Сыуаш теле
 | Был бит һәйбәт төҙөкләндереү талап итә |
| Сыуаш теле | |
| cыу. Чăваш чĕлхи | |
| Ҡыҫҡаса атамаһы | чувашский, чуваська, чӑвашла һәм чувашаг |
|---|---|
| Дәүләт |
 Рәсәй[1] Украина Ҡаҙағстан[2] Үзбәкстан[3] |
| Барлыҡҡа килгән | Сыуашстан |
| Административ-территориаль берәмек | Сыуашстан, Мәскәү ҡалаһы, Татарстан Республикаһы, Башҡортостан Республикаhы, Һамар өлкәһе, Ульяновск өлкәһе, Һарытау өлкәһе, Красноярск крайы һәм Ырымбур өлкәһе |
| Тәртип буйынса иртәрәк килеүсе | булгарский язык[d] |
| Тел төрҙәре | агглютинатив телдәр |
| Имеет падежи | абессив[d] |
| Яҙыу | Чувашская письменность[d] һәм Кирил алфавиты |
| Телде көйләүсе | Гуманитар фәндәр буйынса Сыуаш дәүләт университеты[d] |
| Телдә һөйләшеүселәр | 1 279 650 кеше (2021)[4] |
| Телдең ЮНЕСКО статусы | есть угроза исчезновения[d][5] |
| Состояние языка в каталоге Ethnologue | 2 Provincial[d][6] |
| URL-да тасуирланған | turkic.elegantlexicon.com/… |
| Сокращение в таблице сокращений | чуваш. |
| Викимедиа проекттарында тел коды | cv |
 Сыуаш теле Викимилектә | |
Сыуаш теле (cыу. Чăваш чĕлхи, Çovaş Çölhi, چأۋاش چۀلخې) — сыуаш халҡының милли теле, урыҫ теле менән бер рәттән Сыуаш Республикаһының дәүләт теле итеп иғлан ителгән.
Сыуаш теле төрки телдәренең Иҫке Болғар бүлегенә ҡарай.
Тарих[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]
Сыуаш теле — төрки телдәрҙең береһе (болғар төркөмө), Сыуашстандың дәүләт теле. Шулай уҡ Башҡортостанда, Татарстанда, Һамар, Ульяновск өлкәләрендә һәм Рәсәйҙең ҡайһы бер башҡа төбәктәрендә таралған. Һөйләшеүселәр һаны — 1 млн 300 меңдән ашыу. Башҡортостанда 98 меңдән күберәк кеше сыуаш телен белә, шул иҫәптән уларҙың 91 меңдән ашыуы — сыуаштар (2002).
Тарихи нигеҙҙә болғар теленә барып тоташа. Сыуаш телендә 2 төп диалект айырып ҡарала: үрге (о‑лаштырып һөйләшеү) һәм түбәнге (у‑лаштырып һөйләшеү). Хәҙерге әҙәби сыуаш теле XIX быуаттың икенсе яртыһында үрге диалект нигеҙендә формалаша башлай. Сыуаш теле башҡа төрки телдәрҙән бик ныҡ айырыла.
Фонетик үҙенсәлектәре[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]
Сыуаш телендәге [р] өнө дөйөм төрки [з], [л] — [ш] өндәренә тап килә, мәҫәлән, сыуашса «хур» (ҡаҙ) ху[р] — дөйөм төрки «ҡаз» ҡа[з], «утмãл» (алтмыш) утмã[л] — «алтмыш» алтмы[ш]; [ы] һуҙынҡы фонемаһы тик беренсе ижектә генә ҡулланыла, мәҫәлән, сыуашса «тымар» — башҡортса «тамыр», ҡалған һуҙынҡылар бөтә позицияларҙа ла осрай; сонор тартынҡылар төрлө фонетик позицияларҙа була ала; тартынҡыларҙың йомшаҡлығы һәм ҡатылығы уларҙың һүҙҙәге позицияһы менән билдәләнә, тик [л], [н], [т] тартынҡыларының йомшаҡлығы ғына позицион яҡтан сикләнмәгән — уларҙың үҙ аллы йомшаҡ варианттары бар [л'], [н'], [т']: «халь» (хәҙер) — «хал» (көс), «юрать» (ярай, бара) — «юрат» (яратырға) һ. б.
Морфология[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]
Морфологияһы өсөн дөйөм төрки телендәге күплекте күрһәткән -лар урынына эйәлек аффиксы менән бер үк ваҡытта ҡулланылғанда, унан һуң килгән (башҡа төрки телдәрҙә — уға тиклем) -сем ҡулланыла, мәҫәлән, сыуашса «сěтел-ěм-ěр-сем» — башҡортса «өҫтәл-дәр-ебеҙ»; алмаш һүҙҙәр яһаған та-/те- һәм ни- префикстары ҡулланыла, мәҫәлән, «такам» (кемдер), «никам» (бер кем); төп һандарҙың тулы (абстракт иҫәпләүҙә ҡулланыла) һәм ҡыҫҡа (предметтарҙың һанын билдәләү өсөн) формалары бар, мәҫәлән, сыуашса «пěррě» һәм «пěр» — башҡортса «бер», «виҫҫě» һәм «виҫě» — «өс». Сыуаш теле синтаксисы зат мәғәнәһен белдергән хәбәрлектең суффиксы булмауы: «эпир студентсем» (беҙ студенттар); хәбәр алдынан әйтелгәндәрҙең мәғәнәүи үҙәген ҡуйыу менән характерлана: «пичче ыран яла каять» (өлкән ағай иртәгә бара ауылға), «пичче яла ыран каять» (өлкән ағай ауылға бара иртәгә) һ.б.
Сыуаш теленең алфавиты[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]
Сыуаш теле хәрефтәре кириллицаға нигеҙләнгән. Милли алфавитта улар 37.
| А а | Ӑ ӑ | Б б | В в | Г г | Д д | Е е | Ё ё |
| Ӗ ӗ | Ж ж | З з | И и | Й й | К к | Л л | М м |
| Н н | О о | П п | Р р | С с | Ҫ ҫ | Т т | У у |
| Ӳ ӳ | Ф ф | Х х | Ц ц | Ч ч | Ш ш | Щ щ | Ъ ъ |
| Ы ы | Ь ь | Э э | Ю ю | Я я |
| Исеме | IPA | Транскрипция | |
|---|---|---|---|
| А а | а | /a/ | |
| Ӑ ӑ | ă | /ə/ | Аь |
| Б б | бӑ | /b/ | баь |
| В в | вӑ | /ʋ/ | ваь |
| Г г | гӑ | /ɡ/ | гаь |
| Д д | дӑ | /d/ | даь |
| Е е | е | /ɛ/ | |
| Ё ё | ё | /jo/ | |
| Ӗ ӗ | ӗ | /ɘ/ | Еь |
| Ж ж | жӑ | /ʐ/ | жаь |
| З з | зӑ | /z/ | заь |
| И и | и | /i/ | |
| Й й | йӑ | /j/ | йаь |
| К к | кӑ | /k/ | каь |
| Л л | лӑ | /l/ | лаь |
| М м | мӑ | /m/ | маь |
| Н н | нӑ | /n/ | наь |
| О о | о | /o/ | |
| П п | пӑ | /p/ | паь |
| Р р | рӑ | /r/ | раь |
| С с | сӑ | /s/ | саь |
| Ҫ ҫ | çӑ | /ɕ/ | щаь |
| Т т | тӑ | /t/ | таь |
| У у | у | /u/ | |
| Ӳ ӳ | ӳ | /y/ | Уь |
| Ф ф | фӑ | /f/ | фаь |
| Х х | хӑ | /χ/ | хаь |
| Ц ц | цӑ | /ʦ/ | цаь |
| Ч ч | чӑ | /ʨ/ | чаь |
| Ш ш | шӑ | /ʂ/ | шаь |
| Щ щ | щӑ | /ɕː/ /ɕt͡ɕ/ |
щаь |
| Ъ ъ | хытӑлӑх палли | - | |
| Ы ы | ы | /ɯ/ | |
| Ь ь | çемçелӗх палли | /ʲ/ | |
| Э э | э | /e/ | |
| Ю ю | ю | /ju/ | |
| Я я | я | /ja/ |
Башҡортостанда cыуаш теле[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]
Башҡортостан Республикаһында cыуаш телен уҡытыу 27 мәктәптә һәм 4 мәктәп филиалында алып барыла; тел предмет булараҡ 93 мәктәптә өйрәнелә. Сыуаш теле буйынса белгестәр БДУ-ның Стәрлетамаҡ филиалында (Стәрлетамаҡ педагогия академияһы), Бәләбәй педагогия колледжында һәм Стәрлетамаҡ киң профилле һөнәр биреү колледжында әҙерләнә. «Аургаза хыпарси» («Аургазинский вестник», «Урал сасси», «Щуда щул» гәзиттәре сыуаш телендә сыға).
Әҙәбиәт[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]
- Чувашский язык: история и современность. Чебоксары, 1994.
- Эктор Алос-и-Фонт, «Преподавание чувашского языка и проблема языкового поведения родителей», Чувашский государственный институт гуманитарных наук, 2015, Шупашкар.
Һылтанмалар[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]
- Власова Л. В. Сыуаш теле // Башҡорт энциклопедияһы. — Өфө: «Башҡорт энциклопедияһы» ғилми-нәшриәт комплексы, 2015—2020. — ISBN 978-5-88185-143-9.
- Скоро чувашский язык останется «какой-то культурной традицией»
- Прощай, исчезающий чувашский язык?
- Чăваш чĕлхине Страсбургра хӳтĕлĕç
- Тутарстанра чӗлхе пирки сӑмахларӗҫ
- Об угрозе развала страны в будущем, о съезде ЧНК, и об обращении к президенту