Гайана

Кооперативная Республика Гайана
ингл. Co-operative Republic of Guyana

Флаг {{{Герб урынына}}}
Девиз: «One People, One Nation, One Destiny (Один народ, одна нация, одна судьба)»
Гимн: «Dear Land of Guyana, of Rivers and Plains»
Үҙаллылыҡ датаһы	26 май 1966 ( Бөйөк Британия)
Рәсми тел	инглиз
Баш ҡала	Джорджтаун
Эре ҡала	Джорджтаун
Идара итеү төрө	Парламент республикаһы
Президент Премьер-министр	Дональд Рамотар Самуэль Хайндс
Территория • Бөтәһе • % һыу өҫтө	81 214 970 км² 3,2
Халыҡ • Һаны (2002) • Халыҡ тығыҙлығы	751 223 чел. (160) 3,49 чел./км²
ЭТП   • Бөтәһе (2008)   • Бер кешегә	3,082 млрд долл. (159) 4029 долл.
ИЧР (2013)	▲ 0,636 (средний) (118 урын)
Валюта	Гайана доллары (GYD, код 328)
Интернет-домен	.gy
Код ISO	GY
МОК коды	GUY
Телефон коды	+592
Сәғәт бүлкәте	−4

Гайа́на (ингл. Guyana), рәсми атамаһы — Гайана Кооперати́в Респу́бликаһы (ингл. Co-operative Republic of Guyana [kəʊˈɒpərətɪv rɪˈpʌblɪk ɒv ɡaɪˈænə]) — Көньяҡ Американың төньяҡ-көнсығышындағы дәүләт. Төньяҡтан Атлантик океан менән йыуыла, көнбайышта — Венесуэла, көньяҡта — Бразилия, көнсығышта Суринам менән сиктәш. Гайана — милләттәр берләшмәһенә ингән Көньяҡ Американың берҙән-бер континенталь иле, ҡитғала инглиз телле берҙән-бер ил, бер тапҡыр ҙа дәүләт түңкәрелеше булмаған Көньяҡ Американың берҙән-бер континенталь иле.

Баш ҡалаһы — Джорджтаун. Рәсми теле — инглиз теле. Аҡсалата берәмек — Гайан доллары. Идара итеү формаһы: парламент республикаһы. Административ-территориаль бүленеше: 10 төбәк. Гайана — БМО (1966), Бөтә донъя сауҙа ойошмаһы (1995), ОАГ (1991), Кариб бассейны илдәре берләшмәһе ағзаһы (КАРИКОМ; 1973).

Этимологияһы

Бөйөк Британияның элекке Гвиана колонияһы (ингл. British Guiana) 1966 йылда «Гайана» тип аталған бойондороҡһоҙ дәүләт тип иғлан ителә. Топонимиканың этимологияһының ғәҙәти аңлатмаһы — «Гайана, Гвиана» - күп һыулы йәки «ҙур һыулы ил», «күп һыуҙар» «иле» —, моғайын, тупи теленән guai («йылға») һәм ҙурайтыу -ana — суффиксынан килә.

1970 йылда илдең исеме «Гайана Кооператив Республикаһы»на (инглиз телендә) үҙгәртелә. Был илдә кооперативтарға таянып, ауыл хужалығын үҫтереүгә социалистик курс ҡабул ителеүгә бәйле.

Георгафияһы

Гайана Гвиан яҫы таулығының көнсығыш өлөшөндә урынлашҡан. Илдең көнбайышында Гайананың иң бейек нөктәһе — Рорайма тауы (2810 метр) урынлашҡан.

Атлантик яр буйлап киңлеге 100 км еткән һаҙланған уйһыулыҡ һуҙыла.

Илдә йылғалар, күлдәр, шарлауыҡтар күп, уларҙың иң ҙуры — Кайетур шарлауығы — Ниагара шарлауығынан 5 тапҡырға юғарыраҡ.

Ил территорияһының 90 проценты тиерлек дымлы джунглиҙар менән ҡапланған.

Хайуандар донъяһы бай һәм төрлө. Имеҙеүселәрҙең 100-ҙән ашыу төрө, шул иҫәптән ялҡынарҙар, ҡырмыҫҡа ашаусылар, ҡалҡанлылар, тапирҙар. Маймылдыр төрө бихисап. Йылғаларҙа ҡамалар, төрлө балыҡтар (шул иҫәптән пираньялар), каймандар бар. Ҡоштар араһында — гоацин-тауыҡтар, колибри, тутыйғоштар, туҡандар, ҡырғауылдар, селәндәр. Бөжәктәр араһында — ҙур ҡуңыҙҙар һәм күбәләктәр. Океандың яр буйындағы һыуҙарында диңгеҙ ҡыҫалалары күп.

Климаты

Гайана өсөн климаттың субэкваториаль тибы хас. Яр буйында уртаса айлыҡ температура 26-27,5 °С артмай; йылына 2000-2500 миллиметр яуым-төшөм яуа, башлыса апрель уртаһынан август уртаһына тиклем (июнь айынан иң юғары кимәлгә тиклем) һәм ноябрь уртаһынан алып ғинуар аҙағына тиклем (декабрҙең иң күбе). Илдең көнбайыш өлөшөндә Гвиана яҫы таулығының ел иҫкән битләүҙәре дымлы (йылына 3000 мм тиклем яуым-төшөм). Илдең эске өлкәләрендә эҫерәк һауа торошо өҫтөнлөк итә (30 градусҡа тиклем), яуым-төшөм йылына 1500 миллиметр самаһы, дымлы миҙгел май айынан авгусҡа тиклем дауам итә.

Эске һыуҙары

Йылға селтәре ҡуйы һәм тулы һыулы. Төп йылғалар: Эссекибо, Демера, Бербис һәм Корантейн — тамағында ҙур булмаған участкаларҙа ғына суднолар йөрөй. Йылғаның үрге һәм урта ағымында, Гвиан яҫы таулығының ситке һикәлтәләренән түбәнәйеп, күп һанлы тупһалар һәм шарлауыҡтар, шул иҫәптән Кайетур шарлауығы (бейеклек) барлыҡҡа килтерә. (Эссекибо басс.).

Тарихы

Хәҙерге Гайана территорияһында европалылар килгәнгә тиклем аравак индейҙары йәшәгән. XV быуат аҙағында Испания вәкилдәре Гайана яры буйын аса, әммә был имен булмаған климатлы һаҙ төбәк уларҙы йәлеп итмәй. Әммә Гайана башҡа европалыларҙы ла ҡыҙыҡһындыра.

Колониаль дәүер

Бөйөк Британия, Нидерланд һәм Франция араһында Гвианаға эйә булыу хоҡуғы өсөн көрәш XVIII—XIX быуаттар дауамында бара. Тәүге уңыштарға, 1773 йылға Эссекибо, Демерара һәм Бербис йылғалары тамағында өс торамаһын төҙөп, Голландия өлгәшә.

Башта голландтар башлыса индей ҡәбиләләре менән сауҙа алып бара. Артабан плантация хужалығы үҫтерелә, улар тәмәке, кизе-мамыҡ, кофе, шәкәр ҡамышы үҫтерә. Индейҙарҙың хеҙмәтен плантацияларҙа файҙаланырға маташыуҙар уңышһыҙ була, сөнки индейҙар эшләргә теләмәй. XVII быуат уртаһынан алып голландтар Африканан ҡол негрҙарҙы килтерә башлай. Әммә негрҙар ҙа йыш ҡына плантациянан джунглиға ҡаса, унда «урман негрҙары» тип аталған общиналар барлыҡҡа килтерә.

1803 йылда Британия Голландия ауылдарын баҫып ала, ә 1814 йылда Вена килешеүе буйынса рәсми рәүештә 1831 йылда Британия Гвианаһы исеме аҫтында берләштерелгән ерҙәрҙе ала.

XIX быуат аҙағында алып инглиздәр колонияла боксит, алтын, алмас сығарыуҙы, шулай уҡ шәкәр етештереүҙе үҫтерә башлай.

1926 йылда Британия Гвианаһының беренсе конституцияһы индерелә һәм урындағы закондар сығарыу советы ойошторола.

1950 йылда марксистик-ленинсы идеологияһы яҡлы Гайананың алдынғы халыҡ партияһы ойошторола. Ул 1953, 1957 һәм 1961 йылдарҙағы һайлауҙарҙа еңеп сыға, әммә Британия хакимиәте 1964 йылдан һуң ғәмәлдә идара итеүсе партияға әүерелгән Халыҡ конгресын ойоштора башлай.

Бойондороҡһоҙ дәүер

1966 йылдың 26 майында Гайана бойондороҡһоҙ дәүләт тип иғлан ителә, 1970 йылдың 23 февралендә ул Гайана Кооператив Республикаһына әүерелә. Бындай исем «Кооператив социализм» төҙөүгә курс иғлан ителгәндән һуң 1980 йылғы ил Конституцияһында нығытыла.

Бойондороҡһоҙлоҡ алғас, халыҡтың байтаҡ өлөшө, нигеҙҙә, Бөйөк Британияға, шулай уҡ Америкаға һәм Канадаға күсеп китә.

Рәсәй Федерацияһы менән дипломатик мөнәсәбәттәре бар (1970 йылдың 17 декабрендә СССР-ҙа булдырыла).

Дәүләт ҡоролошо

Дәүләт идараһы формаһы — парламент республикаһы. Дәүләт башлығы — президент. Ул — сираттағы парламент һайлауҙарында еңеү яулаған партия лидеры. Президентлыҡ срогының һаны яңыраҡ 5 йылға тиклемге ике срок менән сикләнә.

Гайананың Милли ассамблеяһы — халыҡ 5 йылға һайлаған 65 депутаттан торған бер палаталы закондар сығарыу органы.

Сәйәси партиялар

Төп партиялар (2020 йылдың 2 мартында парламент һайлауҙары йомғаҡтары буйынса):

• Гайана алдынғы халыҡ партияһы — һул (һинд халҡы), тауыштарҙың 50,69 проценты — парламентта 33-сө урын;
• «Милли берҙәмлек өсөн союз» блогы (ул бер нисә партия һәм хәрәкәтте үҙ эсенә алды: Эш итеү партияһы, Милли конгресс, Халыҡ партнерлығы, Ғәҙеллек, Милли демократик фронт, Милли фронт альянсы, Халыҡ милли конгресы һәм Хеҙмәтсән халыҡ союзы) — һул (негритяндар), 47,34 процент тауыш — 31 урын;
• Яңы һәм берҙәм Гайана — тауыштарҙың 0,5 проценты — 1 урын.

Уларҙан тыш, Азатлыҡ һәм ғәҙеллек партияһы ла бар; Яңы хәрәкәт; «Гайананы үҙгәрт» партияһы; Республика халыҡ партияһы; «Граждандар башланғысы» партияһы; Берләшкән республика партияһы.

Халҡы

Халыҡ иҫәбе — 0,75 миллион (2010 йылдың июленә ҡарата баһа).

Яҡынса 90 проценты яр буйы райондарында йәшәй.

Халыҡтың йыллыҡ кәмеүе - 0,5%.

Тыуым — 1000 балаға 17,6 (фертиллек — бер ҡатынға 2,4 тыуым).

Үлем — 1000 кешегә 13,5.

Эмиграция — 1000 кешегә 15,8.

Ир-егеттәрҙең уртаса ғүмер оҙонлоғо — 63 йәш, ҡатын-ҡыҙҙарҙыҡы — 71 йәш.

Иммун дефициты вирусы менән зарарланыу — 2,5 процент (2007 йылға баһа).

Республика халҡының 28 проценты ҡалала йәшәй.

Этно-раса составы (2002 йылғы халыҡ иҫәбен алыу буйынса):

• 43,5 % — һиндтар;
• 30,2 % — афро-гайандар;
• 16,7 % — ҡатнаш сығышлы (метис һәм мулаттар);
• 9,1 % — индейҙар;
• 0,4 % — башҡалар (португалдар, ҡытайҙар, ғәрәптәр).

Телдәр:

• инглиз теле (рәсми);
• креол теле (инглиз теле нигеҙендә);
• кариб хиндустани (бходжпури диалекты);
• индейҙар теле.

Диндәр (2002 йылғы халыҡ иҫәбен алыу буйынса):

• пятидесятниктар — 16,9 % (Алла ассамблеялары һ.б.);
• католиктар — 8,1 %;
• англикандар — 6,9 %;
• етенсе көн адвентсылары — 5 процент;
• методистар — 1,7 %;
• Йәһүә шаһиттары — 1,1 %;
• башҡа мәсихселәр — 17,7 %;
• Индуизм — 28,4 %;
• Ислам — 7,2 %;
• атеистар — 4,3 %;
• башҡалар — 2,7 %

Иҡтисады

Тәбиғәт ресурстары: бокситтар, алтын, алмас, ҡаты ағас, диңгеҙ ҡыҫалалары, балыҡ, нефть. Марганец, тимер, молибден, никель мәғдәндәре ятыштары бар, әммә улар үҙләштерелмәй. Шулай уҡ ҙур гидроэнергетика ресурстары әҙ файҙаланыла.

Йән башына эске тулайым продукт күләме буйынса Гайана Кариб төбәге илдәре араһында һуңғы урындарҙың береһен һәм донъяла 105-се урынды биләй.

Гайана иҡтисадының нигеҙен ауыл хужалығы һәм тау сеймалын табыу производствоһы тәшкил итә (6 төп продукт — шәкәр, алтын, бокситтар, диңгеҙ ҡыҫалалары, урман, дөгө).

Төп проблемалар — эшсе көстәрҙең тейешле квалификацияға эйә булмауы һәм насар үҫешкән инфраструктура.

2017 йылдың аҙағында 1,726 миллиард долларлыҡ ҙур тышҡы бурыс бар (2007 йылда Америка-ара үҫеш банкы Гайананың 0,5 миллиард доллар самаһы бурысын иҫәптән сығарған).

Эшһеҙлек — 11,1 процент (2016 йылда).

Ауыл хужалығы (тулайым эске продукттың 25 проценты) — шәкәр ҡамышы, дөгө, диңгеҙ ҡыҫалалары, балыҡтар, үҫемлек майы; мал, сусҡалар, ҡош-ҡорт.

Сәнәғәт (тулайым эске продуктының 24 проценты) — боксит сығарыу, шәкәр етештереү, дөгө эшкәртеү, урман сәнәғәте, текстиль, алтын табыу.

Хеҙмәтләндереү өлкәһе — тулайым эске продукттың 51 %.

Экспорт (2017 йылда 2,05 миллиард доллар) — алтын (41 процент), дөгө (11 процент), бокситтар һәм алюмин (8 процентҡа тиклем), шәкәр, ром, диңгеҙ продукттары (шул иҫәптән диңгеҙ ҡыҫалалары). Төп һатып алыусылар — Канада (24%), Америка Ҡушма Штаттары (16%), Тринидад һәм Тобаго (9,9%), Панама (7,7%).

Импорт (2017 йылда 1,88 миллиард доллар) — машиналар һәм ҡорамалдар (23 процент), нефть продукттары (19 процент), әҙер химия тауарҙары (18 процент), металдар (6 процент), шулай уҡ әҙер аҙыҡ-түлек һәм ҡулланыу тауарҙары. Төп тәьмин итеүселәр — Америка Ҡушма Штаттары (26%), Тринидад һәм Тобаго (25%), Көньяҡ-Көнбайыш (9,3%), Суринам.

Африка Иле, Кариб бассейны һәм Тымыҡ океандың халыҡ-ара ойошмаһына инә.

2005 йылда «Рус алюмины» компанияһы Джорджтаунда үҙенең вәкиллеген аса, ә 2006 йылда Гайана хөкүмәте менән Бербистағы боксит рудниктарын хосусилаштырыу тураһында килешеү төҙөй, уға ярашлы был предприятиела уның өлөшө 90 процент тәшкил итәсәк.

2019 йылдың ноябрендә Халыҡ-ара валюта фонды ҙур нефть запастары табылыуға бәйле ил иҡтисадының ҡырҡа үҫеү ихтималлығын фаразлай (киләһе биш йылда 3-4 тапҡырға).

Транспорты

Ил территорияһын транспорт артериялары менән үҙләштереү түбән.

Гайана ҡалаһында төп транспорт төрө — автомобиль транспорты. 8 мең километр юлдың 590 километрында асфальт түшәлгән. Гайана — Көньяҡ Америкала әлегә тиклем һул яҡлап хәрәкәт булған ике илдең береһе (икенсеһе — Суринам).

2005 йылда тимер юлдар оҙонлоғо 187 км тәшкил итә.

Суднолар йөрөү өсөн йылға юлдарының оҙонлоғо — 1000 км.

Иң мөһим диңгеҙ порттары: Джорджтаун, Нью-Амстердам, Эвертон.

Илдә 3 халыҡ-ара аэропорт һәм 40-ҡа яҡын урындағы аэродром бар.

Тышҡы сәйәсәт

Территориаль бәхәстәр

XIX быуат аҙағында Венесуэла Эссекибо йылғаһынан көнбайыштараҡ алтын һәм алмас ятҡылыҡтары табылғандан һуң, Британия Гвианаһы территорияһына дәғүәләре тураһында иғлан итә. Халыҡ-ара арбитраж трибуналы 1899 йылда бәхәсте Британия файҙаһына хәл итә, Венесуэлаға участка Британия Гвианаһының төньяҡ-көнбайышында бирелә.

1962 йылдан, Британиянан Гайана бойондороҡһоҙлоғон алғанға тиклем 4 йыл элек, Венесуэла йәнә Эссекибо йылғаһынан көнбайыштараҡ майҙаны 160 мең км² самаһы, йәғни Гайана биләмәһенең дүрттән өс өлөшөн тиерлек территория талап итә башлай. Был дәғүәләрҙе Венесуэланың бөтә президенттары, шул иҫәптән Уго Чавес ҡабатлай.

Бынан тыш, Суринам Гайананың көньяҡ-көнсығышындағы биләмәнең бер өлөшөнә дәғүә белдерә. Унда нефть ятҡылыҡтарын булдырыу күҙ уңында тотола.

Ҡораллы көстәре

Ер өҫтө көстәренән, яр буйы һағынан, һауа көстәренән тора.

Ерҙәге көстәрҙә — ике пехота батальоны (уларҙың берәүһе резервта — тыныс ваҡытта батальон штабы һәм бер рота ғына комплектланған), сапёрҙар батальоны, тәьминәт батальоны.

Яр буйы һаҡсыһы — 5 патруль катеры.

Һауа көстәре — еңел патруль хеҙмәте самолёттары һәм бер транспорт вертолёты.

Гайананың административ бүленеше

Гайананың административ бүленеше картаһы

Гайана 10 төбәккә бүленә.

Төбәк атамаһы	Төбәк	Майҙаны, км² Халҡы, (2002) кеше.	Халыҡ тығыҙлығы, кеше/км²	Адм. үҙәк
Барима-Уайни	Barima-Waini	20 339	24 275	1,19	Мабарума
Куюни-Мазаруни	Cuyuni-Mazaruni	47 213	17 597	0,37	Бартика
Демерара-Махайка	Demerara-Mahaica	2 232	310 320	139,03	Джорджтаун
Ист-Бербис-Корентайн	East Berbice-Corentyne	36 234	123 695	3,41	Нью-Амстердам
Эссекибо-Айлендс-Уэст-Демерара	Essequibo Islands-West Demerara	3 755	103 061	27,45	Вред-эн-Хуп
Махайка-Бербис	Mahaica-Berbice	4 190	52 428	12,51	Форт-Веллингтон
Померун-Супенаам	Pomeroon-Supenaam	6 195	49 253	7,95	Анна-Реджина
Потаро-Сипаруни	Potaro-Siparuni	20 051	10 095	0,50	Мадия
Аппер-Демерара-Бербис	Upper Demerara-Berbice	17 040	41 112	2,41	Линден
Аппер-Такуту-Аппер-Эссекибо	Upper Takutu-Upper Essequibo	57 750	19 387	0,34	Летем
Бөтәһе	—	214 999	751 223	3,49	—

Киң мәғлүмәт саралары

Дәүләт телерадиокомпанияһы — NCN (National Communications Network), шул уҡ исемле телеканалды, Voice of Guyana, Fresh FM һәм 98.1 Hot FM радикомпанияларын үҙ эсенә ала, 2004 йылда GBC (Guyana Broadcasting Corporation — «Гайана тапшырыуҙар корпорацияһы») һәм GTV (Guyana Television Broadcasting Company — «Гайанская телевизион тапшырыуҙар компанияһы») берләштереү юлы менән барлыҡҡа килә.

Спорт

Гайананың Олимпия ассоциацияһы 1935 йылда ойошторола, 1948 йылда Халыҡ-ара олимпия комитеты тарафынан таныла. Гайана спортсылары 1948-1964 йылдарҙағы Олимпия уйындарында һәм 1968 йылдан алып бокс, велоспорт, еңел һәм ауыр атлетика буйынса бөтә олимпия уйындарында ҡатнаша. Беренсе миҙалды — бронзаны — 1980 йылғы олимпия уйындарында еңел ауырлыҡтағы боксёр М. Энтони яулай.

Һылтанмалар

• Официальный сайт парламента (инг.)
•  Викисклад: Атлас: Гайана 
• Дамье В. В. Гайана // Кругосвет
• Гайана Open Directory Project (dmoz) һылтанмалар каталогында.
• Информация о Гайане // Кругосвет
• Профиль Гайаны на BBC News (инг.)