Суринам

**Суринам Республикаһы**
**нидерл. Republiek Suriname**
Флаг
	Девиз: «Justitia — Pietas — Fides (латынь. «Ғәҙеллек, благочестие, вера»)»
	Гимн: «God zij met ons Suriname»
Үҙаллылыҡ датаһы	25 ноябрь 1975 ( Нидерландтан)
Рәсми тел	нидерланд
Баш ҡала	Парамарибо
Эре ҡалалар	Парамарибо
Идара итеү төрө	Парламент республикаһы
Президент Вице-президент
Территория; • Бөтәһе ; • % һыу өҫтө	90; 163 270 км²; 1,1
Халыҡ; • Һаны (2009); • Халыҡ тығыҙлығы	; 520 000 чел. (167); 3 чел./км²
Валюта	Суринам доллары (SRD, код 968)
Интернет-домен	.sr
Код ISO	SR
МОК коды	SUR
Телефон коды	+597
Сәғәт бүлкәте	-3

Суринам (нидерл. Suriname, МФА: [ˌsyːriˈnaːmə], сранан-тонго теленән Sranan), рәсми исеме — Суринам Республикаһы (нидерл. Republiek Suriname, сранан-тонго. Ripoliku Sranan), элек формаль булмаған рәүештә Нидерланд Гвианаһы булараҡ билдәле — Көньяҡ Американың төньяҡ-көнсығышындағы ил.

Көнбайышта Гайана Республикаһы, көнсығыштан француз Гвианаһы, көньяҡта Бразилия менән сиктәш һәм төньяҡта Атлантик океан һыуҙары йыуа.

Баш ҡалаһы — Парамарибо. Рәсми теле — нидерланд теле^[2].

Этимология

Нидерландтың элекке колонияһы, Нидерланд Гвианаһы 1975 йылда бойондороҡһоҙлоҡ иғлан итә һәм «Суринам» тигән исем ала. Суринам һүҙе гидронимдан — Атлантик океанға ҡойған йылға, уның буйында дәүләттең баш ҡалаһы урынлашҡан. Гидронимдың этимологияһы сурима ҡәбиләһе атамаһы менән бәйле^[3].

Физик-географик ҡылыҡһырламаһы

Географик урыны

Суринам — майҙаны буйынса Көньяҡ Американың иң бәләкәй иле. Илде шартлы рәүештә ике өлөшкә: төньяҡҡа һәм көньяҡҡа бүлергә мөмкин.

Халыҡтың күп өлөшө төньяҡта (Атлантика яры буйында) йәшәй, ерҙәр эшкәртелә. Халыҡтың көньяғында халыҡ юҡ тиерлек, территорияһы саванна һәм тропик ямғыр урмандары менән ҡапланған.

Рельефы

Яр буйы һыҙатынан көньяҡтараҡ Гвиан яҫы таулығының саванна менән ҡапланған тау итәктәре ҡалҡыулыҡтары урынлашҡан. Тупраҡ башлыса ҡом һәм балсыҡтан тора, шуға күрә ауыл хужалығы өсөн яраҡһыҙ.

Суринамдың эске көньяҡ өлөшөн Гвиана яҫы таулығы биләй, уның иң бейек нөктәһе — Юлиана тауы (1230 м).

Илдең был районы үткеһеҙ урман менән ҡапланған һәм халыҡ булмауы арҡаһында Суринам иҡтисадында ҙур роль уйнамай, әммә төрлө флора һәм фаунаға бай.

Климаты

Экватор эргәһендә урынлашҡан Суринамда климат эҫе һәм дымлы. Һауа температураһы миҙгелдән миҙгелгә үҙгәрмәй тиерлек (2 °C сиктәрендә), Парамарибола уртаса йыллыҡ күрһәткес 26 градус тәшкил итә. бер йыл эсендә ике ямғыр миҙгеле була: декабрҙән февраль башына тиклем һәм апрель аҙағынан август уртаһына тиклем. Йылына уртаса 200 ямғырлы көндә 2000—2500 мм яуым-төшөм яуа.

Көслө пассат елдәре иҫә.

Гидрографияһы

Суринамда йылғалар (Корантейн, Коппенаме, Суринам, Марони һәм башҡалар) күп, әммә бик тупһалы. Ҙур һәм уртаса ҙурлыҡтағы суднолар тамаҡтарында ғына йөрөй ала. Бәләкәй суднолар ҡайһы бер йылғалар ағымы буйлап, юлһыҙ эске райондарҙы яр буйҙары менән бәйләп, 300 километрға тиклем өҫкә күтәрелә ала.

Илдең төньяҡ-көнсығышында эре Брокопондо һыуһаҡлағысы урынлашҡан, ул 1964 йылда алюмин заводтарын электр энергияһы менән тәьмин итеү маҡсатында булдырылған. Уның аша Суринам, Никкери һәм Марони йылғалары аға.

Экологияһы

Экспорт өсөн ҡиммәтле ағас тоҡомдарын ҡырҡыу урмандарҙың кәмеүенә килтерә. Эске һыу ағымдары файҙалы ҡаҙылмалар сығарыу барышында ныҡ бысрана.

Суриномда урман ҡырҡыу күрһәткестәре Амазонка төбәгенең бөтә илдәре араһында иң юғарыларҙың береһе булып ҡала^[4].

Сәйәси ҡоролошо

Идара итеү формаһы буйынса Суринам — республика. Дәүләт һәм хөкүмәт башлығы — парламент тарафынан 5 йылға һайланған президент (президентлыҡ ваҡыты сикләнмәгән). 2020 йылдың июленән — Чан Сантохи.

Парламент — бер палаталы Милли йыйылыш, 51 депутат, халыҡ тарафынан 5 йыллыҡ мөҙҙәткә һайлана.

2010 йылдың май айындағы һайлауҙар һөҙөмтәләре буйынса:

Мега-комбинация (шул иҫәптән Милли-демократик партия) — 23 депутат
Демократия һәм үҫеш өсөн яңы фронт — 14 депутат
А -комбинация — 7 депутат
Халыҡ прогресс альянсы — 6 депутат
Берҙәмлек аша демократия һәм үҫеш партияһы — 1 депутат

Административ бүленеше

Суринам 10 округҡа бүленә.

№	Округ	Административ үҙәк	Майҙаны, км²	Халҡы (2004), кеше	Тығыҙлыҡ, кеше/км²
1.	Брокопондо	Брокопондо	7364	14 215	1,93
2.	Коммевейне	Ньив-Амстердам	2353	24 649	10,48
3.	Корони (округ)	Тотнесс	3902	2887	0,74
4.	Маровейне	Албина	4627	16 642	3,60
5.	Никкери	Ньив-Никкери	5353	36 639	6,84
6.	Пара (округ)	Онвервахт	5393	18 749	3,48
7.	Парамарибо (округ)	Парамарибо	183	242 946	1327,57
8.	Сарамакка	Гронинген	3 636	15 980	4,39
9.	Сипаливини	юҡ	130 567	34 136	0,26
10.	Ваника	Лелидорп	442	85 986	194,54
	Бөтәһе		163 820	492 829	3,01

Тарихы

Европалылар килгәнгә тиклем Суринамда күскенсе араваки, кариб һәм варрау ҡәбиләләре йәшәгән.

Суринамдың яр буйы өлөшөн 1499 йылда испандарҙың Алонсо де Ожеда һәм Висенте Пинсона етәкселегендәге Көньяҡ Америкаға тәүге экспедицияларының береһе аса. Яр буйы беренсе тапҡыр 1500 йылда, икенсе испан конкистадоры Диего Лепе экспедицияһынан һуң, картаға төшөрөлә. Ил үҙ исемен территорияһы аша аҡҡан йылғанан үҙ ала.

Суринамды колонизациялау XVII быуаттың беренсе яртыһында ғына инглиздәр тарафынан башлана. Әммә 1667 йылда Англия Суринамды Яңы Амстердамға (хәҙерге Нью-Йорк территорияһы) алмашҡа Нидерландҡа бирә. Шул ваҡыттан алып, 1799—1802 һәм 1804—1816 йылдарҙан тыш, Суринам өс быуат дауамында Нидерланд биләмәһе булып тора.

XVII быуат быуат аҙағында Суринам Европа илдәрен шәкәр менән тәьмин итә. Суринамда шәкәр ҡамышын үҫтереү өсөн плантация системаһы булдырыла, плантацияларға эшкә Африканан негр ҡолдары килтерелә.

XIX быуаттың икенсе яртыһында Суринамда иҡтисад түбән төшә. Төп сәбәптәр — Европала сөгөлдөрҙән шәкәр етештереүҙең яйға һалына һәм, 1863 йылда ҡоллоҡ бөтөрөлгәндән һуң, эшсе көстәрҙең етешмәй, сөнки азат ителгән негрҙар плантацияларҙан ҡалаларға китә. Был мәсьәлә XIX быуат аҙағы — XX быуат башында 60 меңдән ашыу индеецтар һәм индонезиялылар, шулай уҡ ҡытайҙарҙың Суринамға иммиграцияһы арҡаһында ғына хәл ителә.

Азиянан иммигранттар килеү менән, Суринамдың иҡтисады ҡырҡа үҙгәрә — плантация иҡтисадын алмашҡа ваҡ милектәге крәҫтиән хужалығы килә. 1920-се йылдарҙа Суринам сәнәғәте үҫешә башлай, уның нигеҙен боксит һәм алтын сығарыу өсөн шахталар, шулай уҡ ауыл хужалығы продукцияһының төрлө төрҙәрен эшкәртеү предприятиелары тәшкил итә.

1922 йылдан алып ил рәсми рәүештә колония тип йөрөтөлмәй башлай һәм Нидерланд Короллегенә ҡушылған биләмәгә әүерелә.

1954 йылда автономия ала (Нидерландтар ҡарамағында оборона һәм сит ил эштәре генә ҡала), ә 1975 йылдың 25 ноябрендә бойондороҡһоҙ Суринам республикаһы була. Колониаль дәүер мираҫы булып иҡтисади үҫештең түбән кимәле һәм креол (1975 йылда халыҡтың 40 проценты) һәм һинд (1975 йылда халыҡтың 36 %) общиналары араһындағы этник низағтар ҡала.

1977 йылдың ноябрендә илдә үткән беренсе һайлауҙарҙа премьер-министр Хенком Аррон етәкселегендәге милли партия еңеү яулай (креолдарҙың мәнфәғәттәрен яҡлай), ул парламентта 39 урындың 22-се урынды ала.

1980 йылдың 25 февралендә Суринамда хәрби түңкәрелеш яһала. Уны 34 йәшлек штаб сержанты Дези Баутерсе (армияның баскетбол командаһы тренеры) 15 сержант ярҙамында ойоштора. Баутерсе Суринам менән ул ойошторған Милли Хәрби Совет башлығы, диктатор булараҡ идара итә башлай (үҙенә Суринам армияһындағы иң юғары подполковник дәрәжәһен бирә). Ул парламентты тарата, конституцияны юҡҡа сығара, илдә ғәҙәттән тыш хәл индерә һәм элекке хөкүмәт ағзаларының һәм бизнесмендарҙың эштәрен ҡараған махсус трибунал булдыра.

Баутерсе Суринам сәнәғәтен национализациялай башлай. Бынан һуң Суринамда ҙур иҡтисади ҡыйынлыҡтар тыуа (етештереү ҡырҡа кәмей), халыҡтың забастовкалары һәм протестары башлана. 1986 йылда Суринамда Баутерсе режимына ҡаршы партизан һуғышы башлана.

1987 йылда Баутерсе, Суринам ҡораллы көстәре башлығы булып ҡалыу шарты менән, конституцияны тергеҙеү һәм һайлауҙар үткәреүгә килешә.

1990 йылда Баутерсе һайланған хөкүмәтте тағы тарҡата, әммә 1991 йылда яңы һайлауҙар үткәрергә рөхсәт бирә һәм Суринамдың хакимы булыуҙан туҡтай. Шунан алып Суринам менән коалицион хөкүмәттәр идара итә.

Суринамда иҡтисадты диверсификациялау һәм нефть ятҡылыҡтарын үҙләштереү һөҙөмтәһендә иҡтисади хәл яҡшыра.

1991 йылдан 1996 йылға тиклем Рональд Венетиан президент була. 2010 йылдың 25 майында даими парламент һайлауҙары үтә, һөҙөмтәлә хакимлыҡ итеүсе Милли-демократик партия һәм уның президентлыҡҡа кандидаты, элекке хаким Деси Баутерсе еңеп сыға^[5].

Халҡы

Халыҡ һаны — 566846 (2013 йылдың июлендә көтөлә).

Йыллыҡ үҫеш — 115 %;

Тыуым — 1000 кешегә 17,1 (тыуым — бер ҡатын-ҡыҙға 2,04 тыуған);

Үлем — 1000 кешегә 6,15;

Уртаса ғүмер оҙонлоғо — ирҙәр өсөн — 69 йәш, ҡатын-ҡыҙҙарға — 74 йәш.

Иммунодефицит вирусы (ВИЧ) йоҡтороу — 1 % (2009 йыл).

Ҡала халҡы 69 % тәшкил итә (2010).

Этник һәм раса составы (2012):

афро-суринамдар
- марондар («урман негрҙары») 21,7 %
- креолдар 15,7 %
һиндтар 27,4 %
явандар 13,7 %
ҡатнаш 13,4 %
башҡа 7,6 %
Мәғлүмәттәр юҡ 0,6 %

Грамоталылыҡ кимәле — ир-егеттәр 92 %, ҡатын-ҡыҙҙар 87,4 %.

Диндәр (2012 йылғы баһа):

Христиандар 49,6 %, в том числе:
- протестанттар 23,6 %, в том числе:
  - баптистар 11,2 %
  - моравандар 11,2 %
  - реформистар 0,7 %
  - лютерандар 0,5 %
- католиктар 21,6 %
- Иегова шаһиттары 1,2 %
- башҡа христиандар 3,2 %
Индуизм 22,3 %
Ислам 13,8 %
атеистар 7,5 %
винтиҙар 1,8 %
башҡалар 1,7 %
мәғлүмәт юҡ 3,2 %

Телдәр

Илдең рәсми теле — нидерланд теле. Уның менән бер рәттән, урындағы халыҡ түбәндәге телдәрҙә һөйләшә: акурио, аравак, вайвай, варао, ваяна һ.б. Шулай уҡ илдә инглиз, корей, нидерланд ым-ишара диалекты, португал һәм ғәрәп теленең төньяҡ-левант диалекты ҡулланыла.

Иҡтисады

Суринамдың иҡтисадының нигеҙен боксит сығарыу һәм алюмин, алтын һәм нефть экспортлау (экспорттың 85 проценты һәм дәүләт бюджетының килем өлөшөнөң 25 проценты) тәшкил итә. Диңгеҙҙә нефть сығарыу программаһы үҫешә — Суринам дәүләт нефть компанияһы 2004 йылда бер нисә көнбайыш нефть компанияһы менән килешеүҙәр төҙөй. Нидерланд, Венгрия, Бельгия һәм Европа ярҙам итеү һәм үҫтереү фонды Суринамға боксит һәм алтын табыуҙы үҫтереүҙә ярҙам итә.

2009 йылда йән башына эске тулайым продукт — 9,5 мең доллар (донъяла 112-се урын).

Хеҙмәтләндереү өлкәһе — ЭТП-ның 65 проценты, хеҙмәткәрҙәрҙең 78 проценты.

Сәнәғәт (ЭТП-ның 25 проценты, хеҙмәткәрҙәрҙең 14 проценты) — боксит, алтын, нефть, алюмин сығарыу; урман сәнәғәте, аҙыҡ-түлек сәнәғәте, балыҡ һәм диңгеҙ продукттарын эшкәртеү.

Ауыл хужалығы (тулайым эске продукттың 10 проценты, эшләүселәрҙең 8 %) — дөгө, банан, кокос, арахис; мал, ҡош-ҡорт.

Суринамда дөгө ярмаһы сәсеү өсөн һөрөнтө ерҙәрҙең яртыһы тиерлек файҙаланыла, шул уҡ ваҡытта дөгө уңышының 43 проценты тышҡы баҙарға сығарыла (2013)^[6].

Тышҡы сауҙа

2016 йылға мәғлүмәттәр буйынса:^[7]

Экспорт — 1,6 миллиард доллар. Төп тауарҙар: алтын (64 %), нефть һәм нефть продукттары (8,6 %), урман материалдары (4,3 %), банандар, дөгө, бокситтар, креветкалар, балыҡтар. Төп һатып алыусылар: Швейцария (30 %), Берләшкән Ғәрәп Әмирлектәре (27 %), Бельгия һәм Люксембург (9,6 %), Гайана (5,6 %).

Импорт — 1,32 миллиард Америка доллары. Төп тауарҙар: нефть продукттары, машиналар һәм ҡорамалдар (шул иҫәптән тау сеймалын табыу һәм автомобилдәр), химия тауарҙары, туҡланыу продукттары. Төп тәьмин итеүселәр: Америка Ҡушма Штаттары (24 процент), Тринидад һәм Тобаго (13 процент), Нидерланд (13 процент), Ҡытай (8,6 процент) һәм Сент-Люсия (3,2 процент).

Африка, Кариб бассейны һәм Тымыҡ океан илдәренең халыҡ-ара ойошмаһына инә.

Территория буйынса бәхәстәр

Суринам Хөкүмәте яр буйында диңгеҙ шельфының дәүләт ҡарамағында булыуы тураһында мәсьәлә буйынса Гайана менән территориаль бәхәс ҡуҙғата. Гайана хөкүмәте транснациональ корпорациялар менән уларға скважиналар быраулау һәм диңгеҙ төбөнән файҙалы ҡаҙылмалар сығарыу хоҡуғын биреү тураһында килешеү төҙөргә ниәтләй. Суринам хөкүмәте был башланғысҡа ҡаршы сыға. Голландия архив хеҙмәтенә архив документтары — Голландия колониаль биләмәләренең хоҡуҡ вариҫы булараҡ, бәхәсле биләмәләрҙең Суринамға ҡарағанлығын документаль раҫлауҙы һорап мөрәжәғәт итә^[8]^[9].

Транспорт

Төп мәҡәлә: Суринамда транспорт

Киң мәғлүмәт саралары

Дәүләт телерадиокомпанияһы STVS (Surinaamse Televisie Stiching, «Суринам телевизион фонды»), шул уҡ исемле телеканалды , SRS дәүләт радиокомпанияһын үҙ эсенә ала, шул уҡ исемдәге радиоканалға инә.

Мәҙәниәт

Байрамдар

Дата	Урыҫса атамаһы	Урындағы атамаһы	Иҫкәрмәләр
1 ғинуар	Яңы йыл	Nieuw jaar
27 февраль	Карнавал	Curacao Carnival	Дата үҙгәрә
1 май	Хеҙмәтсәндәр көнө	Dag van de arbeid
1 июль	Ҡоллоҡтоң бөтөрөлөүе	Keti Koti
25 ноябрь	Бойондороҡһоҙлоҡ көнө	Dag van de onafhankelijkheid
25 декабрь	Раштыуа	Kerst

Шулай уҡ ҡарағыҙ

Транспорт в Суринаме
Битва за Суринам

Иҫкәрмәләр

↑ https://data.iana.org/time-zones/tzdb-2021e/southamerica
↑ СУРИНАМ • Большая российская энциклопедия — электронная версия 2018 йыл 30 декабрь архивланған.
↑ Поспелов, 2002, с. 401
↑ Rhett Butler. Amazon Destruction (ингл.). Mongabay (26 ғинуар 2017). Дата обращения: 1 июнь 2017.
↑ Partei Ex-Diktator Bouterses gewinnt Parlamentswahl (нем.). Surinam. Der Standard^[en] (26 май 2010). Дата обращения: 18 декабрь 2013.
↑ Китай: Сельхозкомпания будет выращивать гибридный рис (билдәһеҙ). ИА «Казах Зерно» (26 июнь 2013). Дата обращения: 18 декабрь 2013. Архивировано из оригинала 19 декабрь 2013 года. 2013 йыл 19 декабрь архивланған.
↑ Внешняя торговля Суринама (билдәһеҙ). на atlas.media.mit.edu. Дата обращения: 30 декабрь 2018. Архивировано из оригинала 8 июль 2019 года.
↑ Suriname and Guyana in tense confrontation over maritime boundary. // Caribbean & Central America Report. — 2000. — No. 5 — P. 9 — ISSN 0968-2732
↑ Dutch archives may settle oil dispute: Recent progress could be undermined by new revelations. // Caribbean & Central America Report. — 2002. — P. 5 — ISSN 0968-2732

Әҙәбиәт

Поспелов Е. М. Географические названия мира. Топонимический словарь / отв. ред. Р. А. Агеева. — 2-е изд., стереотип. — М.: Русские словари, Астрель, АСТ, 2002. — 512 с. — 3000 экз. — ISBN 5-17-001389-2.

Һылтанмалар

Языки Суринама на Ethnologue
Joshua Project (все народы, языки и др.)
Суринам Open Directory Project (dmoz) һылтанмалар каталогында.
Карты Суринам

	Был ил тураһында тамамланмаған мәҡәлә. Һеҙ мәҡәләне төҙәтеп һәм тулыландырып проектҡа ярҙам итә алаһығыҙ.

[_2fc073f3ec80f347-1] ttps://data.iana.org/time-zones/tzdb-2021e/southamerica

[2] СУРИНАМ • Большая российская энциклопедия — электронная версия 2018 йыл 30 декабрь архивланған.

[Поспелов—2002——401-3] Поспелов, 2002, с. 401

[Amazon_Destruction-4] Rhett Butler. Amazon Destruction (ингл.). Mongabay (26 ғинуар 2017). Дата обращения: 1 июнь 2017.

[5] Partei Ex-Diktator Bouterses gewinnt Parlamentswahl (нем.). Surinam. Der Standard^[en] (26 май 2010). Дата обращения: 18 декабрь 2013.

[6] Китай: Сельхозкомпания будет выращивать гибридный рис (билдәһеҙ). ИА «Казах Зерно» (26 июнь 2013). Дата обращения: 18 декабрь 2013. Архивировано из оригинала 19 декабрь 2013 года. 2013 йыл 19 декабрь архивланған.

[7] Внешняя торговля Суринама (билдәһеҙ). на atlas.media.mit.edu. Дата обращения: 30 декабрь 2018. Архивировано из оригинала 8 июль 2019 года.

[8] Suriname and Guyana in tense confrontation over maritime boundary. // Caribbean & Central America Report. — 2000. — No. 5 — P. 9 — ISSN 0968-2732

[9] Dutch archives may settle oil dispute: Recent progress could be undermined by new revelations. // Caribbean & Central America Report. — 2002. — P. 5 — ISSN 0968-2732

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]