Конго Демократик Республикаһы

Һылтанмаларҙы төҙәтергә
Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте
'{{{Башҡортса исеме}}}
'
{{{Эйәлек килеш}}} гербы
[[{{{Эйәлек килеш}}} флагы|Флаг]] {{{Герб урынына}}}
[[{{{Эйәлек килеш}}} гимны|Государственный гимн {{{Эйәлек килеш}}}]]
Рәсми телдәр Француз теле
Баш ҡала Киншаса
Территория
• Бөтәһе
2 344 858 км²
Валюта конголезский франк (CDF, код 976)
Интернет-домен .cd
Код ISO CD
МОК коды COD
Телефон коды +243
Сәғәт бүлкәте UTC+1:00[d] һәм UTC+2:00[d]
Был терминдың башҡа мәғәнәләре лә бар, ҡарағыҙ: Конго (мәғәнәләр).
Конго Республикаһы — баш ҡалаһы Браззавиль булған дәүләт менән бутамаҫҡа

Конго Демократик Республикаһы (франц. République Démocratique du Congo), Конго ДР — Үҙәк Африкалағы дәүләт. Баш ҡалаһы — Киншаса. Дәүләт теле — француз теле. 26 провинцияға бүленә. 1960 йылдарға тиклем Конго Демократик Республикаһы Бельгияның колонияһы булған.

2020 йылдар уртаһына ҡарата мәғлүмәт буйынса, халҡы — 101 миллион самаһы кеше, территорияһы — 2 858 344 км² тәшкил иткән, ике күрһәткес буйынса ла төбәктең иң эре илдәренең береһе булып тора. Майҙаны буйынса Алжирҙан ғына ҡалыша, континентта 2-се урын, ә халҡы буйынса Нигерия, Эфиопия һәм Мысырҙан ҡалыша дүртенсе урында тора.

Этномәҙәни төрлөлөгө менән айырыла.

Федератив дәүләт, президент республикаһы. 2019 йылдың 24 ғинуарында президент вазифаһын Феликс Чисекеди биләй.

Конго Республикаһы, Үҙәк Африка Республикаһы, Көньяҡ Судан, Уганда, Руанда, Бурунди, Танзания, Замбия, Ангола, шул иҫәптән менән Ангола эксклавы Кабинда менән ҡоро ер сиге бар.

Донъялағы иң фәҡир илдәрҙең береһе. Эске тулайым продукт күләме һатып алыу мөмкинлеге паритеты буйынса 2019 йыл өсөн 78,297 миллиард АҠШ доллары тәшкил иткән (йән башына яҡынса 800 АҠШ доллары). Аҡса берәмеге — конго франкы.

Физик-географик ҡылыҡһырлама[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Конго Демократик Республикаһы — көнбайыш экваториаль Африка иле. Илдең территорияһын Конго йылғаһы бассейны биләй. Көнсығыштан ил территорияһы Африка ярығы (рифт) менән сиктәш. Көнбайыштағы сигендә диңгеҙгә сығыу юлы бар, яр буйы һыҙығының оҙонлоғо ни бары 37 км — был донъяла оҙонлоғо буйынса иң бәләкәй яр һыҙыҡтарының береһе.

Конго Республикаһы, Үҙәк Африка Республикаһы, Көньяҡ Судан, Уганда, Руанда, Бурунди, Танзания, Замбия, Ангола, шул иҫәптән менән Ангола эксклавы Кабинда менән ҡоро ер сиге бар.

Конго Демократик Республикаһының территорияһы өлөшләтә экваториаль климат бүлкәтенә, өлөшләтә субэкваториаль йәки саванналарға ҡарай.

Рельефы[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Конго Демократик Республикаһы киң үҙәк яйланан ғибәрәт (Конго уйпатлығы) ғибәрәт, көнсығышта тауҙар, көньяҡта һәм көньяҡ-көнбайышта тигеҙлектәр һәм саванналар, төньяҡта баҫыуҙар менән уратып алынған тропик урмандар менән ҡапланған. Бейек тау массивы Рувензори илдең көнсығыш сигендә урынлашҡан.

Файҙалы ҡаҙылма байлыҡтары[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Файл:Рельеф ДРК.png
Конго Демократик Республикаһы рельефы

Ер аҫты байлыҡтары — баҡыр, кобальт, кадмий, боксит, тимер мәғдәне, күмер, таш, алмас, алтын, көмөш, нефть, цинк, марганец, ҡурғаш, уран. Республика территорияһында урандың бөтә донъяла табылған запастарының яртыһынан күберәге урынлашҡан. Малахит һәм колумбит-танталит ятҡылыҡтары бар. Ил территорияһында Африка баҡыр бүлкәтенең өлөшө урынлашҡан.

Хайуандар донъяһы[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Фаунаһы фил, арыҫлан, гепард, леопард, каракал, шимпанзе, горилла, жираф, окапи, зебра, бүреләрҙән ғибәрәт. Йылғаларҙа крокодил һәм бегемоттар, ә саванналарҙа — Африка буйволдары, антилопа һәм башҡа үлән ашаусы тояҡлылар күп. Шулай уҡ күп төрлө йыландар, шул иҫәптән, донъяла иң ағыулы йыландарҙың береһе мамба осрай. Ҡоштар араһында: фламинго, берғаҙан, тутыйғош, селән, нектарница, Африка тәгәрлеге. Бик күп бөжәктәр, шул иҫәптән малярия серәкәйе һәм йоҡо ауырыуына килтереүсе цеце себене бар.

Тарихы[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Пигмейҙар Конгоның боронғо халҡы булған. Б. э. т. II мең йыллыҡта төньяҡтан игенселек менән шөғөлләнеүсе банту ҡәбиләләре килә башлай, улар үҙҙәре менән игенселек, мәғдән эшкәртеү оҫталығын алып килә, беренсе дәүләт ойошмалары төҙөй. Улар араһында иң мөһиме Конго короллеге була, ул яҡынса XIV быуаттарҙа барлыҡҡа килә, хәҙерге Анголаның төньяғын биләгән. Был дәүләт хакимдары мани-конги титулын йөрөткән, ә баш ҡалаһы Мбанза-Конго булған.

XV быуат аҙағында Конго йылғаһы тамағына португалдар килә. Конго хужаларының төп килеме Европа илдәре менән, бигерәк тә Португалия менән, ҡолдар менән сауҙа итеү булған. Конголез ҡолдары Америка плантацияларында файҙаланылған.

1876 йылда илгә бельгиялылар үтеп инә.

1885—1908 йылдарҙа ил Конго Ирекле дәүләте исеме аҫтында Бельгия короле Леопольд II-нең шәхси милке булған[1]. Тарихтың был осорона аяуһыҙ диктатура хас, ул урындағы халыҡты каучук һәм фил һөйәге табыуға мәжбүр иткән. 1908 йылда Леопольд был территорияны Бельгия хөкүмәтенә һата һәм ил Бельгия Конгоһы булараҡ билдәле колония була.

1960 йылдың майында Патрис Лумумба етәкселегендәге Конго Милли хәрәкәте урындағы парламентта һайлауҙарҙа еңеп сыға[2]. 1960 йылдың 30 июнендә ил Конго Республикаһы исеме аҫтында бойондороҡһоҙлоҡ ала.

Африканың бөйөк Конго йылғаһының уң ярында урынлашҡан Урта Конго бойондороҡһоҙлоҡ алыу менән «Конго республикаһы» исемен һайлағанға күрә, күпмелер ваҡыт был илдәрҙе баш ҡалаларының исемдәре менән генә айыралар — Конго-Браззавиль Республикаһы һәм Конго-Леопольдвиль Республикаһы (Леопольдвилдең хәҙерге исеме Киншаса).

Бер аҙҙан һуң бойондороҡһоҙлоҡ алыу менән ил Катанга (Бельгияның Union Minière корпорацияһы менән бәйле CONAKAT, уң партияның лидеры Моиз Чомбе етәкселегендәге[1]) һәм Көньяҡ Касаи көньяҡ-көнсығыш провинцияларында (Лумумбаның элекке көрәштәше Альбер Калонджи етәкселегендә) сепаратизмы менән осраша.

1960 йылдың 5 сентябрендә президент Касавубу Лумумбаны премьер-министры вазифаһынан алып ташлай, был ваҡиға илдәге күп йыллыҡ сәйәси көрсөккә сәбәпсе була.

1961 йылда конголез армияһы генераль штабы начальнигы Мобуту (буласаҡ диктатор, 1971 Конгоны Заир тип үҙгәртә) оппозициялағы Лумумбаны уның дошмандарына — үҙҙәре иғлан иткән Катанганың ҡораллы көстәренә йәшерен тапшыра[1], бельгиялылар ярҙам иткән сепаратистар Лумумбаны ҡаты язалайҙар һәм үлтерәләр (ҡайһы бер мәғлүмәттәр буйынса, АҠШ ЦРУ-һының махсус операциялары Конгоның милли лидерын үлтереүҙе планлаштыра[3]).

1963 йылдың ғинуарына БМО ғәскәрҙәре Конго хөкүмәтенә илдең көньяҡ-көнсығышында тоҡанған фетнәне баҫтырырға ярҙам итә. Граждандар һуғышы һөҙөмтәһендә, Катангала иң ҙур диаспора тәшкил иткән (Конго Республикаһының йөҙ меңдән ашыу аҡ тәнле халҡының 31 % — ы бойондороҡһоҙлоҡтоң беренсе йылдарына тура килә) европеоид халҡы илдән күсеп китә[4].

1964 йылда президент Касавубу эмиграциянан ҡайтҡан Моиз Чомбены Конгоның премьер-министры итеп тәғәйенләй. Чомбе Хөкүмәте Лумумба яҡлылар күтәргән Симба ихтилалын баҫтыра. 1965 йылдың яҙында Чомбеның CONACO партияһы парламент һайлауҙарында еңеү яулай. Әммә октябрҙә Касавубу Чомбены хөкүмәт башлығы вазифаһынан бушата, уның урынына Эварист Кимба килә.

1965 йылдың ноябрендә Мобуту АҠШ һәм Бельгиянан үҙенең ғәскәрҙәрен премиялауға финанс ярҙамы ала[5], дәүләт түңкәрелеше ҡыла һәм президент Касавубуны ҡолата.

1966 йылда Мобуту хөкүмәте баш ҡалаға яңы исем — иҫке Леопольдвиль исеме урынына Киншаса исемен бирә.

1971 йылдың 27 октябрендә ил атамаһы Заир тип үҙгәртелә.

1997 йылда Мобуту диктатураһы ҡолатылғандан һуң (Беренсе конголез һуғыш һөҙөмтәһендә), ил хәҙерге исеме — Конго Демократик Республикаһы исемен йөрөтә.

1998—2002 йылдарҙа ил Бөйөк Африка һуғышының (Икенсе Конголез һуғышы) аренаһы булып тора[6] , уға Үҙәк һәм Көньяҡ Африканың барлыҡ дәүләттәре йәлеп ителә.

Рәсәй Федерацияһы менән дипломатик мөнәсәбәттәргә эйә, ул 1960 йылдың 7 июлендә СССР менән төҙөлә

Халҡы[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Конго Демократик Республикаһы халҡының 2020 йылдағы йәш-енси пирамидаһы
Йыл Халыҡ
1 5 000 000
1000 10 000 000
1500 20 000 000
1880 30 000 000[7]
1900 440 8 000
1960 16 600 000
2000 500 000 49
2010 68 000 000
2020 101 000 000
2100 (фараз) 275 000 000

Халыҡ һаны — 101,8 миллион (халыҡ иҫәбен алыу: июль 2020; донъяла 15-се урын).

Йыллыҡ артымы — 3,18 %.

Тыуым — 1000 ҡатын-ҡыҙға 41 (бер ҡатын-ҡыҙға 5,77 тыуым, донъяла 3-сө урын).

Үлем — 1000 кешегә 8,4.

Сабыйҙар үлеме — 1000 сабыйға - 64,5

Уртаса ғүмер оҙонлоғо: йәш ир-егеттәр - 59, ҡатын-ҡыҙҙар - 63 йәш.

СПИД менән зарарланыу (ВИЧ) — 0,8 % (2018 йылғы баһа буйынса, зарарланыусылар 800 000).

Грамоталылыҡ — 88,5 % ир-егет; 66,5 % ҡатын-ҡыҙ (2016 йыл баһаһы). Башланғыс белем биреү колониаль осорҙа уҡ билдәләнә, шул уҡ ваҡыттағы Африка өсөн был бик һирәк күренеш була.

Ҡала халҡы — 45,6 %.

Этник составы: 200-ҙән ашыу халыҡ, 242 тел, башлыса банту; күп һанлы халыҡтар — монго, луба, конго һәм мангбету-азанде - бергә халыҡтың 45 % тәшкил итә.

Диндәр: католиктар — 29,9 %; протестанттар — 26,7 %; башҡа христиандар — 36,5 %; кимбангистар — 2,8 %; мосолмандар — 1,3 %; синкретик һәм абориген культтары — 2,8 %.

Телдәр[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Конго Демократик Республикаһының дәүләт теле булып француз теле тора, этник нейтраль тел, ул илдә йәшәгән төрлө милләт вәкилдәре араһында аралашыуҙы еңеләйтә.

Конго Демократик Республикаһында дөйөм алғанда 242 йәнле һөйләү теле бар. Ethnologue 215 тел иҫәпләй. Рәсми тел булып француз теле тора, ул колониаль осорҙан мираҫ булып күскән. Дүрт тел «милли» статусҡа эйә: конго, лингала, суахили, луба.

Лингала (үҙәктә һәм төньяҡ-көнбайышта милләт-ара аралашыу теле), кингвана (суахили диалекты, илдең үҙәк һәм көнсығышында), киконго (көньяҡ-көнбайыш), чилуба (үҙәге һәм көньяҡ-көнбайыш). Шулай уҡ, колониаль осор дауамында илдең рәсми теле булып голланд теле торған, әммә артабан уны француз теле ҡыҫырыҡлап сығарған. Дөйөм алғанда дәүләт территорияһында яҡынса 242 тел ҡулланышта ҡала.

Ил Бельгия колонияһы булған саҡта, башланғыс мәктәптә 4 тел уҡытылған, был күренеш Конгоны Европа колониаль осоронда халҡы милли телдәрҙәге грамотаға эйә булған иң һирәк Африка иле тип күрһәтә. Колониаль осорҙа һолланд һәм француз телдәре рәсми телдәр була, әммә француз теле иң мөһим тел булып ҡала.

Административ бүленеше[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Конго Демократик Республикаһының административ бүленеше

Конго Демократик Республикаһының административ бүленеше конституция һәм ғәмәлдәге закон менән регламентлана.

Конго Демократик Республикаһы 26 провинцияға бүленә. Һәр провинцияның башында губернатор тора, уны халыҡ 5 йыл мөҙҙәткә һайлай. Провинцияларҙа Закондар сығарыу власының юғары органдары булып халыҡ вәкилдәренең урындағы советтары тора, улар халыҡ тарафынан биш йыл мөҙҙәткә һайлана.

  1. Киншаса
  2. Үҙәк Конго
  3. Кванго
  4. Квилу
  5. Маи-Ндомбе
  6. Касаи
  7. Лулуа
  8. Көнсығыш Касаи
  9. Ломами
  10. Санкуру
  11. Маниема
  12. Көньяҡ Киву
  13. Төньяҡ Киву
  14. Итури
  15. Үрге Уэле
  16. Чопо
  17. Түбәнге Уэле
  18. Төньяҡ Убанги
  19. Монгала
  20. Көньяҡ Убанги
  21. Экваториаль
  22. Чуапа
  23. Танганьика
  24. Үрге Ломами
  25. Луалаба
  26. Үрге Катанга

Дәүләт ҡоролошо[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Дәүләт ҡоролошоноң нигеҙҙәре[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Конго Демократик Республикаһы — президентлыҡ төрөндәге федератив республика. Дәүләттең төп законы булып конституция тора, ул 2006 йылда ҡабул ителә. 2006 йылғы конституция, шулай уҡ Өсөнсө республика конституцияһы булараҡ та билдәле, 2006 йылдың февралендә үҙ көсөнә инә. Яңы конституция буйынса КДР парламенты ике палаталы: Сенат 108 ағзанан тора, улар төбәк парламенттар тарафынан биш йылға һайлана һәм 500 кешенән торған Милли йыйылыш, уны биш йыл мөҙҙәткә халыҡ һайлай. Башҡарма хакимиәт президент һәм Милли йыйылышта күпселек тәшкил иткән һәм партиянан премьер-министр етәкләгән хөкүмәт араһында бүленгән була. Хөкүмәт парламент алдында яуаплы, ә президент икенсе мөҙҙәткә һайланыу мөмкинлеге менән биш йылға һайлана. Яңы конституция шулай уҡ төбәктәргә яңы вәкәләттәр бирә. Провинцияларҙа закон сығарыу органдары губернаторҙарҙы — төбәк хөкүмәте башлыҡтарын һайлау хоҡуғына эйә. Шулай уҡ яңы конституция буйынса Юғары суд өс яңы институтҡа бүленә. Конституцияға аңлатма биреү прерогативаһы Конституция судына күсә.

Хөкүмәте[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Дүрт йыллыҡ күсеү осоронан һуң ике конституция араһында властың бөтә тармаҡтары кимәлендә яңы сәйәси институттар булдырылды, яңы административ бүленеш, ДРК сәйәси системаһы ҡабул ителде, ниһайәт, президент демократик республикаһының тотороҡло төрөн ҡабул итте. 2003 йылғы күсеү Конституцияһы ҡағиҙәләренә ярашлы, ике палатанан - Сенаттан һәм Милли йыйылыштан торған закондар сығарыу органы булдырылды[8]. Бынан тыш, Сенат яңы конституция әҙерләү өсөн яуаплы. Башҡарма власть президент һәм дүрт вице-президент етәкселегендәге 60 ағзанан торған министрҙар кабинетына йөкмәтелде. Президент ҡораллы көстәрҙең Юғары баш командующийы вәкәләттәрен алды. Күсеү конституцияһы шулай уҡ конституцияны аңлатыуға хоҡуҡлы Юғары суд етәкселегендә сағыштырмаса бойондороҡһоҙ суд системаһын билдәләне.

Чисекеди Феликс, Конго Демократик Республикаһының бишенсе президенты

Парламенты[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Конго Демократик Республикаһы парламенты ике палаталы:

  • Милли ассамблеяһы — түбәнге палата
  • Сенат — юғары палата

2011 йылғы һайлауҙар һөҙөмтәһе буйынса Милли ассамблеяла иң күп урынды (500-ҙән 62) президент Кабил Жозеф партияһы ала (Реконструкция һәм халыҡ демократик партияһы).

2007 йылдың 19 ғинуарында Сентаҡа һайлауҙар йомғаҡтары буйынса, президент партияһы 22 урын, 7 партия — 14-тән алып 2 урынға тиклем, 18 партия — 1-шәр урын, шулай уҡ Сенатҡа 26 партияһыҙ үтә.

Коррупция[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

1965-1997 йылдарҙа Конго Демократик Республикаһы менән етәкселек иткән Мобуту Сесе Секоның коррупцияны ғәмәлдә институциялаштырыуы һөҙөмтәһендә, 1996 йылда ил иҡтисади бөлгөнлөккә төшә[9]. Үҙенең хакимлығы ваҡытында Мобуту 4 миллиардтан алып 5 миллиард АҠШ долларына тиклем аҡса үҙләштерә[10]. 2009 йылдың июлендә Швейцария суды Мобутуның сит ил активтарын ҡайтарыу буйынса (Швейцария банктарында булған 6,7 миллион АҠШ долларына яҡын) элекке дәғүәләрҙең ваҡыты сыҡҡан, шуға күрә активтар уның ғаиләһенә тапшырылырға тейеш, тип билдәләй[11].

Президент Кабил Жозеф, 2001 йылда власҡа килгәс, иҡтисади енәйәттәр менән көрәш буйынса комиссия ойоштора[12].

Кеше хоҡуҡтары[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

БМО-ның ҡатын-ҡыҙҙарға ҡарата дискриминацияны бөтөрөү буйынса комитеты 2006 йылда Конгола, һуғыштан һуңғы күсеү осоронда ҡатын-ҡыҙҙарға ҡарата мөнәсәбәттәр һәм гендер тиңлеген үтәү өҫтөнлөклө маҡсат сифатында ҡаралмай, тип борсолоуын белдерҙе[13][14]. Илдең көнсығышы «көсләүҙәрҙең донъя баш ҡалаһы» тип аталды, ә сексуаль көсләүҙәр донъя менән сағыштырғанда иң таралғаны тип баһалана[15][16]. Проблема халыҡтың күпселеге ҡатын-ҡыҙға ҡарата көс ҡулланыуҙы норма тип ҡабул итеүе менән ҡатмарлаша[17]. 2007 йылдың июлендә Халыҡ-ара Ҡыҙыл Тәре комитеты Конго Демократик Республикаһының көнсығышындағы хәл буйынса борсолоу белдерҙе[18]. 2018 йыл һөҙөмтәләре буйынса донъяның ҡатын-ҡыҙҙар өсөн иң ҡурҡыныс рейтингын баҫтырып сығарған Thomson Reuters Foundation мәғлүмәттәре буйынса, Конго Демократик Республикаһы сәләмәтлек һаҡлау өлкәһендә ҡатын-ҡыҙҙар өсөн хәүеф-хәтәр күп булған дәүләттәр исемлегендә етенсе урында тора[19]. 2003 йылда пигмей халҡы вәкиле Синафаси Макело Берләшкән Милләттәр Ойошмаһының Төп халыҡтар форумында, һуғыш ваҡытында пигмейҙарға, уларҙы һунар ҡошо һымаҡ күреп, һунар иткәндәр һәм уларҙы ашағандар, тип белдерҙе. Төньяҡ Кива провинцияһында ерҙе кешеләрҙән таҙартырға һәм уны файҙалы ҡаҙылмалар табыу өсөн файҙаланырға теләгән Les Effaceurs («Юйыусылар») төркөмө яғынан каннибализм осраҡтары күҙәтелгән. Ҡапма-ҡаршы һуғышыусы ике яҡ берен-бере «етлекмәгән» тип һанаған, ә ҡайһы берәүҙәр кеше итен ашау тылсымлы көс өҫтәй, тип уйлаған.

Иҡтисады[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Лубумбашиҙан беренсе поезд Кинду ҡалаһына яңыртылған тимер юл буйлап килә

Тәбиғи ресурстары — кобальт, германия, тантал, алмаз донъяла иң ҙур запасы, уран, вольфрам, баҡыр, цинк, ҡурғаш запасын бериллий, литий, ниобийҙың Африкала иң ҙур запасы, нефть, күмер, мәғдән тимер, марганец, алтын, көмөш, бокситтың ҙур ятҡылыҡтары. Тәбиғи малахит менән тәьмин итеү буйынса лидер[20]. Ҙур гидроэнергия һәм урман ресурстары.

Граждандар һуғышынан һуң, илдең иҡтисади хәле 2002 йылдан яҡшыра башлай. ДРК властары халыҡ-ара финанс ойошмалары һәм ярҙам күрһәткән илдәр менән мөнәсәбәттәрҙе тергеҙҙе. Экспорт килемдәренең төп сығанағы булған тау сеймалын табыу өлкәһендәге эштәрҙе тергеҙеү 2006-2008 йылдарҙа эске тулайым продукттың артыуына килтерҙе. Әммә 2008 йыл аҙағынан ДРК-ла етештерелгән төп экспорт тауарҙарына ихтыяждың һәм хаҡтарҙың төшөүе ил иҡтисадында яңы торғонлоҡҡа килтерҙе.

Йән башына эске тулайы продукт буйынса ХВФ мәғлүмәте 2017 йылда — 790 доллар тирәһе. (донъяла 185-се урын).

Сәнәғәт - тау мәғдәне (алмаз, алтын, баҡыр, кобальт, цинк), ҡулланыу продукцияһы (текстиль, аяҡ кейеме, тәмәке, аҙыҡ-түлек һәм эсемлектәр), урман материалдары.

Ауыл хужалығы — кофе, шәкәр, пальма майы, каучук, сәй, хинин, кассава (тапиока), банан, тамыраҙыҡ, кукуруз, емеш-еләк; малсылыҡ һүлпән үҫешкән.

Тышҡы сауҙаһы[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Экспорт (8,3 млрд доллар. 2017) — баҡыр, кобальт, алмас, алтын, ағас материалдары, нефть, кофе. Экспорт тауарҙарын төп һатып алыусылар (2017): Ҡытай — 39,7 %, Бельгия — 21,7 %, Көньяҡ Корея — 7,2 %, Сәғүд Ғәрәбстаны — 7,1 %.

2017 йылда 5, 0 миллиард суммаһына тауар импортлана — аҙыҡ-түлек, машиналар эшләү продукцияһы, транспорт саралары, яғыулыҡ. Импорт менән менән төп тәьмин итеүсе илдәр (2017): Ҡытай — 19,4 %, Көньяҡ Африка Республикаһы — 9,9 %, Замбия — 10,6 %, Бельгия — 9 %.

Конго Демократик Республикаһының тышҡы бурысы — 5,324 млрд доллар. (2017 йыл)[21].

Рәсми статистикала Конго тышҡы сауҙаһының мөһим пункты төшөп ҡалған — тантал сеймалының күләгәләге экспорты. Хоҡуҡ һаҡлау ойошмалары һәм халыҡ-ара матбуғат тарафынан ҡара баҙарҙа Конгонан танталит менән легаль булмаған сауҙа итеү мәсьәләләре әүҙем яҡтыртыла. Донъяның иң эре электроника етештереүселәре мафияһы, Конго менән күрше хөкүмәттәр был енәйәттә ҡатнашыусы булараҡ ғәйепләнә[22][23]. 2003 йылда «The New York Times» гәзитендә Ҡаҙағстандың «Казатомпром» предприятиһы адресына Конго сеймалын законһыҙ рәүештә импортлауға ҡағылышлы яҙыуҙар күренә. Ошо уҡ мәсьәлә «ОКО» гәзитендә яҡтыртыла (2003 йылдың 11 апрелендәге № 114 гәзит[24])[25]. 2002 йылда Бельгияла хоҡуҡ һаҡлау ойошмалары тарафынан «Минең кеҫя телефонында ҡан таптары юҡ! Конгола һуғышты туҡтатығыҙ!» социаль кампанияһы үткәрелә[26]. Тантал сеймалын законһыҙ һатыу проблемаларына 2010 йылда йылда «Кровь на твоем мобильном» документаль фильмы арнала[27].

Мәҙәниәте[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Ил ҙур этномәҙәни төрлөлөгө менән айырыла (200-ҙән ашыу халыҡ, 242 тел бар).

Киң мәғлүмәт саралары[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Дәүләт телерадиокомпанияһы RTNC (франц. Radio-Télévision nationale congolaise «Конголез милли радиоһы һәм телевидениеһы»); элек — OZRT (франц. Office zaïrois de radiodiffusion et de télévision «Заир телевидение һәм радиотапшырыуҙар идаралығы»), үҙ эсенә RTNC 1 (1976 йылдан) һәм RTNC2 (1999 йылдың мартынан) телеканалдарын, дөйөм милли RTNC Nationale Chaîne радиостанцияһын һәм төбәк радиостанциялар селтәрен ала (RTNC Chaîne Kinshasa һ. б.).

Спорт[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Киншасала тыуған Клод Макелел Франция йыйылма командаһы составында 70-тән ашыу уйын уйнаған

Футбол иң популяр спорт төрө булып тора. Милли футбол тарихында иң уңышлы осор — 1960 һәм 1970 йылдар, Заир йыйылма командаһы ике тапкыр Африка милләттәре Кубогын (1968 һәм 1974) яулай, ә 1974 йылда үҙ тарихында беренсе тапҡыр Германияла донъя чемпионатында ҡатнаша, унда төркөмдә бөтә өс уйында 0-14 иҫәбе менән (Югославия йыйылма командаһынан 0:9 иҫәбе менән еңелеүҙе индереп) еңелә. 1990 һәм 2000 йылдарҙа Конго Демократик Республикаһы йыйылма командаһы Африка милләттәренең Кубогында даими ҡатнаша, 1998 йылда өсөнсө урын яулай. Конго Демократик Республикаһының иң яҡшы футболсылары Англия, Германия, Бельгия, Франция һәм башҡа илдәрҙең чемпионаттарында Европа клубтары өсөн сығыш яһай. XXI быуатта илдең иң көслө футболсылары араһында Шабани Нонда, Дьёмерси Мбокани, Юссуф Мулумбу, Седрик Макьяди, Шансель Мбембуны билдәләп китергә мөмкин.

Конго Демократик Республикаһында тыуған футболсыларҙың күбеһе Европаға күсенеп, Евросоюздың, башлыса, Францияның һәм Бельгияның граждандары булып китә. Франция йыйылма командаһы өсөн голкипер Стив Манданда, ярымһаҡсылар Клод Макелеле, Янн М’Вилла, Рио Мавюба (уның атаһы 1974 йылда донъя чемпионатында Заир йыйылмаһы өсөн сығыш яһай), һөжүмсе Пег Люйиндюла сығыш яһай.

Конго Демократик Республикаһы даими йәйге Олимпия уйындарында ҡатнаша, ғәҙәттә 5-10 төр буйынса спортсы ебәрә. Әлегә Олимпия уйындарында миҙал яулаған спортсылары юҡ.

Ҡораллы көстәр[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Иҫкәрмәләр[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 Человек, не захотевший быть обезьяной. Настоящая история Патриса Лумумбы. www.aif.ru. Дата обращения: 2 октябрь 2015.
  2. ↑ Человек, не захотевший быть обезьяной. Настоящая история Патриса Лумумбы. www.aif.ru. Дата обращения: 2 октября 2015.
  3. ↑ "ЛУМУМБУ НУЖНО ЛИКВИДИРОВАТЬ". www.trud.ru. Дата обращения: 2 октябрь 2015.
  4. ↑ Владимир Абаринов. Попытка к бегству. www.africana.ru. Дата обращения: 2 октябрь 2015.
  5. ↑ Уильям Блум. Убийство демократии. — Кучково поле, 2013. — 704 с. — ISBN 978-5-9950-0312-0.
  6. ↑ Коновалов И.П. «Африканские войны современности» (31 октябрь 2013). 2021 йыл 28 июнь архивланған.
  7. ↑ Belgium’s genocidal colonial legacy haunts the country’s future
  8. ↑ Full text of constitution (French)
  9. ↑ Nafziger, E. Wayne; Raimo Frances Stewart. War, Hunger, and Displacement: The Origins of Humanitarian Emergencies. — 2000. — С. 261. — ISBN 0-19-829739-4.
  10. ↑ Mesquita, Bruce Bueno de. The Logic of Political Survival. — 2003. — С. 167. — ISBN 0-262-02546-9.
  11. ↑ Court agrees to release Mobutu assets. Архивировано 23 сентябрь 2015 года.. Swissinfo, Basel Institute of Governance, 14 July 2009.
  12. ↑ Werve, Jonathan. The Corruption Notebooks 2006. — 2006. — С. 57.
  13. ↑ Concluding comments of the Committee on the Elimination of Discrimination against Women: Democratic Republic of the Congo (PDF). Архивировано 3 апрель 2013 года.
  14. ↑ Violence Against Women in the Democratic Republic of Congo (DRC) (PDF). Архивировано 3 апрель 2013 года. 2013 йыл 7 апрель архивланған.
  15. ↑ Prevalence of Rape in E. Congo Described as Worst in World.
  16. ↑ UN official calls DR Congo 'rape capital of the world.'.
  17. ↑ UN expert on violence against women expresses serious concerns following visit to Democratic Republic of Congo. Архивировано 17 февраль 2008 года. 2008 йыл 17 февраль архивланған.
  18. ↑ DRC: 'Civilians bearing brunt of South Kivu violence'. Архивировано 3 апрель 2013 года.
  19. ↑ Thomson Reuters Foundation. The world’s five most dangerous countries for women 2018. poll2018.trust.org. Дата обращения: 14 ғинуар 2019.(недоступная ссылка)
  20. ↑ Малахит — прошлое, настоящее, будущее
  21. ↑ Список стран по внешнему долгу, оценка ЦРУ // nonews.co
  22. ↑ Первая мировая африканская война | Геополитика®
  23. ↑ Д. Колесник. Кровь в мобильном // «Скепсис»
  24. ↑ Танталовый скандал | Номад | 26.04.2003
  25. ↑ Вывозил ли КазАтомпром нелегальный тантал из Конго? Продолжение расследования | ЦентрАзия. Дата обращения: 11 ғинуар 2014. Архивировано 11 ғинуар 2014 года. 2014 йыл 11 ғинуар архивланған.
  26. ↑ Олег Туров. Танталитовы муки Архивная копия от 29 апрель 2019 на Wayback Machine / «Эксперт» № 19(326) / 20 мая 2002
  27. ↑ Кровь на твоём мобильном. Дата обращения: 3 ғинуар 2020.

Әҙәбиәт[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

  • Л.Бушуева «Все страны мира» — РИПОЛ — 2009.
  • Young, M. Crawford; Turner, Thomas Edwin. The Rise and Decline of the Zairian State. — illustrated, reprint. — University of Wisconsin Press (инг.)баш., 2013. — ISBN 978-0299101138.
  • Clark, John F., The African Stakes of the Congo War, 2004.
  • Callaghy, T., The State-Society Struggle: Zaire in Comparative Perspective. New York: Columbia University Press, 1984, ISBN 0231057202.
  • Devlin, Larry (инг.)баш. Chief of Station, Congo: A Memoir of 1960–67. — New York: PublicAffairs (инг.)баш., 2007. — ISBN 978-1586484057..
  • Drummond, Bill and Manning, Mark, The Wild Highway, 2005.
  • Edgerton, Robert, The Troubled Heart of Africa: A History of the Congo. St. Martin’s Press, 2002.
  • Exenberger, Andreas/Hartmann, Simon. The Dark Side of Globalization. The Vicious Cycle of Exploitation from World Market Integration: Lesson from the Congo, Working Papers in Economics and Statistics 31, University Innsbruck 2007.
  • Exenberger, Andreas/Hartmann, Simon. Необходимо задать параметр url= в шаблоне {{cite web}}. Необходимо задать параметр title= в шаблоне {{cite web}}. [ ]., Paper to be presented at the Workshop «Colonial Extraction in the Netherlands Indies and Belgian Congo: Institutions, Institutional Change and Long Term Consequences», Utrecht 3-4 December 2010.
  • Gondola, Ch. Didier, «The History of Congo», Westport: Greenwood Press, 2002.
  • Joris, Lieve, translated by Waters, Liz, The Rebels' Hour, Atlantic, 2008.
  • Justenhoven, Heinz-Gerhard; Ehrhart, Hans Georg. Intervention im Kongo: eine kritische Analyse der Befriedungspolitik von UN und EU. Stuttgart: Kohlhammer, 2008. (In German) ISBN 978-3170207813.
  • Kingsolver, Barbara. The Poisonwood Bible HarperCollins, 1998.
  • Larémont, Ricardo René, ed. 2005. Borders, nationalism and the African state. Boulder, Colorado and London: Lynne Rienner Publishers.
  • Lemarchand, Reni and Hamilton, Lee; Burundi: Ethnic Conflict and Genocide. Woodrow Wilson Center Press, 1994.
  • Mealer, Bryan: «All Things Must Fight To Live», 2008. ISBN 1596913452.
  • Melvern, Linda, Conspiracy to Murder: The Rwandan Genocide and the International Community. Verso, 2004.
  • Miller, Eric: «The Inability of Peacekeeping to Address the Security Dilemma», 2010. ISBN 978-3838340272.
  • Mwakikagile, Godfrey, Nyerere and Africa: End of an Era, Third Edition, New Africa Press, 2006, «Chapter Six: Congo in The Sixties: The Bleeding Heart of Africa», pp. 147—205, ISBN 978-0980253412; Mwakikagile, Godfrey, Africa and America in The Sixties: A Decade That Changed The Nation and The Destiny of A Continent, First Edition, New Africa Press, 2006, ISBN 978-0980253429.
  • Nzongola-Ntalaja, Georges, The Congo from Leopold to Kabila: A People’s History, 2002.
  • O’Hanlon, Redmond, Congo Journey, 1996.
  • O’Hanlon, Redmond, No Mercy: A Journey into the Heart of the Congo, 1998.
  • Prunier, Gérard, Africa’s World War: Congo, the Rwandan Genocide, and the Making of a Continental Catastrophe, 2011 (also published as From Genocide to Continental War: The Congolese Conflict and the Crisis of Contemporary Africa: The Congo Conflict and the Crisis of Contemporary Africa).
  • Renton, David; Seddon, David; Zeilig, Leo. The Congo: Plunder and Resistance, 2007. ISBN 978-1842774854.
  • Reyntjens, Filip, The Great African War: Congo and Regional Geopolitics, 1996—2006 , 2009.
  • Rorison, Sean, Bradt Travel Guide: Congo — Democratic Republic/Republic, 2008.
  • Schulz, Manfred. Entwicklungsträger in der DR Kongo: Entwicklungen in Politik, Wirtschaft, Religion, Zivilgesellschaft und Kultur, Berlin: Lit, 2008, (in German) ISBN 978-3825804251.
  • Stearns, Jason: Dancing in the Glory of Monsters: the Collapse of the Congo and the Great War of Africa, Public Affairs, 2011.
  • Tayler, Jeffrey, Facing the Congo, 2001.
  • Turner, Thomas, The Congo Wars: Conflict, Myth and Reality, 2007.
  • Van Reybrouck, David, Congo: The Epic History of a People, 2014
  • Wrong, Michela, In the Footsteps of Mr. Kurtz: Living on the Brink of Disaster in Mobutu’s Congo.

Һылтанмалар[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Конго_Демократик_Республикаһы&oldid=1188924 ҡабул ителгән