Саян телдәре

Саян (уйғыр-уғыҙ, тоба) телдәре
Классификация
Категория	Евразия телдәре
Алтай телдәре (бәхәсле) Төрки телдәр

Саян телдәре (уйғыр-уғыҙ, тоба телдәре) — Рәсәй (Тыва, Бүрәт, Иркутск өлкәһе), Саян таулығына һәм уның тирә-яғына ҡараған Монголия һәм Ҡытай төбәктәрендә таралған көнсығыш төрки телдәре.

Саян телдәре теге йәки был дәрәжәлә үҙ-ара аңлашырлыҡ телдәр.

Сығышы

Бөтә саян телдәре, фаразланғанса, орхон-уйғыр телдәренә барып тоташа, уларҙан шулай уҡ халадж һәм һары-уйғыр телдәре лә килеп сыҡҡан. Икенсе фараз буйынса, саян телдәре боронғо уғыҙ (орхон-уйғыр телдәренә яҡын ҡәрҙәш, әммә уға оҡшаш түгел орхон-йәнәсәй) телдәренең чик диалектына ҡарай.

Хакас телдәренең боронғо ҡырғыҙ диалектынан килеп сығыуын барыһы ла танымай.

Классификацияһы

Түбәндәге идиомалар бүленә:

• тыва теле;
• тофалар теле;
• көк-мончак теле;
• сойот-цаатан теле;
• цэнгэль теле.

Сойот-цаатан теле сойот һәм цаатан диалекттарына бүленә. Шулай уҡ цаатан теле составынан урянхай диалекты айырыуса айырылып тора.

Тыва теле көнбайыш, үҙәк һәм көнсығыш диалекттарынан тора.

Саян телдәре эсендә тайга һәм дала идиома ареалдары ҡапма-ҡаршы ҡуйыла. Әйткәндәй, тыва теленең көнбайыш һәм үҙәк диалекттары дала ареалына, шул уҡ ваҡытта көнсығыш диалекты тайга ареалына ҡарай. Шулай уҡ дала ареалына көк-мончак һәм цэнгэль, тайга ареалына — тофалар һәм сойот-цаатан телдәре ҡарай.

Саян телдәренең бүленеүе, фаразланғанса, XVI—XVII быуат менән билдәләнә.

Үҙ аллы төркөмгә бүлеү нигеҙе

Саян телдәренә түбәндәге билдәләр хас:

• практик интервокаль -d-ның һаҡланыуы һәм һүҙ аҙағында -t һымаҡ (адак, кут) күренештә, езер һүҙе 'эйәр' — хаҡас үҙләштерелмәһе һәм тартынҡыларҙың тап килеүен йәғни консонант кластерын сағылдыра;

һүҙ башында көслө һәм көсһөҙ ҡыҫынҡы (смычный) өндәрҙе ҡапма-ҡаршы ҡуйыу һаҡлана (шул уҡ ваҡытта һүҙ башында күпселек осраҡта көсһөҙҙәр ҙә, көслөләр ҙә һаңғырау әйтелә);

• алғы рәт һуҙынҡылар алдында пратөрки *k- ның спирантизацияланыу мөмкинлеге;
• һүҙҙәр аҙағында пратөрки -g һаҡланыуы йәки уның -j-ға үҙгәреүе;
• көслө һәм көсһөҙ тартынҡыларҙың күп баҫҡыслы ҡаршы ҡуйыу системаһы, айырыуса тайга ареалы диалекттарында, башҡа төрки һаңғырауҙары менән сағыштырғанда һаңғырауҙарҙы (арзылан) эҙмә-эҙлекле яңғырауыҡлы итеү;
• пратөрки -i-нең -y- (дыл) булараҡ тормошҡа ашырылыуы;
• a һәм y, e һәм i-нең берләшеүгә ынтылыш тенденцияһы;
• фарингирланған һәм фарингирланмаған һуҙынҡыларҙы ҡапма-ҡаршы ҡуйыу — оҙон һәм ҡыҫҡа һуҙынҡылар араһындағы боронғо ҡапма-ҡаршылыҡтың сағылышы.

Шулай уҡ ҡарағыҙ

• Көнсығыш тыва диалекттары
• Көк-мончак теле
• Сойот-цатан теле
• Тофалар теле
• Тыва теле
• Цэнгэль теле