасская литература // Краткая литературная энциклопедия / Гл. ред. А. А. Сурков. — М.: Советская энциклопедия, 1972.

Һылтанмалар

• Хаҡасско-русский словарь онлайн — on-line хаҡасско-русский словарь
• Устный корпус диалектов хаҡасского языка 2020 йыл 3 август архивланған.