Маврикий

Маврикий Республикаһы
ингл. Republic of Mauritius франц. République de Maurice

Флаг
Девиз: «Stella Clavisque Maris Indici (лат. Һинд океанының йондоҙо һәм асҡысы)»
Государственный гимн Маврикий
Үҙаллылыҡ датаһы	12 март 1968 ( Бөйөк Британиянан)
Рәсми тел	Инглиз
Баш ҡала	Порт-Луи
Эре ҡалалар	Порт-Луи
Идара итеү төрө	Парламент республикаһы
Президент	{{{Етәкселәр}}}
Территория • Бөтәһе • % һыу өҫтө	169 2 040 км² 0,05
Халыҡ • Һаны (2005) • Халыҡ тығыҙлығы	1 240 827 чел. (153) 603 чел./км²
Валюта	Маврикий рупияһы
Интернет-домен	.mu
Код ISO	MU
МОК коды	MRI
Телефон коды	+230
Сәғәт бүлкәте	4

Маврикий Республикаһы —- Көнсығыш Африкалағы утрау дәүләт.

Илдең составына Маврикий утрауы, Родригес утрауы (560 км көнсығышҡа) һәм тышҡы утрауҙар (Галега, Сент Брендон һәм хәл ителмәгән ике территория) инә. Маврикий һәм Родригес (көньяҡ-көнсығышҡа 172 км) француз диңгеҙ территорияһы өсөн иң яҡын Реюньон менән бергә Маскарен утрауҙарҙың өлөшөн тәшкил итә. Илдең майҙаны 2040 квадрат км. Илдең баш ҡалаһы һәм иң ҙур ҡалаһы - Порт-Луи.

Маврикий Чагос архипелагы (Берләшкән Короллек) һәм Томилин утрауына (Франция) претензия яһай. Берләшкән Короллек Чагос Архипелагы Маврикий йылғаһы Маврикий бәйһеҙлеген тиклем 1965 йылда киҫеп ала.

Урта быуаттарҙа Маврикий утрауы ғәрәптәр һәм португалдар тарафынан зиәрәт ҡылынған, улар уны рәүештә ҡарай Дина Роби һәм Сирҙе тип атаған. Нидерланд республикаһы 1638 йылда колонияға нигеҙ һалғансы бында кеше йәшәмәгән, голландтар утрауҙы Принц Морис Нассау хөрмәтенә атағандар. Голланд колонияһы 1710 йылда ташланған булған һәм биш йылдан һуң француз колонияһы булған һәм Иль де Франс тип аталған. Үҙенең стратегик позицияһы өсөн Маврикий Һинд океанының "йондоҙо һәм асҡысы" тип аталған.

Маврикий Һәйеш каналы асылғансы, Европанан Көнсығышҡа сауҙа юлдарында ҡайһы бер база булған һәм Франция һәм Британия араһындағы көрәштә ҡатнашҡан. Француздар Гранд Порт Бәрелешен отҡандар, был уларҙың был һуғыштар буйына берҙән-бер диңгеҙ еңеүе булған, ләкин улар британлыларҙың Матери урынында өс ай уҙғас төшөүҙәрен кире ҡаға алмағандар. Улар рәсми рәүештә хәл менән кереүҙең бишенсе көнөндә еңелеүҙәрен танығандар, был 1810 йылдың 3 декабре булған, уларҙың шарттары киләһе булған: үҙ биләмәһен һәм милкен һаҡлап ҡалырға, француз теле ҡулланылышта булыу һәм ет һәм граждандар эштәрендә Франция законын һаҡлап ҡалыу.

Британия аҫтында хакимиәте утрауҙың исеме Маврикийға үҙгәртелгән. Ил 1968 йылдың 12 мартында яңы моң-зар булып итеүҙән һуң ирекле булған һәм 1992 йылда Дәүләттәр Союзы составында булған республика.

Маврикий кешеләре күпмилләтле, төрлө дини, төрлө мәҙәниәтле һәм күптелле. Утрауҙың хакимиәте Вестминстер парламент системаһына менән моделләштерелгән, Маврикий һәм демократия һәм иҡтисади һәм сәйәси азатлыҡ өсөн үрге рейтингтар эйә. Башҡа Маскарен утрауҙары менән бергә Маврикий үҙенең төрлө флора һәм фаунаһы өсөн аңлайышлы, шул уҡ ваҡытта күп төрҙәр утрау өсөн эндемик. Утрау кеше урлашыуҙан һуң, ҡыҫҡа ваҡыт эсендә кеше хеҙмәте тарафынан башҡа ҡош төрҙәре менән бер рәттән юҡ ителгән тоҙоноң берҙән-бер йорто булараҡ киң танылған.

Тарихы

Маврикий утрауында беренсе яҙмала теркәлгән урта быуаттарҙа ғәрәптәр тарафынан зиратына тиклем кеше йәшәмәгән, ғәрәптәр уны Дина Роби тип атаған. Шулай ҙа, быға тиклем утрау боронғо заман диңгеҙселәре тарафынан зиәрәт ҡылынған булыуы мөмкин тиклем; Голландияла тарафынан Маврикий утрауҙарында балауыҙ пластиналар табылған, ләкин пластиналар һаҡламағанға күрә, уларҙың сығышы йәки грек финикия йәки ғәрәптәрҙеке булыуы тураһында әйтеп булмай.

1507-сө йылда Португалия диңгеҙселәре кеше йәшәмәгән утрауға килгән һәм килеп ҡушыла торған базаға нигеҙ һалғандар. Португалия сәйәхәтсеһе Диогу Фернандес Перейра Маврикий төшкән беренсе европа кешеһе булған. Ул утрауҙы "Сирҙе утрауы" тип атаған. Португалиялылар оҙаҡ тормағандар, сөнки улар утрауҙар менән ҡыҙыҡһынмағандар.

Голландия Маврикий (1638-1710)

1598-енсе йылда Адмирал Вибрант Ван Варук етәкселеге аҫтында эскадра Гранд Портта ергә төшкән һәм утрауҙы илдең хакимы хөрмәтенә, Принц Морис ван Нассау хөрмәтенә "Маврикий" тип атағандар. Голландияла утрауҙа 1638-енсе йылда ҙур булмаған колонияға нигеҙ һалғандар, унда улар эбонит ағастарын эксплуатациялағанда һәм шәкәр ҡамышы кереткәндәр, шулай уҡ йорт хайуандарын һәм боландарҙы кереткәндәр. Голландия сәйәхәтсеһе Абель Тасман бынан Австралияның көнбайыш өлөшөн асыу өсөн сыҡҡан. Беренсе Голландия колонияһы ике тиҫтә йыл дауамында һаҡланып ҡалған. Бынан һуң бер нисә мәртәбә эшләп ҡарағандар ләкин колониялар беркайчан да дивидендтар китерерлек тиклем етештергәндәр һәм был Голландлыларҙың Маврикий 1710-ынсы ташлап йылда китеүенә китергән.

Франция Маврикий (1715-1810)

Күрше Иль Бурбон (хәҙер Реюньон) утрауын контрольдә тотҡан Франция Маврикий өҫтөнән 1715 йылда контроль алған һәм уның исемен Иль де Франс үҙгәрткән. 1735 йылда губернаторы француз Бертран-Франсуа Махы де ля Бурлының килеүе шәкәр ҡамышы етештереүендә нигеҙләнгән иҡтисад үҫеше менән туранан-тура килгән. Махы де ля Бурдон диңгеҙ базаһы һәм карап төҙөү үҙәге булараҡ Порт Лига нигеҙ һалған.

Уның губернаторлығы ваҡытында күп йорттар барлыҡҡа килгән, уларҙың ҡайһы берҙәре һаман да тора әле. Шулар араһында Хакимиәт Йорто, Шато де Мон Плеер замогы, полиция көстәре аппартаменттарын Линия булған Барактары бар. Утрау Француз Көнсығыш Һиндстан Компанияһы хакимиәте аҫтында булған, ул үҙенең булыуын 1767-сө йылға тиклем дауам иткән.

1767-сө йылдан 1810-йылға тиклем ынсы, Франция Инҡилабы ҡыҫҡа дәүерен иҫәбенә алмайса, был дәүерҙә утрауҙа йәшәүселәр Франциянан фактик рәүештә үҙ хакимиәт урнаштырылған, утрау Франция Хакимиәте билдәләгән рәсмиләре тарафынан контролдә тотоу. Жак-Анри Бернард де Сент-Пьер утрауҙа 1768-енсе 1771-енсе йылға тиклем утрауҙа йәшәгән, һуңынан Францияға ҡайтҡан, унда ул һәм Поль Вирджиния ты яҙған, был мөхәббәт ҡиссаһы булған, һәм ул Иль де Франста француз телендә сөйләшүче популяр урындарҙа иткән. Ике популяр француз губернаторы булған: Виком де Силәк (был Порт Лида Шоссены төҙөгән һәм фермерҙарҙы Саван районында төпләнергә өндәгән) һәм Антуан Бруни д'Эттеке (уның ҡарашы буйынса Француздарҙың Һинд океанында штаб фатирҙары Маврикий, ә Һиндстандағы Өндәшерен булырға тейеш түгел булған).

Шарль Матье Исидор Ден Франция Инҡилаб Һуғышында мул уңыш алған булған генерал һәм ҡайһы бер яҡтарҙан Наполеон I нең көндәше булған. Ул Иль де Франс һәм Реюньон губернаторы булараҡ 1803 йылдан 1810 йылға тиклем хакимлыҡ иткән. Британия диңгеҙ картографы һәм асыусы Мэтью Флиндерс утрауҙа Генерал Ден тарафынан адресланған һәм тотҡарланған булған, был Наполеон әмиренең боҙоуы булған. Наполеон һуғыштары ваҡытында, Маврикий француз ҡурсаҡтарының базаһына әйләнде, унан француз корсарҙары Британия сауҙа ҡураларына мул уңыш алған рейдтар ойошторғандар. Рейдтар 1810 йылға тиклем дауам иткән, был ваҡытта Король Диңгеҙ экспедицияһы ойошторолған, ул инглиз-ирландия аксу командор Дозаһ Роли етәкселегендә булған, һәм утрауҙы баҫып алырға ебәрелгән. Был һуғыштар ваҡытында берҙән-бер Франция диңгеҙ еңеүе булған Гранд Порт бәрелешендә еңеүгә ҡарамаҫтан, француздар өс ай уҙғас, Британлыларҙың Матери Бортында төшөүҙәрен кире ҡаға алмағандар. Улар рәсми рәүештә утрауға хәл менән кереүҙең бишенсе көнөндә, 1810 йылдың 3 декабрендә ер һәм милек һаҡлап ҡалыуы һәм француз теле ҡулланыуы Франция һәм ҡанунының ет һәм граждандар эштәрендә ҡулланыуы шарттарында биргәндәр. Британия аҫтында хакимиәте утрауҙың исеме Маврикийға үҙгәртелгән.

Британия Маврикий (1810-1968)

Сэр Роберт Паркур губернатор булыу менән башланған Британия хакимиәте тиҙ йәмәғәт ойошмаһы һәм иҡтисади үҙгәреүҙәргә китергән. Шулай ҙа, ул Раттан эпизоды менән тап алына булған. Раттан, Мадагаскар Короле Аламаның энеһе, Маврикийға сәйәси ҡулға алынған кеше булараҡ күрһәтелгән булған. Ул төрмәнән ҡасып йөрөү бәхетенә юлыҡҡан һәм утрауҙағы барлыҡ ҡолдарҙы азат итеү өсөн бола күтәргән. Ләкин ул үҙенең яҡындарының тигән бер кеше тарафынан ителгән хыянат Британия һәм ғәсғәрҙәре тарафынан тотолған һәм үлем язаһына бик аҡыллы кеше ителгән булған. Пэн Вертела 1822-се йылдың апрелендә уның башы киҫелә һәм уның башы ҡолдарҙың киләсәктә күтәрелеүҙәре юл ҡуймау өсөн күрһәтелгән булған.

1832-сө йылда Адриан д'Эпитет беренсе Маврикий гәзитен сығарған (Le Cernéen), ул хакимиәт тарафынан контролдә тотоу. Шул уҡ йылды прокурор-генерал тарафынан ҡоллоҡты бетереп, бер төрлө лә ҡолбиләүсе компенсация түләмәҫкә тигән хәрәкәт булған. Был ҡара-ҡаршы килеүгә китергән һәм осраҡлы фетнәгә китергән, хакимиәт барлыҡ йәшәүселәргә ҡоралдарын тапшырырға бойороҡ биргән. Һуңыраҡ, Порт Туитың уртаһында ҡалҡыулыҡта (хәҙер Цитадель Ҡалҡыулығы булараҡ билдәле) таш ҡәлғә, Форт Аделаида төҙөлгән, был теләсә ниндәй фетнәне баҫтырыу өсөн булған.

Золом-йәбер 1835-енсе йылда бетерәлә һәм ҡолбиләүсе Африкалағы һәм Мадагаскарҙан Франция оккупацияһы ваҡытында күрһәтелгән ҡолдарҙы юғалтыуҙары өсөн 2 миллион фунт стерлинг компенсация алғандар. Ҡолбиләүсе бөтөрөү Маврикий йәмғиәтенә, иҡтисадына һәм халҡына мөһим йоғонто тигеҙлектә урынлашҡан. Плантаторҙар шәкәр ҡамышы баҫыуҙарында йәшәү өсөн Һиндостандан күп һанлы аҡсаға ялланған эшсе килтергәндәр. 1834-енсе һәм 1921-енсе йылдар араһында утрауҙа ярты миллионға яҡын ялланған эшләй торған булған. Улар биләмәләрендә шәкәр, фабрикаларҙа, транспортта һәм төҙөлөш урынында эшләгәндәр. Быға өҫтәп, Британияла утрауға 8740 солдат килтергәндәр. Порт Луи ҡултығындағы Апрва Ғәт, хәҙер ЮНЕСКО урыны, Британия плантация хеҙмәте өсөн ҡолдар һәм ялланған эшселәр ҡабул итеүсе төп үҙәк булып хеҙмәт итеүсе Британия беренсе колонияһы булған.

19-ынсы быуаттың әһәмиәтле фигураһы Реми Олли булған, ул мөнәсәбәт килеп сығышты иҫ киткес журналист булған. 1828-енсе йылда төҫлөләр Маврикий рәсми рәүештә юҡ ителгән, ләкин Британия хакимдары булһа кәрәк шәхестәргә аҙ хакимиәт биргәндәр, һәм бары тик хаҡтарҙы идара итеү рәсмиләре итеп ҡуйғандар. Реми Олли Королева Викторияға петиция яҙған, ул төҫлөләрҙең хакимиәт советы ағзалары булыуын һораған һәм был бер нисә йылдан һуң мөмкин булған. Ул шулай уҡ Порт Луины муниципалитет иткән, шулай итеп граждандар үҙҙәре ҡалала һайлаған вәкилдәр аша бик аҡыллы кеше итә алғандар. Порт Лида уның хөрмәтенә урам аталған, һәм Жардин де ля Компанияла 1906-сы йылда уның ҡуйылған бюсты. 1885-енсе йылда Маврикий яңы конституция ҡабул ителгән. Ул бик аҡыллы кеше итеүсе советҡа сайланган позициялар барлыҡҡа китергән, ләкин франшиза Француз һәм Креол синыфтары өсөн генә булған.

20-се быуат башында, 1901-енсе йылдың ноябрендә, Ганди Һиндстан юлында (Көньяҡ Африканан) Маврикий туҡтаған. Ул утрауҙа ике аҙна торған һәм Һинд-Маврикий йәмәғәтселекте менән мәғариф ҡыҙыҡһынырға һәм сәйәсәттә активыраҡ роль уйнарға өндәгән. Һиндстанға ҡайтҡас ул адвокат йәш Манилал Доктор үтәнән-үтә Һинд-Мариҙарҙың торошон яҡшыртыр өсөн ебәргән. Шул уҡ йыл дауамында Родригес менән сыбыҡһыҙ енси яҡынлыҡ арҡаһында бейек тау башына менергә кәрәк бәйләнеш тупланған булған.

1903 йылда Маврикий моторлы индерелгән машиналар һәм 1910 йылда Джозеф Мерен тарафынан етәкләнгән беренсе таксилар хеҙмәт күрһәтә башлағандар. Порт Туитың электрификация 1909 йылда булған һәм шул уҡ ун йыл дауамында Маврикий Гидро Электр Компанияһы (Ата Бертуған етәкселеге аҫтында) Плэйс Виллистарҙың электр менән тәьмин итеү өсөн авторизация алған.

1910-ынсы йылдар-бөйөк сәйәси агитация дәүере булған. Күтәрелеүсе урта класс (табибтарҙан, адвокаттарҙан һәм уҡытыусыларҙан торған) олигархтарҙың, - шәкәр ҡамышы ерҙәре биләүселәрҙең хакимиәтенә претензия яһай башлағандар. Порт Туитың мэры, доктор Уже Торент был яңы төркөмдөң рәйесе булған, был уның партияһы булған - Актион Либералы, ул күберәк кеше һайлауҙарҙа ҡатнашты талап иткән. Актион Либералдар шәкәр магнаттарының иң әһәмиәтлеһе Анри Леклезио етәкселендәге Парти де л'Орд ҡаршы торған.

1911-енсе йылда Курепина олигархтар тарафынан үлтерелгән тигән ялған хәбәр сығарылғандан һуң фетнәләр ҡупҡан. Башҡалала кибеттәр офистар һәм зыян күргән һәм бер кеше үлтерелгән. Шул уҡ йылда, 1911-енсе йылда Курепина беренсе халыҡ кинотеатры асылған Колледжы һәм Король өсөн таш бина ҡоролған.

1912-сө йылда телефон селтәре киңерәк хеҙмәт итә башлаған һәм ул хакимиәт, бизнес фирмалары һәм бер нисә шәхси йортта ҡулланылған.

I Донъя һуғышы 1914-енсе йылдың авгусында башланған. Күп кенә Маврикий үҙ ихтыяры менән Европала немецтарға ҡаршы һәм Месопотамияла төрөктәргә ҡаршы һуғышырға киткән. Ләкин был һуғыш Маврикийға унһигеҙҙә быуат һуғыштарынан аҙыраҡ тәьҫир иткән. Киреһенсә, 1914-1918-енсе йылдар шәкәр бәләре бумы сәбәпле оло табыш дәүере булған. 1919 йылда Маврикий Шәкәр Синдикаты барлыҡҡа килгән, ул шәкәр етештереүселәрҙең 70%-ын үҙ эсенә алған.

1920-се йылдарға "ҡайтарыу" хәрәкәте Маврикий Францияға ҡайтарыуҙы хуп күргән. Маврикий Францияға кире бирергә теләгән кандидаттарҙың береһе лә 1921-енсе йылдарҙа һаҡланмағанға күрә тиҙ хәрәкәт таралған.

1922-сө йылда Маврикий беренсе аэроплан ултырған һәм 1923-енсе йылда утрауҙа 79 машина булған. Редуттар Ауыл Хужалығы Колледжы 1925-енсе йылда нигеҙләнгән.

Һуғыштан һуңғы рецессия сәбәпле шәкәр баҙарында төшөү ҡатмарлы булған. Күп шәкәр етештереүсе ойошмалар ябылған һәм иҡтисадты ғына түгел, ә шулай уҡ илдең сәйәси тормошон контролдә тотҡан шәкәр магнаттары осороның ахырын билдәләгән. Le Mauricien гәзитенең мөхәррире Рауль Иве матәмде ревизияһы өсөн кампания ойошторған, был ҡалҡыусы урта синыфҡа ил менән идара итеү итеүҙә күберәк роль бирер ине. Күберәк социаль ғәҙеллек өсөн көрәшеүсе Арья Самад принциптары Һинд йәмәғәтенә үтеп кергән.

1930-ынсы йылда Хеҙмәт Партияһы тыуған. Ул Доктор Морис Күре тарафынан нигеҙ һалынған. Эммануэль Антиль ҡала эшселәрен туплаған, шул уҡ ваҡытта Пандит Сахаево ауыл эшсе синыфын йыйған. Хеҙмәт Көнө беренсе мәртәбә 1938-енсе йылда байрам ителгән. 30000 ән күп эшләй торған бер көнлөк эш хаҡын ҡорбан иткәндәр һәм бөтә утрауҙан Шап де Марста бик ҙур йыйылышта ҡатнашыу өсөн килгән.

1939-ынсы йылда Икенсе Донъя Һуғышы башланыу менән күп маврикий үҙ ихтияры менән Британия байрағы аҫтында Африкалағы һәм Яҡын Көнсығышта Германия һәм Италия армияларына ҡаршы һуғышта ҡатнашҡандар. Ҡайберәүҙәр Англияға китеп Король Авиация Көстәрендә пилоттар йәки ер участкаһы составы булараҡ хеҙмәт иткәндәр. Маврикийға ысынлыкта ҡот осҡос янамаған, ләкин Порт Лыуҙан тыш Британия бер нисә корабы 1943-енсе йылда Германия һыу аҫты көймәләре тарафынан батырылған булған.

II Донъя Һуғышы шарттары ил өсөн ауыр булған, товаларҙың балары ике мәртәбә артҡан, ләкин эшселәрҙең эш хаҡтары бары тик 10 йәки 20 процентка артҡан. Граждандар буйһонмауы булған һәм колониаль бар хөкүмәт көсөн сауҙа союздарын юҡ итеүгә ҡуйғандар. Шулай ҙа, Белль В Харе Ойошмаһы Шәкәр эшселәре 1943-енсе йылдың 27-се сентябрендә забастовкаға барғандар. Полиция хеҙмәткәрҙәре кешеләргә атҡандар һәм өс хеҙмәтсене үлтергәндәр, улар араһында ун йәшлек малайҙы һәм Сандали Купе исемле боғаҙҙы хатынды.

Беренсе дөйөм һайлауҙар әҫәрҙәре 1948-енсе йылдың авгусында була һәм Хеҙмәт Партияһы еңеп сыға. Гай Розет етәкселегендәге был партия үҙенең торошон 1953-енсе йылда яҡшыртҡан һайлап алыу һәм нәтижәләре көсөндә универсаль һайлау хоҡуғы һораған. Лондонда 1955-енсе һәм 1957-енсе йылдарҙа Лондонда ҡайғы киңәшмәләре булған һәм министрлыҡ системаһы тәҡдим ителгән. Универсаль өлкәндәр һайлауы нигеҙендә беренсе һайлауҙар 1959-ынсы йылдың 9 Мартында булған. Дөйөм һайлауҙарында күптән түгел Хеҙмәт Партияһы еңгән, был юлы уны Сэр Сивоза Радула етәкләгән.

Ҡайғы Тикшереү Кәңәшмәһе Лондонда 1961-енсе йылда булған һәм алға ҡайғы хәрәкәтенә нигеҙ һалынған. 1963-енсе йылда һайлауҙарҙы Хеҙмәт Партияһы һәм уның яҡташтары еңгән. Колониаль Офис Маврикий коммуналь тәбиғәт ер сәйәсәте табыуын билдәләп үткән һәм (фирҡәләр тарафынан) кандидаттарҙы һайлап алыу һәм (һайлаусыларҙың) һайлауҙа үҙҙәрен тотошо һәм этник каста мөнәсәбәттәренә бәйле икәнен билдәләп үткән. Шул ваҡыт тирә-яҡ ике Британия академигы, Ричарда Тисс һәм Джеймс Мине кәрәгенән халыҡ һаны күп булыу һәм шәкәр ҡамышының монокультура килеп сығарған проблемалар тураһында доклад нәшер иткәндәр. Был халыҡ һаны шартлауҙы туҡтатыу өсөн интенсив кампанияға китергән һәм был унйыллыҡта халыҡ һаны үҫеүҙең ҡырҡа төшөүе теркәлгән.