Көнбайыш Сахара

Һылтанмаларҙы төҙәтергә
Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте
Африка картаһында Көнбайыш Сахара

Көнбайыш Сахара (ғәрәп. الصحراء الغربية‎ As-Ṣaḥrā' al-Ġarbīyya, бербер. ⵜⴰⵏⴻⵥⵔⵧⴼⵜ ⵜⵓⵜⵔⵉⵎⵜ Taneẓroft Tutrimt, исп. Sáhara Occidental; хәҙерге исеме Испан Сахараһы, тарихи исеме: Вади-Захаб (Рио-де-Оро) — «Алтын йылға» һәм Сегиет-эль-Хамра — «Ҡыҙыл йылға») — Төньяҡ Африкала бәхәсле территория.

Майҙаны — яҡынса 266 800 км². Төньяҡтан Марокко менән, төньяҡ-көнсығыштан — Алжир менән, көнсығыштан һәм көньяҡтан — Мавритания сикләшә; көнбайыштан Атлантик океан менән йыуыла. Иң ҙур ҡалаһы — Эль-Аюн.

Регион 1958 йылдан 1976 йылға тиклем Испания биләмәһенә ҡарай («африка провинцияһы»), һуңынан Мавритания һәм Марокко менән бүлешә. 1979 йылда көнбайыш Сахараны Марокко тулыһынса тиерлек оккупациялай. Марокко сик буйы диуарынан көнсығышҡа ҡарай яҡынса 20 проценты яулап алынмай ҡала. Марокко диуарҙың көнбайышындағы райондар менән идара итә, унда төбәк халҡының күпселеге йәшәй.

Көнбайыш Сахара ҡоро климат һәм ташлы, ҡомло тупраҡ арҡаһында ултыраҡ ауыл хужалығы өсөн яраҡлы түгел. Күсмә малсылар һарыҡ, кәзә һәм дөйә үрсетә. Көнбайыш Сахарала фосфаттарҙың бай ятҡылыҡтары бар, бигерәк тә Бу-Краала. Ятҡылыҡтарҙы үҙләштереү 1970-се йылдар башында башлана. Халҡы — 586 мең (2015 йылға ҡарата[1]), нигеҙҙә берберҙар һәм ғәрәптәр (сахарави).

Полисарио Фронты флагы

1976 йылдың 27 февралендә Марокко ғәскәрҙәренә ҡаршы партизан һуғышы алып барған Полисарио Фронты Алжир ярҙамы менән Көнбайыш Сахараны Сахара Ғәрәп Демократик Республикаһы (САДР) исеме аҫтында бойондороҡһоҙ дәүләт тип иғлан итә. САДР төрлө ваҡытта донъяның 84 дәүләте тарафынан таныла, шуларҙың 24-е һуңынан мөнәсәбәттәрҙе өҙә, ә 11-е дипломатик мөнәсәбәттәр туҡтатып торола. Республика 1984 йылдан Африка союзы (элек Африка берҙәмлеге ойошмаһы) ағзаһы булып тора. САДР президенты, Полисарио фронтының Генераль секретары (2016 йылдан) — Брахим Ғәли. САДР-ҙың ғәмәлдәге ваҡытлы баш ҡалаһы — Тифарити (элекке Бир-Лелу урынына).

Территория яҙмышы буйынса референдум үткәреүҙе талап итеп, Берләшкән Милләттәр Ойошмаһы Марокконың Көнбайыш Сахараны баҫып алыуына риза түгел һәм үҙ составына ҡабул итеп, үҙен үҙе иғлан иткән САДР-ҙы таныуҙы талап итә.

Географияһы[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Көнбайыш Сахараның рельефы һәм сиге
фотография
Көнбайыш Сахараның пейзажы

Ил ике тарихи өлкәгә бүленә: Сегиет-эль-Хамра (төньяҡта) һәм Рио-де-Оро (көньяҡта). Көнбайыш Сахараның Атлантик ярын яр буйы уйһыулығы биләй. Төньяҡ-көнсығышҡа табан 823 метр бейеклектәге Драа яйлаһының тау айырсалары үтеп инә. Ҡомлоҡ һәм дюналар Көнбайыш Сахараның ҙур өлөшөн алып тора.

Иң мөһим файҙалы ҡаҙылмалар булып фосфориттар, шулай уҡ тимер мәғдәне һәм диңгеҙҙәге нефть тора.

Климаты — тропик сүл климаты, эске райондарҙа эҫе (25 — 30 °C) һәм яр буйында һалҡын Канар ағымы (17—20 °C) йоғонтоһо арҡаһында йомшағыраҡ. Яуым-төшөм яҙ һәм көҙ айҙарында (йылына 50 — 200 мм). Көслө ел арҡаһында даими рәүештә ҡом бурандары күтәрелә. Көнбайыш Сахараның даими аҡҡан йылғалары юҡ, ямғыр ваҡытында ваҡытлыса ағыусы һыу ағымдары күбәйә (Сабалера, Сагия-эль-Хамра, Эль-Фуш).

Үҫемлектәр япмаһы һирәк, сүллек үҫемлектәре үҫә. Территорияның 3,8 % биләгән оазистар һәм уэдтарҙың (ҡороған йылға үҙәне) түбәнге ағымында пальма һәм акация үҫә, иген культуралары (бойҙай, тары, арпа), емеш-еләк, йәшелсә, финиктар үҫтерелә. Күсмә ҡәбиләләр 300 000-дән ашыу баш эре мөгөҙлө мал (кәзә, һарыҡ, дөйә) үрсетә. Уларҙың күп булыуы арҡаһында бер нисә төр ғәзәл, аддакс-антилопа һәм башҡа ҡырағай хайуандар юҡҡа сыҡҡан. Тояҡлылар араһынан доркас ғәзәлдәре, йыртҡыстарҙан — шакал, гиена, төлкө һәм башҡалар бар. Яр буйында күсеп йөрөүсе көйөлдөләр һәм алһыу фламинголарҙың ял итеү урындары бар. Яр буйы һыуҙарында йыл һайын яҡынса 5 мең тонна балыҡ тотола.

Демография[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

2020 йылда Көнбайыш Сахара халҡының йәш-енес пирамидаһы

2005 йылдың июлендә халыҡ һаны 373 008, 2010 йылда — 405 210, 2015 йылда — 586 000 кеше тәшкил итә; Башлыса ғәрәптәр һәм ғәрәпләштерелгән берберҙарҙан тора, күбеһе күсмә тормош алып бара. Шул уҡ ваҡытта Ирекле зонала яҡынса 40 000 кеше һәм 100 меңгә яҡыны Алжирҙа ҡасаҡтар лагерҙарында йәшәй.

Йыл һайын 1000 кешегә 39,54 тыуым һәм 11,49 үлем, 1000 яңы тыуған сабыйға 69,66 үлем тура килә.

Ир-егеттәрҙең уртаса ғүмер оҙонлоғо — 52 йәш, ҡатын-ҡыҙҙарҙыҡы — 56,73 йәш.

Бер ҡатын-ҡыҙға уртаса тыуым күрһәткесе — 4,3 бала.

14 йәшкә тиклемге балалар һаны бөтә халыҡтың 44,9 процентын тәшкил итә, 15 йәштән 64 йәшкә тиклемге өлкәндәр — 52,8 % һәм 65 йәштән өлкәндәр — ни бары 2,3 %.

Халыҡтың 100 процентҡа яҡыны ислам динен тота, 1975 йылда төбәктә 20 000 — дән ашыу католик йәшәй, әммә 2007 йылға эҙәрлекләүҙәр һәм эмиграция һөҙөмтәһендә 100-гә яҡын кеше тороп ҡала.

Күпселек халыҡ ғәрәп теленең марокко диалектында аралаша. Күптәр шулай уҡ испан телендә һөйләшә һәм уны халыҡ-ара тел булараҡ файҙалана.

Тарихы[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Көнбайыш Сахараның тарихы б. э. т. V быуаттан алып, Карфаген сәйәхәтсеһе Ганнон булып киткән осорҙан билдәле.

Көнбайыш Сахараның яңы тарихы берберҙар йоғонтоһонда йәшәгән санхаджи кеүек күсмә ҡәбиләләргә барып тоташа. VIII быуатта был ҡәбиләләр исламды, һуңынан ғәрәп телен ҡабул итә.

Ун беренсе быуаттан ун туғыҙынсы быуатҡа тиклем Көнбайыш Сахара Сахараның көньяғында Африка һәм Төньяҡ Африка араһын бәйләп тора. Ун беренсе быуат уртаһында санхаджиҙар лемтундар менән союз төҙөй һәм Әл-Мурабиттар династияһына нигеҙ һала. Улар үҙ дәүләтен төньяҡта хәҙерге Марокко, Тлемсен һәм Пиреней ярымутрауы, көньяҡта Мавритания, Сенегал һәм Мали территорияһына тиерлек киңәйтә. Ун алтынсы быуатҡа марокколарҙың саадиттар династияһы Нигер йылғаһы буйында урынлашҡан Сонгай империяһын яулап ала. Көнбайыш Сахара аша Тимбукту (Мали) һәм Марракешты (Марракеш) тоташтырған төп сауҙа юлдары үтә. Ун етенсе һәм ун һигеҙенсе быуаттарҙа ҡолдар менән сауҙа итеү үҫешә. XIX быуат аҙағында Африканы колониаль бүлеү осоронда төбәк Испанияға күсә һәм 1884 йылда Берлин конференцияһында раҫлана. Бынан һуң Көнбайыш Сахара «Испан Сахараһы» булараҡ билдәле була. Бойондороҡһоҙлоҡ алғандан һуң, Марокко Көнбайыш Сахараға даими рәүештә территориаль дәғүәләр белдерә. 1958 йылда Испания Сахараһы Испания провинцияһы статусын ала. 1967 йылда Испания властары урындағы етәксе орган — Көнбайыш Сахараның Генераль Ассамблеяһын (Джамаа) ойоштора. 1975 йылдың 6 ноябрендә Марокко «Йәшел марш» тип аталған демонстрация ойоштора. Унда Көнбайыш Сахараға ингән Марокко райондарынан 350 мең ҡоралһыҙ кеше ҡатнаша. 18 ноябрҙә Испания үҙ хакимиәтен сығара һәм Мадрид килешеүҙәренә ҡул ҡуя, шунан һуң Марокко менән Мавритания территорияны үҙ-ара бүлешә. Һуңынан Мавритания Көнбайыш Сахаранан үҙенең ғәскәрҙәрен сығара һәм уға булған территориаль дәғүәләрҙән баш тарта.

1976 йылдың 27 февралендә Полисарио Фронты, Алжир ярҙамы менән Марокко ғәскәрҙәренә ҡаршы партизан һуғышы алып бара, Көнбайыш Сахараны Сахара Ғәрәп Демократик Республикаһы (САДР) исеме аҫтында бойондороҡһоҙ дәүләт тип иғлан итә. Әлеге ваҡытта БМО ағзаһы булған 60 дәүләт САДР-ҙың бойондороҡһоҙлоғон таный. Республика 1984 йылдан Африка союзы (элек Африка берҙәмлеге ойошмаһы) ағзаһы булып тора.

1991 йылдың 29 апрелендә «Берләшкән Милләттәр Ойошмаһы Генераль секретарының көйләү буйынса тәҡдимдәренә» ярашлы, 1988 йылдың 30 авгусында Марокко менән «Сегиет-эль-Хамра һәм Рио-де-Ороны азат итеү халыҡ фронты» (Полисарио Фронты) Берләшкән Милләттәр Ойошмаһының Именлек Советы 690-сы резолюция ҡабул итә (1991)[2]. Был резолюция нигеҙендә Көнбайыш Сахарала референдум үткәреү буйынса Берләшкән Милләттәр Ойошмаһы миссияһы ойошторола.

Көнбайыш Сахараның фактик бүленеше

Референдум референдумда тауыш биреү хоҡуғына эйә булған кешеләрҙең исемлеген яраштырыу мәсьәләһе буйынса яҡтарҙың үҙ-ара килешеп эш итмәүе арҡаһында әлегә тиклем үткәрелмәгән.

Шулай итеп, Көнбайыш Сахара, Көнбайыш Сахараның төп халҡы мәнфәғәтен күҙәтеүсе һәм уның бойондороҡһоҙлоғо өсөн сығыш яһаусы Полисарио Фронты менән Марокко араһында бәхәсле биләмә булып ҡала. Донъя процесын билдәләргә һәм конфликтты хәл итергә күп һанлы ынтылыштар (уларҙың һуңғыһы 2007—2008 йылдарҙағы Манхессетта һөйләшеүҙәр була) әлегә утты туҡтатыуға ғына килтерә, ләкин хәлде сәйәси көйләмәй.

2010—2011 йылдарҙа илдә халыҡ араһында Марокко сәйәсәтенә ҡаршы протест акциялары уҙҙы. Билдәле ғалимдар Ноам Чомский һәм Бернабе Лопес Гарсия был ваҡиғаларҙы 2010—2011 йылдарҙа ғәрәп донъяһында сыуалыштар, протестар һәм ихтилалдарҙың башланғыс нөктәһе тип билдәләй.

2021 йылда Эль-Аюнда 22 ил консуллыҡ аса (Кот-д’Ивуар, Комор, Габон, Сан-Томе һәм Принсипи, Үҙәк Африка Республикаһы, Бурунди, Эсватини, Замбия[3], Берләшкән Ғәрәп Әмирлектәре[4], Иордания[5], Малави[6]) йәки Дахлала (Гвинея, Джибути, Гамбия, Либерия, Буркина-Фасо[7], Гвинея-Бисау, Экватор Гвинеяһы[8], Сенегал) һәм Марокконың Көнбайыш Сахаралағы суверенитетын таныйҙар[9].

Дахлала консуллыҡ офисы асыу теләге тураһында АҠШ-та ла иғлан ителә. 2020 йылда президент Трамп короллектең Көнбайыш Сахара өҫтөнән суверенитетын таныған декларацияға ҡул ҡуя[10].

Шулай уҡ ҡарағыҙ[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Иҫкәрмәләр[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

  1. ↑ UNdata | country profile | Western Sahara. Дата обращения: 19 февраль 2016. Архивировано 10 июль 2017 года.
  2. ↑ Ссылки на документ на шести официальных языках ООН. www.un.org. Дата обращения: 3 сентябрь 2017. Архивировано 25 сентябрь 2017 года.
  3. ↑ Maroc : La Zambie et le Royaume Eswatini ouvrent leurs consulats généraux à Laâyoune (фр.). Дата обращения: 23 июнь 2021. Архивировано 24 июнь 2021 года.
  4. ↑ Inauguration ce 4 Novembre d'un Consulat Général des Emirats Arabes Unis à Laâyoune (фр.). Дата обращения: 23 июнь 2021. Архивировано 24 июнь 2021 года.
  5. ↑ La Jordanie ouvre un consulat général à Laâyoune (фр.). Дата обращения: 23 июнь 2021. Архивировано 24 июнь 2021 года.
  6. ↑ Le Malawi ouvre son consulat à Laâyoune (фр.). Дата обращения: 3 август 2021. Архивировано 2 август 2021 года.
  7. ↑ Diplomatie. Le Burkina Faso et la Guinée-Bissau ouvrent des consulats généraux à Dakhla (фр.). Дата обращения: 23 июнь 2021. Архивировано 1 ноябрь 2020 года.
  8. ↑ La Guinée Équatoriale, la Guinée-Bissau ouvrent chacune son consulat général à Dakhla (фр.). Дата обращения: 23 июнь 2021. Архивировано 27 октябрь 2020 года.
  9. ↑ Un 10e pays africain ouvre un consulat général au Sahara occidental, reconnaissant ainsi l’autorité marocaine - Sputnik France. Дата обращения: 23 июнь 2021. Архивировано 24 июнь 2021 года.
  10. ↑ США признали суверенитет Марокко над Западной Сахарой. Дата обращения: 23 июнь 2021. Архивировано 24 июнь 2021 года.

Әҙәбиәт[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Һылтанмалар[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

commons: Западная Сахара Викимилектә
voy: Западная Сахара Викигид


Африка Был Африка географияһы буйынса тамамланмаған мәҡәлә. Һеҙ мәҡәләне төҙәтеп һәм тулыландырып проектҡа ярҙам итә алаһығыҙ.
https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Көнбайыш_Сахара&oldid=1245640 ҡабул ителгән