Бангладеш

Һылтанмаларҙы төҙәт
Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте
Бангладеш Халыҡ Республикаһы
бенг. গণপ্রজাতন্ত্রী বাংলাদেশ
Gôno Projātontrī Bānglādesh
Flag of Bangladesh.svg National emblem of Bangladesh.svg
Флаг {{{Герб урынына}}}
Гимн: «Амар шонар Бангла»
Bangladesh in its region.svg
Үҙаллылыҡ датаһы 1971 йылдың 26 мартында (иғлан ителә)
1971 16 декабрь (таныла)[1] ( Пакистандан)
Рәсми тел бенгаль
Баш ҡала Дакка
Эре ҡалалар Дакка, Читтагонг
Идара итеү төрө Парламент республикаһы
Президент

Премьер-министр 		Зиллур Рахман
(Zillur Rahman)
Шейх Хасина Вазед
Дәүләт дине ислам (суннитского толка)
Территория
• Бөтәһе
• % һыу өҫтө 		92
144 000 км²
7%
Халыҡ
• Һаны (2011)
• Халыҡ тығыҙлығы
152 319 000[2] чел. (9)
1099,3 чел./км²
ЭТП
  • Бөтәһе (2010)
  • Бер кешегә
258,600 [3] долл. (48)
1 700[3] долл.
ИЧР (2007) ▲ 0.543 (146 урын)
Валюта така (BTD, код 50)
Интернет-домен .bd
Код ISO BD
МОК коды BAN
Телефон коды +880
Сәғәт бүлкәте +6

Бангладеш (бенг. বাংলাদেশ), рәсми исеме — Бангладеш Халыҡ Республикаһы (бенг. গণপ্রজাতন্ত্রী বাংলাদেশ) — Көньяҡ Азиялағы дәүләт.

Халҡы — 171,7 млн кеше (2021 йыл)[5], территорияһы — 148 460 км². Донъяның иң күп халыҡлы иле (кәрлә илдәрҙе иҫәпкә алмағанда) — 1 км²-ға 1120 кеше. Халыҡ һаны буйынса донъяла һигеҙенсе һәм территорияһы буйынса туҡһан икенсе урынды биләй.

Баш ҡалаһы — Дакка. Дәүләт теле — бенгал теле.

Унитар дәүләт, парламент республикаһы. Economist Intelligence Unit мәғлүмәттәре буйынса, ил Демократия индексы буйынса гибрид режим тип классификациялана[6].

Бөтә периметры буйынса Һиндостан (көньяҡ-көнсығышта Мьянма менән сиктең ҙур булмаған участкаларынан тыш) һәм Бенгал ҡултығы менән уратып алынған.

Моноэтник дәүләт, халыҡтың 98 % бенгалдар тәшкил итә. Яҡынса 89 % ислам динен тота, 10 % — индуизм диненә ҡарай.

Үҫешеүсе иҡтисади аграр-сәнәғәт иле. 2020 йылда һатып алыу һәләте паритеты буйынса эске тулайым продукт күләме 917,8 млрд АҠШ доллары тәшкил итә (йән башына яҡынса 5400 АҠШ доллары). Аҡса берәмеге — Бангладеш такаһы.

Ил Бөйөк Британияның колониаль биләмәһе була, ул үҙ үҫешен XVII быуаттың беренсе яртыһында башлай һәм хәҙерге Бангладеш территорияһының күпселек өлөшөн XX быуат башына берләштерә. Илдең бойондороҡһоҙлоғо 1971 йылдың 26 мартында иғлан ителә.

Этимологияһы[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

«Бангладеш» (бенгали) атамаһы «бенгалиҙар иле» тигәнде аңлата (бенгал телендә bánglá— «Бенгали», déš — «ил»), сөнки бенгалиҙар ил халҡының яҡынса 98 процентын тәшкил итә[7]. Рус телендә һүҙ ҡатын-ҡыҙ енес категорияһында (ж.р.) һәм килеш менән үҙгәрмәй[8]

Тарихы[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Бангладеш картаһы

Бенгалия төбәгендә цивилизация яҡынса дүрт мең йыл элек, төбәктә дравид, тибет-бирма һәм австроазиатик популяциялар төпләнгәс, барлыҡҡа килгән[9]. «Бангла» йәки «Бенгалия» һүҙенең килеп сығышы әлегә тиклем билдәһеҙ, әммә ул беҙҙең эраға тиклем яҡынса 1000 йыл элек был төбәктә йәшәгән дравид ҡәбиләләренән мираҫҡа ҡалған «Банг» һүҙенән килеп сыҡҡан тигән фараз бар[10].

Гангаридай короллеге, кәм тигәндә, беҙҙең эраға тиклем VII быуатта барлыҡҡа килә, һуңыраҡ уны Бихар империяһы һәм Магадха, Нанда, Маурье һәм Шунг империялары алмаштыра. Һуңыраҡ Бенгал беҙҙең эраның өсөнсө һәм етенсе быуаттары араһында Гупта һәм Харша империялары, ә һуңынан будда Пала империяһы составына инә.

Һуңғыһы тарҡалғандан һуң Шашанка хакимы егерме биш йыл самаһы дауам иткән батшалыҡ булдыра. Шашанка Бангладеш тарихында беренсе бойондороҡһоҙ король тип һанала. Анархия осоронан һуң өлкә менән (индуистарҙың Сена династияһының ҡыҫҡа хакимлыҡ осоро менән) буддист Пала династияһы дүрт быуат идара итә.

Ислам XII быуатта төбәк аша үтеүсе ғәрәп сауҙагәрҙәре һәм суфый-миссионерҙары менән үтеп ингән, артабан мосолман яулауы исламдың киң таралыуына ярҙам иткән[11]. Полководец афған Бәхтийәр Хилжи (Ikhtiyar ad-Din Muhammad bin Bakhtiyar Khilji) хакимы ғәскәрен ҡыйратыуы 1204 йылда Лакшма династияһы хакимы ғәскәрен ҡыйратҡан һәм төбәктең ҙур өлкәләрен яулаған. Шул ваҡыттан алып төбәк бер нисә йөҙ йыл буйы солтан һәм феодалдар династияһы идаралығына ҡараған. XVI быуатҡа Бенгал төбәге Моголдар Империяһы контролендә һәм Дакка империяның мөһим административ үҙәге була.

Атиша йәшәгән һәм эшләгән Сомапура Махавихара
Шәйех Ғөмбәт мәсете

Европа сауҙагәрҙәре төбәккә XV быуат аҙағында үтеп инә башлай. XVIII быуат башына Европа йоғонтоһо шул тиклем көсәйә, хатта Бенгалия 1757 йылда Плесси һуғышы һөҙөмтәһендә Британияның East India Company компанияһы контроле аҫтына эләгә[12]. Сипайҙар фетнәһе булараҡ билдәле булған 1857 йылдағы үлтереш власты вице-король[13] етәкселегендәге Британия тәхете хакимлығына тапшырыуға килтерә.

Колониаль идара итеү осоронда Һиндостан ярымутрауында бер нисә тапҡыр, шул иҫәптән 1943 йылдағы Бөйөк Бенгалиялағы аслыҡты индереп, аслыҡ була, өс миллионға яҡын кешенең ғүмерен өҙөлә[14].

Көнсығыш Пакистан, 1947 йылдан 1971 йылға тиклем Пакистан провинцияһы

1905 йылдан 1911 йылға тиклем Бенгалия өлкәһен ике провинцияға бүлергә маташалар, көнсығыш зонаның баш ҡалаһы итеп Дакка ҡалаһы тора[15]. 1947 йылда Һиндостан бүленгән ваҡытта Бенгалия төбәге дини һыҙаттар буйынса бүленә[16]. Бенгалияның көнбайыш өлөшө Һиндостанға, ә көнсығыш өлөшө Пакистанға Көнсығыш Бенгалия провинцияһы (һуңыраҡ Көнсығыш Пакистан тип үҙгәртелә) тип ҡушыла. Баш ҡалаһы Дакка ҡалаһы[17].

1950 йылда Көнсығыш Бенгалияла феодаль заминдар (нәҫелдән-нәҫелгә тапшырылыусы ер биләүселек) системаһын юҡҡа сығарған ер реформаһы үткәрелә[18]. Әммә илдең көнсығышының иҡтисади һәм демографик ҡеүәтенә ҡарамаҫтан, Пакистан хөкүмәтендә һәм именлек органдарында көнбайыш өлөштән килгән иммигранттар өҫтөнлөк итә. 1952 йылда бенгал теле статусы хәрәкәтенең барлыҡҡа килеүе Пакистандың ике төбәге араһында низағтың тәүге етди сигналы була[19]. Үҙәк властың иҡтисади һәм мәҙәни хеҙмәттәшлегенә ынтылыуына ҡарата ризаһыҙлыҡ артабанғы ун йыллыҡта ла көсәйә. Уның барышында бангло телле халҡының Авами сәйәси фирҡәһе барлыҡҡа килә. 1966 йылда автономияға өндәгән өсөн Авами лигаһы лидеры шәйех Мүжибур Рахман ҡулға алына һәм төрмәгә ябыла һәм бары тик 1969 йылда ғына йәмәғәтселек фекере йоғонтоһо аҫтында азат ителә.

1970 йылда Көнсығыш Пакистан ярҙарына ҡеүәтле циклондар ябырыла һәм ярты миллиондан ашыу кеше һәләк булыуының сәбәпсеһе була[20]. Пакистандың үҙәк хөкүмәте стихиялы бәлә-ҡаза эҙемтәләрен бөтөрөүҙә халыҡ-ара реакцияһына уртаса яуап бирә. Емергес циклондарҙан һуң хөкүмәттең булдыҡһыҙ ғәмәлдәренән тыш, шәйех Мүжибур Рахмандың үҙ вазифаһын биләй алмауы бенгал халҡының асыуын ҡабарта, ә уның Авами лигаһы партияһы 1970 йылғы һайлауҙар йомғаҡтары буйынса Парламентта күпселек урынды яулай[21]. Пакистан президенты Яхья хан Мүжибур Рахман менән компромисс табырға маташҡан һөйләшеүҙәр уңышһыҙлыҡҡа осрағандан һуң, 1971 йылдың 26 мартында һуңғыһын ҡулға алыу тураһында бойороҡ бирелә һәм Көнсығыш Пакистан территорияһын хәрби көс ярҙамында «Прожектор»[22] баҫып алыу операцияһы башлана. Көнбайыш Пакистан армияһының һуғышы ҡан-ҡойошло була һәм күп һанлы кеше ғүмере өҙөлә. Төп маҡсаттары булып Көнсығыш Пакистан интеллигенцияһы, индуистары һәм Һиндостанда һыйыныу эҙләргә тырышҡан ун миллионға яҡын ҡасаҡ тора[23]. Һуғышта һәләк булғандарҙың һандары өс йөҙ меңдән өс миллионға тиклем кеше тәшкил итә тип баһалана[24].

Ҡулға алыныр алдынан шәйех Мүжибур Рахман формаль рәүештә Бангладештың бойондороҡһоҙлоғон иғлан итә һәм барыһын да, Пакистандың һуңғы һалдаты Бангладеш территорияһын ташлап киткәнсе, һуғышырға саҡыра. Авами лигаһы партияһы лидерҙары Һиндостандың Калькутта ҡалаһында «һөргөнгә ебәрелгән хөкүмәт» ойоштора. Яңы ойошторолған хөкүмәт формаль рәүештә 1971 йылдың 14 апрелендә Көнсығыш Пакистандың Кустия районындағы Мүжиб-Наһар ҡалаһында ант ҡабул итә, беренсе премьер-министр Тажетдин Әхмәд була.

Бойондороҡһоҙлоҡ өсөн һуғыш туғыҙ ай дауам итә. Мукти Бахини партизандары төркөмдәре һәм Бангладештың регуляр ҡораллы көстәре 1971 йылдың декабрендә Һиндостан ҡораллы көстәре яғынан һуғыш барышында ярҙам ала. Һинд һәм Бангладеш Митро Бахини ғәскәрҙәре союзы 1971 йылдың 16 декабрендә Пакистан армияһын тар-мар итә, уның барышында 90 меңдән ашыу һалдат һәм офицер әсирлеккә эләгә.

Пакистандан бойондороҡһоҙлоҡ алғандан һуң, Бангладеш парламент республикаһы булып китә, премьер-министр вазифаһын Мүжибур Рахман биләй. Ул дәүләт үтәргә тейешле дүрт фундаменталь принципты тәҡдим итә: милләтселек, социализм, секуляризм һәм демократия. Ул боевиктарҙың баш күтәреүсе төркөмдәрен ҡоралһыҙландыра башлай һәм сит ил иҡтисадсыларын илдең социалистик юл буйлап үҫеше программаһын әҙерләргә саҡыра. 1972 йылда күп кенә сәнәғәт предприятиелары, шул иҫәптән ит һәм мамыҡ заводтары һәм шәкәр заводтары, шулай уҡ банктар, страховкалау компаниялары һәм сәй плантациялар национализациялана. 1972 йыл аҙағында парламент булдырыла. 1973 йылдың мартындағы дөйөм һайлауҙар Авами лигаһына еңеү килтерә, ул 73 % тауыш йыя (ике өлөшкә бүленә милли Авами лигаһы — 8 % һәм 5 %, социалистик партия — 7 %, коммунистар — 4 %).

Был үҫеш юлын 1974—1975 йылдарҙағы 1974 йылдың йәйендә ҡот осҡос ташҡын һөҙөмтәһендә барлыҡҡа килгән аслыҡ ныҡ ҡатмарлаштыра[25][26]. 1974 йылдың июль—август айҙарында 20 йыл эсендә көслө ямғырҙарҙан һуң көслө ямғырҙарҙан һуң муссонлы һыу баҫыу ваҡытында 2 меңдән ашыу кеше һәләк була, миллион кеше яралана һәм миллионлаған кеше йортһоҙ ҡала. Август уртаһына илдең 3/4 өлөшө бәләгә тарый. Шул уҡ ваҡытта йәйге уңыштың 80 проценты, шулай уҡ төп ужым культуралары һәләк була. Рәсми мәғлүмәттәр буйынса, йыл һайын етештерелгән продукцияның 40 проценты юҡ ителә[27]. Аҙыҡ-түлеккә ҡытлыҡ, нефткә хаҡтарҙың ҡырҡа күтәрелеүе инфляцияның һиҙелерлек күтәрелеүенә килтерә. Ил етәкселегенең абруйы кәмей, ул непотизмда һәм режимға ҡаршы коррупцияла ғәйепләүҙәр менән бергә премьер-министрҙың абруйын ҡаҡшата. 1974 йылдың декабрендә хөкүмәт хәрби хәл индерә. 1975 йылдың 25 ғинуарында ҡабул ителгән конституцияға индерелгән төҙәтмәләргә ярашлы, демократик парламент системаһы президент хакимлығы һәм яңы ойошторолған «БАКСАЛ» сәйәси альянсы етәкселегендәге бер партиялы системаға күсеү менән алмаштырыла. Уға хөкүмәт барышын хуплаған бөтә партиялар, шул иҫәптән Авами лигаһы, социалистик, коммунистик һәм популяр партиялар инә. Мүжибүр Рахман президент була һәм коррупцияны һәм терроризмды бөтөрөргә тейешле «икенсе революция» кәрәклеге тураһында белдерә. Премьер-министрҙың авторитар режим урынлаштырыу теләге ҡайһы бер офицерҙарҙың ризаһыҙлығын көсәйтә, был ҡанлы хәрби түңкәрелешкә килтерә.

Мүжибур Рахман һәм уның бөтә ғаиләһе тиерлек 1975 йылдың 15 авгусында хәрби түңкәрелеш һөҙөмтәһендә һәләк була. Артабанғы өс айҙа илдә генерал Зияур Рахмандың власҡа килеүе менән тамамланған сәйәси үлтерештәр, террорҙар, ҡанлы түңкәрелештәр һәм контрһөжүмдәр тулҡыны тоҡана. Ул илдең күп партиялы сәйәси системаһын тергеҙә һәм Бангладеш Милли партияһын ойоштора. Генерал Зияурҙың хакимлығы 1981 йылда хәрбиҙәр тарафынан үлтерелеүе менән тамамлана[26].

Сираттағы дәүләт башлығы генерал Хөсәйен Мөхәммәт Эршад була, ул власҡа 1982 йылдың 24 мартында ҡанһыҙ түңкәрелештән һуң килә һәм 1990 йылға тиклем власта ҡала. Көнбайыш даирәләре баҫымы аҫтында һәм донъя сәйәсәтенең көслө үҙгәрештәре арҡаһында, антикоммунистик диктаторҙар төбәктә мөһим роль уйнауҙан туҡтай, ул отставкаға китергә мәжбүр була. Шул ваҡыттан алып Бангладешта парламент республикаһы тергеҙелә. Генерал Зияурның тол ҡатыны Халеда Зия Бангладеш Милли партияһын 1991 йылғы дөйөм парламент һайлауҙарында еңеүгә алып килә һәм ил тарихында беренсе ҡатын-ҡыҙ премьер-министр була. Әммә 1996 йылда сираттағы һайлауҙар һөҙөмтәһендә власҡа Мүжибур Рахмандың иҫән ҡалған ҡыҙҙарының береһе шәйех Хасина етәкселегендәге Авами лигаһы килә, әммә 2001 йылда ҡабаттан Бангладеш Милли партияһынан еңелә. 2001 йылда Һиндостан менән Бангладеш араһында ҡораллы конфликт була.

Йәмғиәттә сәйәси тотороҡһоҙлоҡ һәм көс ҡулланыу тулҡынын бөтөрөү һәм илдең киң таралған коррупция[28] һәм сыуалыштар кисергәнен иҫәпкә алып, 2007 йылдың 11 ғинуарында күсмә хөкүмәт күҙәтеүе аҫтында дөйөм һайлауҙар тәғәйенләнә. Күсеүсе хөкүмәт идара итеүҙең бөтә кимәлдәрендә лә коррупцияға ҡаршы көрәште өҫтөнлөклө йүнәлеш итеп билдәләй, һөҙөмтәлә күп кенә күренекле сәйәсмәндәр һәм төрлө кимәлдәге чиновниктар, коррупцияла ғәйепләнеп, ҡулға алына. 2008 йылдың 29 декабрендә күсеүсе хөкүмәт етәкселегендә ирекле дөйөм һайлауҙар[29] үтә, уның барышында шәйех Хасина етәкселегендәге Авами лигаһы күпселек тауыш менән еңә. Премьер-министр вазифаһында шәйех Хасина 2009 йылдың 6 ғинуарында рәсми ант ҡабул итә[30].

2014 йылда парламент һайлауҙарында еңгәндән һуң, шәйех Хасина Вазед яңы 5 йыллыҡ мөҙҙәткә власта ҡала. 2018 йылдың 30 декабрендә сираттағы һайлауҙар үтә, Авами лигаһы 300 урындың 259-ын яулай, ә шәйех Хасина премьер-министр вазифаһын һаҡлап ҡала.

Хөкүмәт һәм сәйәси система[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Дакка

Бангладеш — унитар дәүләт һәм парламент республикаһы[31]. Илдең бөтә халҡы 18 йәше тулғандан һуң туранан-тура парламент һайлауҙарында ҡатнашыу хоҡуғына эйә. Бер палаталы «Джатия Сангсад» парламентына һайлауҙар биш йылға бер үткәрелә. Джатия Сангсад Бхабан исеме менән билдәле парламент бинаһы архитектор Луи Кан тарафынан проектлана. Парламентта барлығы 345 урын, шул иҫәптән бер мандатлы һайлау округтарынан һайланған ҡатын-ҡыҙ депутаттар өсөн 45 урын махсус резервта бар. Премьер-министр, хөкүмәт башлығы булараҡ, кабинет ойоштора һәм дәүләт менән идара итә. Ул формаль рәүештә Бангладеш президенты тарафынан тәғәйенләнһә лә, ул парламент күпселеген күрһәтергә тейеш. Президент посы церемониялыраҡ, ә илдең президенты парламент тарафынан һайлана[32].

Ләкин президент власы күсеү һәм власты үткәреү өсөн яуап биргән күсмә хөкүмәт ойоштороу моментында киңәйә. Күсеүсе хөкүмәт офицерҙары мотлаҡ партияһыҙ булырға һәм үҙ бурыстарын үтәү өсөн өс айға вазифаға тәғәйенләнергә тейеш. Власты тапшырыуҙың бындай ысулы беренсе тапҡыр Бангладеш тарафынан 1991 йылда һайлауҙар ваҡытында ҡулланыла һәм 1996 йылда Конституцияға 13-сө төҙәтмә менән нығытыла[33].

Бангладеш Конституцияһы тәүге вариант буйынса 1972 йылда ҡабул ителә һәм әлеге ваҡытта уға 14 төҙәтмә индерелгән[34]. Илдең юғары суд органы — юғары суд, уға судьяларҙы ил президенты тәғәйенләй. Суд һәм хоҡуҡ һаҡлау органдары насар үҫешкән. Суд һәм башҡарма вәкәләттәрҙе бүлеү 2007 йылдың 1 октябренә тамамлана. Был бүленеш һөҙөмтәһендә суд власы битараф һәм көслө булыр тип көтөлә ине. Ҡануниәт системаһы нигеҙендә шулай уҡ инглиз прецедент хоҡуғы бар, ғаилә, никах һәм вариҫлыҡҡа ҡағылышлы закондарҙы иҫәпкә алмағанда, улар төрлө халыҡ төркөмдәренең дини традицияларынан үҙләштерә.

Бангладештың төп партиялары — Авами лигаһы һәм Бангладеш Милли партияһы. Банладеш Милли Ппартияһының лидеры — Халеда Зия һәм уның төп сәйәси союздаштары, төрлө исламсы партиялар, мәҫәлән, «Джамаат Исламия Бангладеш» һәм Ислами Ойкья Джот[35], шул уҡ ваҡытта « Авами Лигаһы» лидеры шәйех Хасиндың сәйәси союздаштары булып һул һәм дин әһелдәренә ҡаршы партиялар тора. Шәйех Хасина менән Халеда Зиа бер-береһенә дошман булып торалар һәм сәйәси майҙанда 15 йыл өҫтөнлөк итәләр. Тағы ла бер мөһим уйынсы — «Джатья» партияһы тора, уның лидеры — элекке хәрби диктатор Эршад. «Авами лигаһы» һәмБангладеш Милли партияһының ҡапма-ҡаршылығы бик көслө һәм протестар, көс ҡулланыу һәм үлтереүҙәр менән билдәләнә. Йәштәрҙең сәйәси әүҙемлеге сиктән тыш юғары һәм бойондороҡһоҙлоҡ өсөн көрәш заманынан килә. Бөтә партияларҙың да тиерлек составында йәштәр хәрәкәте бар, уларҙың етәкселәре хатта Парламентҡа һайланалар.

Илдә 2005 йылдың февралендә ике радикаль террористик ойошма — Джаграта муслим джаната Бангладеш[en] (JMJB) һәм Джамаатул-муджахедин Бангладеш[en] тыйыла. 1999 йылдан алып барған бер нисә террористик акт һөҙөмтәһендә 2006 йылда JMJB һәм JMB ойошмаларының шикле ағзалары һәм етәкселәре ҡулға алына. Етәкселәр үлем язаһына хөкөм ителә һәм башҡарыла. Бангладеш хөкүмәтенең террорға ҡаршы операциялар үткәреүе башҡа дәүләттәр лидерҙарының ыңғай яуап биреүенә сәбәпсе була.

2007 йылдың 11 ғинуарында яңы һайлау исемлеген әҙерләү, илдең хәрбиҙәре хуплаған коррупцияға ҡаршы көрәш тураһында ғәҙәттән тыш ҡарар ҡабул итеү һөҙөмтәһендә, Фәхруддин Әхмәд етәкселегендәге Күсмә хөкүмәт 2007 йылдың 22 ғинуарында һайлауҙарҙы туҡтатып тора. Хәрбиҙәр күсмә хөкүмәткә коррупцияға ҡаршы көрәштә ярҙам күрһәтә, уның һөҙөмтәһендә Бангладеш Халыҡ-ара Transparency International «коррупционлығы индексы» нда иң аҫтан 147 урынға күсә[36]. «Авами лигаһы» етәкселегендәге Ҙур Альянс 2008 йылдың 29 декабрендәге һайлауҙарҙа парламентта 300 урындың 230-ын алып, бер һүҙһеҙ еңеү яулайОло Альянс етәкләгән лиг, һүҙһеҙ еңеү яуланы 2008 йылдың 29 декабрендәге һайлауҙар булһа, парламенттағы урындар 230 алынған 300[37].

Халыҡ-ара мөнәсәбәттәр[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Бангладеш хәрби-диңгеҙ флоты фрегаты

Бангладеш халыҡ-ара мөнәсәбәттәрҙә халыҡ-ара ойошмалар менән хеҙмәттәшлекте киңәйтеүгә йүнәлтелгән сәйәси курс буйынса сығыш яһай һәм, иң элек, Берләшкән Милләттәр Ойошмаһы менән. 1974 йылда Бангладеш Британия Милләттәр Берҙәмлеге һәм Берләшкән Милләттәр Ойошмаһы берләшмәһенә инә һәм шул ваҡыттан (1978—1979 һәм 2000—2001 йылдарҙа) алып ике тапҡыр БМО Именлек Советының даими булмаған ағзаһы итеп һайлана. XX быуаттың 80-се йылдарында Бангладеш Көньяҡ Азия илдәре менән хеҙмәттәшлекте киңәйтеү маҡсатында Көньяҡ Азия төбәк хеҙмәттәшлеге ассоциацияһын булдырыуҙа төп роль уйнай. Бангладеш 1985 йылда ойошмаға нигеҙ һалынғандан алып ике тапҡыр президентлыҡ итә.

Бангладеш Һиндостан менән иң мөһим һәм ҡатмарлы мөнәсәбәттә. Илдәр араһындағы мөнәсәбәттәр мәҙәни-тарихи бәйләнештәр нигеҙендә формалашҡан һәм ил эсендәге фекер алышыуҙарҙың мөһим өлөшө булып тора. Һиндостан менән мөнәсәбәттәр бойондороҡһоҙлоҡ өсөн һуғыш барышында күрһәтелгән хәрби һәм иҡтисади ярҙам һәм һуғыштан һуңғы реконструкция ваҡытындағы ярҙам һөҙөмтәһендә ыңғай башлана. Ваҡыт үтеү менән, илдәр араһындағы мөнәсәбәттәр төрлө сәбәптәр арҡаһында үҙгәрә.

Төп «ыҙғыш алмаһы» булып Фаракка дамбаһын төҙөү һәм файҙаланыуы тора[38]. Һиндостан Ганг йылғаһында 1975 йылда Бангладеш сигенән 18 км (11 миль) алыҫлыҡта дамбалар төҙөй башлай. Бангладеш рәсмиләре әйтеүенсә, плотина илдең ауыл хужалығына кәрәкле ҙур күләмдәге һыуҙы тартып ала һәм тәбиғәт бәлә-ҡазаларынан шул тиклем ныҡ яфаланған илдә кеше ҡулы менән эшләнгән бәлә-ҡазалар кимәлен арттыра[39]. Һиндостан һиндтарға ҡаршы булған сепаратистарға һәм ислам боевистарына иғтибарҙы йәлеп итергә саҡыра, йәнәһе лә улар 2500 миль (4000 км) оҙонлоҡтағы сик буйында һыйыныу урыны тапҡан, шулай уҡ законһыҙ иммигранттар ағымы, Һиндостан уларҙан һаҡланыу өсөн сәнскеле сымдан торған һаҡлағыс хатта ҡоролмалар төҙөй[40]. Ләкин Төбәк-ара Төбәк хеҙмәттәшлек ассоциацияһы саммитында 2007 йылда ике яҡ сик буйы мәсьәләләрен хәл итеү, шулай уҡ хәүефһеҙлекте тәьмин итеү һәм иҡтисади үҫеш менән бәйле мәсьәләләрҙе хәл итеү тураһында һөйләшеп килешә[41].

Ҡораллы көстәр[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Бангладеш Ҡораллы көстәре профессиональ нигеҙҙә формалаша. Армияның дөйөм һаны 200 000 кеше тәшкил итә (шул иҫәптән резервтағылар[42]), шуларҙан хәрби һауа көстәрендә — 22 000 кеше[43], флотта — 14 950 кеше[44]. 7 дивизиянан тора, уларҙың составында 16 пехота, 1 бронетанк, 3 артиллерия һәм 1 инженер бригадаһы бар. Бынан тыш, 3 бронетанк полкы бар. Башлыса сит илдә етештерелгән, башлыса Ҡытайҙыҡы. Бангладешта яҡынса 160 танк һәм 60 берәмеккә яҡын еңел бронемашина ҡулланыла. Илде һаҡлауҙағы традицион роленән тыш, армия сәйәси тотороҡһоҙлоҡ осоронда һәм тәбиғәт һәләкәттәрен тергеҙеү һәм тәртип һаҡлауға йәлеп ителә. Әлеге ваҡытта Бангладеш хәрби конфликттарҙа ҡатнашмай, ләкин Фарсы ҡултығында һуғышы ваҡытында коалиция ҡарамағына 2300 кеше бирә. Бангладеш БМО эгидаһы аҫтындағы бөтә донъя буйынса операцияларҙа әүҙем ҡатнаша. Мәҫәлән, 2007 йылда Бангладештың Конго Демократик Республикаһында, Либерияла, Суданда, Көнсығыш Тиморҙа һәм Кот-д’Ивуарҙа вәкилдәре була[45]. Хәрби-диңгеҙ флотына 5 фрегат (50-се йылдарҙа төҙөлгән 3 элекке британ фрегаты, «Осман» Ҡытай фрегаты һәм Көньяҡ Кореяның яңы «Бонгобондху» фрегаты), 11 ракета катеры, 11 торпедалы кәмә, 20 ҡарауыл карабы инә.

Илдә шулай уҡ 50 000-дән ашыу кешенән торған (эске эштәр министрлығына буйһонған ун мең сик һаҡсыһы, 30 меңлек «Бангладеш уҡсылары» корпусы, 5000 кешелек хәрбиләштерелгән полиция көстәре, 200 яр буйы һағы кешеһе) хәрбиләштерелгән подразделениелары бар[46].

Бангладеш Ҡытай Халыҡ Республикаһы менән иң йылы мөнәсәбәттәрен үҫтерә, был, бигерәк тә һуңғы ун йыллыҡта, Көньяҡ Азия илдәренең иҡтисади хеҙмәттәшлеге һөҙөмтәһе булып тора. 2006—2007 йылдар араһында Бангладешта етештерелгән ҡайһы бер тауарҙарҙың Ҡытай баҙарына пошлинаһыҙ импорт тураһындағы килешеүҙәр һөҙөмтәһендә илдәр араһында тауар әйләнеше 28,5 процентҡа арта. Иҡтисади өлкәлә генә түгел, Бангладеш ҡораллы көстәре менән Ҡытай Халыҡ азатлыҡ армияһы араһында Бангладешты Ҡытай етештергән хәрби техника менән тәьмин итеү тураһындағы ике яҡлы килешеүҙәр нигеҙендә хеҙмәттәшлек нығына. Ҡул ҡуйылған килешеүҙәр атыу ҡоралынан алып ҡытай фрегаты 053H1 кеүек эре диңгеҙ судноларына тиклем хәрби техниканың киң спектрын үҙ эсенә ала.

Административ бүленеш[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Бангладештың административ бүленеше

Бангладеш 8 административ өлкәнән (дивизиондар[47][48]) тора, уларҙың һәр ҡайһыһы өлкәнең иң ҙур ҡалаһы исемен йөрөтә: Барисал, Читтагонг, Дакка, Кхулна, Раджшахи, Силхет, Маймансингх һәм Рангпур исемен йөрөтә.

Административ өлкәләр, үҙ сиратында, райондарға бүленә («зила»). Илдә барлығы 64 район бар, уларҙың һәр береһе ярҙамсы райондарға бүленә («упазила» йәки «тхана»). Полиция идаралығы булған территория (police station), ҙур ҡалалар территорияһын иҫәпкә алмайынса, бер нисә коммунаға бүленә, уларҙың һәр береһендә бер нисә ауыл булыуы мөмкин. Ҙур ҡалалар территорияһында полиция бүлектәре участкаларға (ward) бүленә, улар, үҙ сиратында, кварталдарға (mahalla) бүленә. Өлкәләр, округ һәм бәләкәй округтар кимәлендә рәсми рәүештә һайлауҙар процедуралары юҡ, ә тейешле административ берәмектәр етәкселеге тәғәйенләнә. Туранан-тура һайлау һәр участкала (wards) бар, уларҙа кабинет рәйесе һәм ағзалары һайлана. 1997 йылда парламент акты ҡабул ителә, уға ярашлы һайлауҙар ваҡытында һайлау участкаһында мотлаҡ рәүештә ҡатын-ҡыҙ кандидаттар өсөн өс урын ҡалдырыла[49].

Дакка ҡалаһы — дәүләттең баш ҡалаһы һәм Бангладештың иң ҙур ҡалаһы. Илдең башҡа эре ҡалалары — Читтагонг, Кхульна, Раджшахи, Силхет, Барисал, Комилла, Рангпур. Ҙур ҡалаларҙа мэр һайлау тәртибе бар, ә башҡа муниципалитеттар рәйес һайлай. Мэрҙар һәм рәйестәр биш йылға һайлана.

Ҡала Халҡы (2011)[50] Өлкә
Дакка 8 906 039 Дакка
Читтагонг 592 439 2 Читтагонг
Кхулна 664 728 Кхулна
Силхет 663 531 Силхет
Раджшах 451 425 Раджшах
Комилл 901 407 Читтагонг
Тонга 420 406 Дакка
Богра 400 983 Раджшах
Маймансингх 918 389 Маймансингх
Барисал 339 308 Барисал

Климаты һәм географияһы[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Төбәктең Йыһандан һүрәттәр

Щулай уҡ ҡарағыҙ[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

  • Бангладеш транспорты
  • Бангладешта туризм
  • Бенгал теле статусы өсөн көрәш

Иҫкәрмәләр[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

  1. ↑ Constitution of Bangladesh 2012 йылдың 6 март көнөндә архивланған., Part V, Chapter 1, Article 66; University of Minnesota, retrieved: 2010-08-28
  2. ↑ Предварительные результаты переписи 2011 года
  3. ↑ 3,0 3,1 ЦРУ (2010) 2011 йылдың 4 июнь көнөндә архивланған.
  4. ↑ https://data.iana.org/time-zones/tzdb-2021e/asia
  5. ↑ Countrymeters (билдәһеҙ).
  6. ↑ Democracy Index 2018: Me too? Political participation, protest and democracy. Дата обращения: 25 ғинуар 2019.
  7. ↑ Поспелов, 2002
  8. ↑ Ҡалып:Словарь собственных имён русского языка
  9. ↑ Bharadwaj, G. The Ancient Period // History of Bengal / Majumdar, R. C.. — B.R. Publishing Corp, 2003.
  10. ↑ Early History, 1000 B.C.-A.D. 1202 // Bangladesh: A country study / James Heitzman and Robert L. Worden. — Library of Congress, 1989. — ISBN 8290584083.
  11. ↑ Eaton, R. The Rise of Islam and the Bengal Frontier. — University of California Press, 1996. — ISBN 0-520-20507-3.
  12. ↑ Baxter, C. Bangladesh, from a Nation to a State (билдәһеҙ)К:Википедия:Статьи с некорректным использованием шаблонов:Книга (указан неверный код языка). — Westview Press, 1997. — ISBN 0-8133-3632-5.
  13. ↑ Baxter, pp.30-32
  14. ↑ Sen, Amartya. Poverty and Famines (инг.). — Oxford University Press, 1973. — ISBN 0-19-828463-2.
  15. ↑ Baxter, pp. 39-40
  16. ↑ Collins, L; D Lapierre. Freedom at Midnight, Ed. 18. — Vikas Publishers, New Delhi, 1986. — ISBN 0-7069-2770-2.
  17. ↑ Collins, L; D Lapierre. Freedom at Midnight, Ed. 18 (билдәһеҙ)К:Википедия:Статьи с некорректным использованием шаблонов:Книга (указан неверный код языка). — Vikas Publishers, New Delhi, 1986. — ISBN 0-7069-2770-2.
  18. ↑ Baxter, p. 72
  19. ↑ Baxter, pp. 62-63
  20. ↑ Bangladesh cyclone of 1991. www.britannica.com. Дата обращения: 13 ғинуар 2019.. Britannica Online Encyclopedia.
  21. ↑ Baxter, pp. 78-79
  22. ↑ Salik, Siddiq. Witness to Surrender. — Oxford University Press, 1978. — ISBN 0-19-577264-4.
  23. ↑ LaPorte, R. Pakistan in 1971: The Disintegration of a Nation (инг.) // Asian Survey (инг.)баш. : journal. — 1972. — Т. 12. — № 2. — С. 97—108. — DOI:10.1525/as.1972.12.2.01p0190a
  24. ↑ Rummel, Rudolph J., «Statistics of Democide: Genocide and Mass Murder Since 1900». www.Hawaii.edu. Дата обращения: 13 ғинуар 2019., ISBN 3-8258-4010-7, Chapter 8, Table 8.2 Pakistan Genocide in Bangladesh Estimates, Sources, and Calcualtions. www.hawaii.edu. Дата обращения: 13 ғинуар 2019.
  25. ↑ Sen, Amartya. Poverty and Famines. — Oxford University Press, 1973. — ISBN 0-19-828463-2.
  26. ↑ 26,0 26,1 Mascarenhas, A. Bangladesh: A Legacy of Blood. — Hodder & Stoughton, London, 1986. — ISBN 0-340-39420-X.
  27. ↑ Наводнение в Бангладеш 1974 год (билдәһеҙ) (недоступная ссылка). www.mysterylife.ru. Дата обращения: 13 ғинуар 2019. Архивировано 12 апрель 2016 года. 2016 йылдың 12 апрель көнөндә архивланған.
  28. ↑ Bangladesh tops most corrupt list. BBC News (18 октябрь 2005). Дата обращения: 13 апрель 2007.
  29. ↑ Bangladesh election seen as fair, though loser disputes result, New York Times (30 ноябрь 2008).
  30. ↑ Hasina takes oath as new Bangladesh prime minister, Reuters (6 ғинуар 2009). 3 июль 2010 тикшерелгән.
  31. ↑ Constitution of Bangladesh. Parliament.gov.bd. Дата обращения: 28 ноябрь 2010. Архивировано 21 август 2011 года. 2012 йылдың 6 март көнөндә архивланған.
  32. ↑ Background Note: Bangladesh (недоступная ссылка). www.state.gov. Дата обращения: 13 ғинуар 2019. Архивировано 22 июнь 2011 года., US Department of State, May 2007
  33. ↑ Khan, Zillur R. Bangladesh's experiments with parliamentary democracy (инг.) // Asian Survey (инг.)баш. : journal. — 1997. — Т. 37. — № 6. — С. 575—589. — DOI:10.1525/as.1997.37.6.01p0256x
  34. ↑ Khan, Zillur R. Bangladesh's experiments with parliamentary democracy (инг.) // Asian Survey (инг.)баш. : journal. — 1997. — Т. 37. — № 6. — С. 575—589. — DOI:10.1525/as.1997.37.6.01p0256x
  35. ↑ The Canadian Press: Bangladesh’s Islamist parties face ban after court rules against religion-based politics. web.archive.org. Дата обращения: 13 ғинуар 2019.
  36. ↑ cpi 2008 table /cpi2008/2008/in focus/news room. Transparency.org. Дата обращения: 3 июль 2010. Архивировано 21 август 2011 года. 2009 йылдың 11 март көнөндә архивланған.
  37. ↑ Bangladesh Election Commission. 123.49.39.5. Дата обращения: 3 июль 2010. Архивировано 21 август 2011 года.
  38. ↑ Ali, M.M. India’s Major Gains and Losses in World Affairs (недоступная ссылка). Washington Report on Middle East Affairs (март 1997). Дата обращения: 29 апрель 2008. Архивировано 21 ноябрь 2006 года.
  39. ↑ Ali, M.M. India’s Major Gains and Losses in World Affairs. Washington Report on Middle East Affairs (март 1997). Дата обращения: 29 апрель 2008. Архивировано 21 ноябрь 2006 года.
  40. ↑ India quietly ringing Bangladesh with barbed-wire, cutting off former neighbors. Дата обращения: 13 ғинуар 2019., by Tim Sullivan, Associated Press, June 25, 2007
  41. ↑ Pattanaik, Smruti S., "India-Bangladesh Relations after the Foreign Secretary Level Talks. Дата обращения: 13 ғинуар 2019., " Institute for Defense Studies and Analyses, July 17, 2007.
  42. ↑ Bangladesh Military Forces. www.bdmilitary.com. Дата обращения: 13 ғинуар 2019.(недоступная ссылка). Retrieved 12 June 2009.
  43. ↑ Bangladesh Military Forces. www.bdmilitary.com. Дата обращения: 13 ғинуар 2019.(недоступная ссылка). Retrieved 12 June 2009.
  44. ↑ Including service and civilian personnel. See Bangladesh Navy (недоступная ссылка). www.bangladeshnavy.org. Дата обращения: 24 март 2010. Архивировано 24 март 2010 года.. Retrieved July 17, 2007.
  45. ↑ TOTAL BD PARTICIPATION IN UN DEPL (COMPLETED) (недоступная ссылка). Bangladesh Army (февраль 2007). Дата обращения: 2 май 2008. Архивировано 11 июнь 2008 года. 2009 йылдың 13 февраль көнөндә архивланған.
  46. ↑ Военно-промышленный комплекс и вооружённые силы Бангладеш (билдәһеҙ). Дата обращения: 13 ғинуар 2019.
  47. ↑ Rangpur becomes a division bdnews24.com. Дата обращения: 16 май 2011. Архивировано 16 май 2011 года. 2011 йылдың 16 май көнөндә архивланған.
  48. ↑ CIA World Factbook 2007. www.cia.gov. Дата обращения: 13 ғинуар 2019. 2021 йылдың 1 ғинуар көнөндә архивланған.
  49. ↑ Local Government Act, No. 20, 1997
  50. ↑ Bangladesh - Population and Housing Census 2011. IHSN Survey Catalog. Дата обращения: 3 август 2017.

Әҙәбиәт[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Һылтанмалар[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

П: Портал «Бангладеш»
wikt: Бангладеш Викиһүҙлектә
commons: Бангладеш Викимилектә
n: Бангладеш Викияңылыҡтарҙа
voy: Бангладеш Викигид
https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Бангладеш&oldid=1182064 ҡабул ителгән