Деметра битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Мифологический персонаж
| Имя				= Деметра
| Оригинальное написание	= {{lang-grc|Δημήτηρ}}
| Толкование имени =
| Тип =
| Мифология = боронғо грек| Пол = женский
| Период жизни =
| Изображение = Demeter Altemps Inv8546.jpg
| Размер изображения = 245px
| Подпись = Деметра
| Описание = Уңдырышлылыҡ һәм игенселек алиһәһе
| Имя на других языках =
| Греческое написание = 
| Латинское написание =
| В иных культурах = [[Церера (мифология)|Церера]], [[Кибела]], [[Ер-Әсә]]
| Супруг = Иасион (ҡайһы бер мифтар буйынса)
}}
'''Деме́тра''' ({{Lang-grc|Δημήτηρ}}, от δῆ, γῆ — «ер» и μήτηρ — «әсә»<ref>{{Китап|ссылка=https://books.google.com/books?id=nxoyBcpUuEsC&pg=PA157|автор=Henry George Liddell, Robert Scott|заглавие=A Lexicon Abridged from Liddell and Scott’s Greek-English Lexicon|год=1891|издательство=Harper & brothers|страницы=157|страниц=844}}</ref><ref>{{Китап|ссылка=https://books.google.com/books?id=65lLAAAAMAAJ|автор=Charles Rowan Beye|заглавие=Ancient Greek Literature and Society|год=1975|издательство=Anchor Press|страницы=163|страниц=492|isbn=978-0-3850-6443-9}}</ref>; шулай уҡ Δηώ, «Ер-әсә») — [[боронғо грек мифологияһы]]нда уңдырышлылыҡ алиһәһе, игенселекте яҡлаусы. Олимпия пантеонының иң абруйлы илаһтарының береһе.

== Этимологияһы, тарихы, мифология ==
Ерҙәге бөтә тереклекте һаҡлаусы, игенселәрҙе ҡурсалаусы алиһә-әсә культы тамырҙары менән һинд-Европаға тиклемге дәүергә үк барып тоташа. Һинд-Европа халыҡтарында уны Ер-Әсә  тип атағандар.Ул бөтә тере нәмәне тыуҙырыусы һәм үлгәндәрҙе үҙ эсенә алған «Бөйөк әсә», тәүтормош ижади энергияһын кәүҙәләндереүсе. Бындай ипостасияла (гипотезаларҙың береһе буйынса) Деметра  хөрмәт ителгән дә инде: ул тылсымсыларҙың ҡурсалаусыһы тип һанала, был йәһәттән ул сихырсылыҡ ярҙамсыһы һәм уның берҙән-бер ярҙамсыһы булған бөйөк алиһә Геката менән тиңләштерелә. Шулай уҡ уны Эриния («Үс алыусы»), Термасия («Ҡайнар»), Хтония («Донъяуи») тип тә йөрөтәләр; уның ҡыҙы Персефона ер аҫты батшалығының батшабикәһе була. Бер үк ваҡытта Деметра — «хөрмәтле алиһә»,  тормошто һаҡлаусы, кешелекте [[игенселек]] менән шөғөлләнергә өйрәтеүсе. Крәҫтиән хеҙмәттәрендә ярҙамсы, игенсенең амбарҙарын запастар менән тулыландырыусы (Hes.){{Sfn|Тахо-Годи|1987}}.

Деметра — [[Кронос]] менән [[Рея (мифология)|Рея]]ның икенсе ҡыҙы һәм [[Персефона]]ның әсәһе, Аидтың ҡәйнәһе.<ref>Псевдо-Аполлодор. Мифологическая библиотека I 1, 5 далее</ref> Зевстың һеңлеһе һәм һөйгәне, Гера, Гестия, Аида һәм Посейдондың һеңлеһе. Легендаға ярашлы, атаһы Кронос тарафынан быуып үлтерелә, ә һуңынан уның ҡарынынан сығарып алына. Деметра тураһындағы мифологияла Аидтың ҡыҙы Персефонаны урлау тураһындағы миф төп миф булып тора.

[[Гомер|Гомер «]][[:ru:Одиссея|Одиссея]]»һында  Деметра һәм Крит игенселек аллаһы Иасион тураһында миф телгә алына, уға ярашлы, улар өс тапҡыр һөрөлгән емешле Криттың яланында Плутосты (байлыҡ аллаһы) тыуҙыра;  Деметраны ҡыҙғанған [[Зевс]] Иасионаны йәшен уғы менән үлтерә. Гесиод буйынса,  Плутостың (байлыҡтың) барлыҡҡа килеү образында  өс тапҡыр һөрөлгән ерҙә Деметраның Иасион менән ҡушылыуында уның кешеләрҙе игенселеккә өйрәтеүе күрһәтелгән.

Мифтың бер версияһы буйынса, Деметра менән Иасиондың союзынан шулай уҡ Филомел тыуа. Диодор буйынса, ул Эвбулейҙың әсәһе була.

Орфиктарҙа ул Зевстың әсәһе булараҡ Рэя менән тиңләштерелә, унан ул Персефонаны тыуҙыра.<ref>Орфика, фр. 58, 145 Керн</ref> Зевс уны йылан образында аҙҙыра<ref>Овидий. Метаморфозы VI 114; по возможно ошибочному мнению Ф. А. Петровского (Овидий. Собрание сочинений. СПб, 1994. Т. 2. С. 504), «Деоидой» Овидий называет именно Деметру, а не Персефону</ref> Фригия мифына ярашлы, Зевс үгеҙ образында һеңлеһе Деметраны аҙҙыра, ул Бримо<ref>Арнобий. Против язычников V 20</ref> исемен ала. Посейдон уны ат образында аҙҙыра<ref>Овидий. Метаморфозы VI 119</ref>. 

Аидтан никах бүләге итеп Сицилияны ала (уны шулай уҡ Сицилияла<ref>Нонн. Деяния Диониса XXX 67</ref> тыуған тип тә атарға мөмкин).<ref>Арнобий. Против язычников I 36</ref>

[[Геракл]] хөрмәтенә уны кентаврҙарҙы<ref>Диодор Сицилийский. Историческая библиотека IV 14, 3</ref> үлтереүҙән таҙартыу өсөн Кесе мистериялар ойоштора.

Деметра гүзәл ҡиәфәтендә, сәстәре бойҙай төҫөндә (Hom.){{Sfn|Тахо-Годи|1987}}.

Рим мифологияһында Деметраның аналогы — уңдырышлы баҫыу алиһәһе Церера. Һуңғы антик осорҙа Деметра культы Кибела һәм Исида культы менән ҡушыла. Ҡайһы берҙә Деметраны Дева йондоҙлоғонда күрәләр<ref>Псевдо-Эратосфен. Катастеризмы 9; Гигин. Астрономия II 25, 2</ref>

=== Персефонаны урлау ===
[[Файл:Rape_Persephone_Baltimore_Painter_MAN.jpg|мини|220x220пкс|Персефонаны урлау ''Балтимор ваза'' яҙыусыһының ''лутрофоры'']]
[[Файл:FredericLeighton-TheReturnofPerspephone(1891).jpg|мини|292x292пкс|Персефонаның ҡайтыуы ''Фредерик Лейтон, [[1891 йыл|1891]]'']]
Аидтың Персефонаны урлауы һәм Деметраның уны эҙләп бөтә ер буйлап йөрөүҙәре тураһында миф билдәле. Туғыҙ көндән һуң, уның эҙләнеүҙәренең юҡҡа сығыуын аңлап, Деметра ярҙам һорап Гелиосҡа мөрәжәғәт итә, ул уға урлаусының исемен атай, һәм Деметра Зевстың үҙе ҡыҙын ҡустыһына биреүен аңлай, Деметра нимәнелер ҡылырға һәләтһеҙ була. Бер аҙҙан алиһә, булмышын үҙгәртеп, донъя буйлап сәйәхәт итергә юллана.

Уны беренсе тапҡыр Геспер-Атлант эсергә күндерә, ул теләһә ниндәй йылғаны өс тапҡыр аша сыға.<ref>Каллимах. Гимны VI 8</ref> Ул Идаға килә.<ref>Еврипид. Елена 1322</ref> . Аҙашып йөрөүҙәре ваҡытында Мегарҙағы<ref>Павсаний. Описание Эллады I 43, 2</ref> Анаклетра ҡаяһынан ҡыҙын ҡысҡырып саҡыра.

Элевсинала Деметра Анфион шишмәһе (ҡоҙоҡ) янында ташҡа ултыра (һуңыраҡ уны ҡайғы ташы тип атайҙар). Бында уны күҙ йәштәрендә Элевсин батшаһы Келейҙың ҡыҙҙары күрә.<ref>Павсаний. Описание Эллады I 39, 1</ref> Алиһә ҡыҙҙарға үҙенең серен асмай, үҙенең сығышын Криттан  һәм таланған, тип әйтә, үҙе өсөн эш һәм ҡыйыҡ һорай. Батша ҡыҙҙары уны аталары йортона алып китә.

Мегаронға ингәс, алиһә ишектең өҫкө өлөшөн башы менән төкөй, шунан йортҡа яҡтылыҡ тарала. Метанир батшабикәһе, быны күреп, уның алдында ябай кеше түгеллеген аңлай. Ул алиһәгә баш эйә һәм үҙенең креслоһына ултырырға тәҡдим итә. Деметра баш тарта һәм, өҫтәл эргәһендәге ябай ағас ултырғыста урынлашып, ҡайғыға бирелә. Ул шараптан һәм аҙыҡтан баш тарта, тирә-яҡтағы бер кемде лә күрмәй. Ямба хеҙмәтсеһенең үткер шаяртыуы ғына уны йылмайырға мәжбүр итә<ref>Гимны Гомера V 195—204; Псевдо-Аполлодор. Мифологическая библиотека I 5, 1</ref>.

Батша сит ил кешеһенә үҙенең улы Демофонтты (Гигин буйынса Триптолем) ышанып тапшыра. Бер нисә төн эсендә сабый бер йылға үҫә. Деметра, баланы үлемһеҙ итергә теләп, уны пелёнкаға төрә һәм ҡыҙыу мейескә һала. Метанира бер ваҡыт быны күреп, ҡысҡырып ебәрә, баланы бирергә ҡуша. Версияларҙың береһе буйынса, бала һәләк була. Шул саҡта Деметра йорт халҡы алдында үҙенең илаһи ҡиәфәтендә килеп сыға һәм уға Элевсинала ғибәҙәтхана төҙөргә, ә Анфион шишмәһе янында (яҡынса) ҡала диуары артында алтарь төҙөргә ҡуша, алмашҡа уларҙы игенселек серҙәренә өйрәтергә вәғәҙә итә.

Деметра донъя буйлап гиҙгәндә, ерҙә уңыш уңмай.  Кешеләр аслыҡтан үлә һәм аллаларға ҡорбан килтермәй. Зевс Деметра артынан [[Олимп|Олимпҡа]] кире ҡайтырға өгөтләү өсөн аллаларҙы һәм алиһәләрҙе ебәрә башлай. Әммә ул, Элевсин ғибәҙәтханаһында ҡара кейемдә ултырғанда, уларҙы күрмәй. Шул саҡта Зевс Аидҡа Персефонаны кире ҡайтарырға ҡуша. Аид ағаһына ҡаршылашырға баҙнат итмәй, әммә ул йылдың билдәле бер ваҡытында иренә әйләнеп ҡайтһын өсөн Персефонаға изге гранат орлоғон бирә<ref>Овидий. Метаморфозы V 537; Овидий. Фасты IV 608</ref><ref>Комментарий Д. О. Торшилова в кн. Гигин. Мифы. СПб, 2000. С.178</ref>

Персефонды күреп, Деметра аңына килә, матәм кейемен ташлай һәм үҙ башын күк сәскәләрҙән эшләнгән таж менән биҙәй.

== Деметра эпитеттары ==

* '''Анфея''' —алиһәләр исеме — Евбулейҙың әсәһе булараҡ Деметраның эпитеты.
* '''Ахея''' (Ахена) — «Ҡайғырыусы» —  Деметра эпитеты.
* '''Геркинна''' — Деметра эпитеты<ref name="Ликофрон. Александра 152">Ликофрон. Александра 152</ref>.
* '''Гермиона''' — Сиракузда  Деметра һәм Персефона исеме.
* '''Део''' («Део конеродная») — Пифия күрәҙәлегендә  Деметра исеме.
* '''Деоида''' — Деметра йәки йылан ҡиәфәтендә Зевс  тарафынан аҙҙырылған уның ҡыҙы.
* '''Европа''' («Киң ҡараусы») —  Деметра эпитеты<ref>{{ВТ-РСКД|Europa}}; <br /><br />{{МНМ|Европа|ссылка=http://ancientrome.ru/dictio/article.htm?a=492435999|автор=А. Ф. Лосев|том=1|страницы=419—420|ref=Лосев}}</ref>, Лебадияла ғибәҙәтхана. Трофонийҙың һөт инәһе.
* '''Иул''' — гимндарҙа ололанған көлтә ене. Деметра Иуло була.
* '''Каллигения''' —  Деметра эпитеты.
* '''Карпофора''' (емеш-еләк бүләк итеүсе).
* '''Мелена''' (Мелайна) —  Деспина.
* '''Просимна''' — Деметра эпитеты.
* '''Сито''' — «Икмәк бүләк итеүсе» — Деметра эпитеты, Сицилияла уның һыны. Микен текстарында телгә алына ''si-to-po-ti-ni-ja'' (Сито Потния, «Икмәк Хужаһы»). См. также{{Sfn|РСКД|1885}}.
* '''Фесмофора''' («Закондар сығарыусы/Закондар йөрөтөүсе», «урынлаштырыусы») — Деметра эпитеты, кешеләрҙе игенселеккә өйрәтеүсе булараҡ, уларҙы ултыраҡ тормошҡа күсеүгә һәм уның менән яңы тәртиптәр барлыҡҡа килеүгә булышлыҡ итә{{Sfn|РСКД|1885}}<ref>Боги — Ф — Мифология Греции. Иллюстрированный словарь.&nbsp;<small>Дата обращения: 27 марта 2014.</small>&nbsp;<small>Архивировано 20 декабря 2013 года.</small></ref>. Мегарҙа Деметра Фесмофора һәм Галимунт демында Кора ғибәҙәтханаһы. Мегарҙа  Деметра Фесмофора ғибәҙәтханаһы. Фесмодотейр аллаһы ла бар.
* '''Фурия''' (Турия) — Деметра эпитеты<ref name="Ликофрон. Александра 152" />.
* '''Хлоя''' («Йәшелләнеүсе») —  Деметра эпитеты.
* '''Хтония''' — Гермионда Деметра эпитеты, йыл һайын үтә торған байрам, ҡорбанға дүрт һыйыр килтерелә.  Спартала уның культы Орфей тарафынан нигеҙләнә.
* '''Эннея''' —  Деметра эпитеты<ref name="Ликофрон. Александра 152"/>. Персефонаны урлаған урындан.
* '''Эриния''' («Үс алыусы») — Фельпуста (Аркадияла) Деметра эпитеты. Посейдондың Деметраны эҙәрләгәне ул бейәгә әүерелгәне һәм Онкий бейәләре менән бергә утлап йөрөгәне хаҡында хикәйә бар, әммә Посейдон айғырға әүерелә һәм уны яулай. Деметра Ладонда йыуына, һәм уны  Лусия тип атайҙар (Йыуынған). Деметра ҡыҙ тыуҙыра, уның исемен изгеләндерелмәгәндәргә әйтергә ярамай, һәм Арион атын таба.

== Культ һәм байрамдар ==
[[Файл:Склеп_Деметры.JPG|слева|мини|Пантикапейҙағы боронғо грек фрескаһындағы кәшәнән эшләнгән деметр]]
Игенселек байрамдарынан барлыҡҡа килгән Деметра культы Урта диңгеҙ мәҙәниәте йоғонтоһонда бөтә территорияла таралған. Уның үҙәге Афинанан алыҫ түгел Элевсин ҡалаһы булған<ref>дел╗рпю.&nbsp;<small>Дата обращения: 27 марта 2014.</small>&nbsp;<small>Архивировано 27 марта 2014 года.</small></ref><ref>Введенский Б.А. . Большая советская энциклопедия Том 13 - Большая Советская Энциклопедия Второе издание.&nbsp;<small>Дата обращения: 27 марта 2014.</small>&nbsp;<small>Архивировано из оригинала 27 марта 2014 года.</small></ref>. 

Сәсеү ваҡыты еткәс, боронғо гректар Деметра хөрмәтенә Фесмофория байрамын үткәрә, унда башлыса ҡатын-ҡыҙҙар ҡатнаша. Фесмофориялар кешеләрҙең, хайуандарҙың һәм тәбиғәттең уңдырышлылығын арттырыуға йүнәлтелгән [[Ритуал|ритуалдар]] менән оҙатыла.<ref name="автоссылка1">{{Cite web|url=http://interpretive.ru/dictionary/399/word/demetra|title=Делерпю<!-- Заголовок добавлен ботом -->|access-date=2014-03-27|archive-date=2016-03-04|archive-url=https://web.archive.org/web/20160304203843/http://interpretive.ru/dictionary/399/word/demetra|deadlink=no}}</ref>
Боронғо Грецияла виноградсылыҡ үҫеше менән Деметра культына Дионис<ref>Введенский Б.А. . Большая советская энциклопедия Том 13 - Большая Советская Энциклопедия Второе издание.&nbsp;<small>Дата обращения: 27 марта 2014.</small>&nbsp;<small>Архивировано из оригинала 27 марта 2014 года.</small></ref> культы ҡушыла.

Бөйөк алиһәләрҙең мистерияларының барлыҡҡа килеүен мифик дәүерҙәргә индерәләр, моғайын, уларҙың барлыҡҡа килеүе беҙҙең эраға тиклем II мең йыллыҡ уртаһында Микен дәүерендә булғандыр. Мифҡа ярашлы, ҡыҙынан мәхрүм ҡалған Деметра, донъя гиҙеүҙән һуң Элевсинала туҡтай, Персефонаның Деметраға ҡайтыуы һәм улар Олимпҡа ҡайтыуы тураһында Зевс асыҡлағансы, Деметра Элевсина хакимдарын изге ҡорбандар килтерергә һәм Элевсина серҙәренә өйрәткән<ref>Как отмечают, археологами не обнаружено никаких свидетельств культа Деметры на территории Элевсина относящихся к первой половине II тыс. до н. э. По-видимому возникновение элевсинского культа приходится на XV в. до н. э., по другой версии — относится к концу VIII в. до н. э. и примерно совпадает со временем создания гомеровского гимна [http://ancientrome.ru/publik/article.htm?a=1337038580 Сергеева С. Н.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20181007200627/http://ancientrome.ru/publik/article.htm?a=1337038580 |date=2018-10-07 }}</ref>

Деметра культы менән бәйле иң билдәле байрамдары —  ҡыҙын юғалтҡан Деметраның ҡайғыһы, һәм уның Персефонаны эҙләп сәйәхәт итеүе, тереләр донъяһы менән үлеләр донъяһы араһындағы йәшерен бәйләнеше, физик һәм рухи таҙарыныуын символик күрһәтеүсе Элевсин мистериялары. Йолаларҙа ҡатнашыусылар, арпанан һәм бөтнөктән кикеон эсә, легенда буйынса, Деметра Келей йортонда эскән, ә һуңынан алиһәгә бағышланған ғибәҙәтханаға инә, унда уларға ниндәйҙер изге әйберҙәр күрһәтелә. Ритуал үткәндәр тормош һәм үлем серҙәренә бағышланған тип һаналған; унда хатта ҡолдарға ла ҡатнашырға мөмкинлек бирелгән<ref>{{Cite web|url=http://bse2.ru/book_view.jsp?idn=030313&page=442&format=djvu|title=Введенский Б.А. . Большая советская энциклопедия Том 48 - Большая Советская Энциклопедия Второе издание<!-- Заголовок добавлен ботом -->|accessdate=2014-03-27|archiveurl=https://web.archive.org/web/20140419020720/http://bse2.ru/book_view.jsp?idn=030313&page=442&format=djvu|archivedate=2014-04-19|deadlink=yes}}</ref>. 
Мистериялар тураһында бик аҙ билдәле, сөнки бағышланғандарға үлем ҡурҡынысы аҫтында ритуалдар ваҡытында күргән һәм кисергән ваҡиғалар тураһында һөйләү тыйыла. Кикеон составына психотроп матдәләр ингән, улар йолалала ҡатнашыусыларҙың аңын үҙгәрткән, тигән фараз бар.

Грециялағы Афон тауында  Деметраға боронғо ҡорбан килтереү урыны һаҡланған. 

== Табыныу ==
Антик [[Афина|Афинала]]: 6 таргелион Деметра Хлояға ҡорбан килтерелә.<ref>[[Древнегреческий календарь]]</ref>. 

Сәсеү ваҡыты еткәс (Пианопсиондың аттик айында), боронғо гректар Деметра хөрмәтенә Фесмофория байрамдары ойоштора, унда башлыса ҡатын-ҡыҙҙар ҡатнаша<ref name="автоссылка1" />.

== Әҙәбиәттә һәм сәнғәттә ==
Боронғо сәнғәттә Деметра ике ипостаста: кешеләргә башаҡтарҙан таж кейгән йәш ҡыҙ рәүешендәге алиһә булараҡ һәм Аид урлаған ҡыҙын эҙләгән бәхетһеҙ, ҡайғылы әсә булараҡ — япма эсендәге оло йәштәге ҡатын ҡиәфәтендә һүрәтләнә<ref>{{Cite web|url=https://old-museum.org/mysteries/mysteries_05_07.htm|title=Боги на монетах Боспора :: Гелиос, Деметра|access-date=2020-06-22|archive-date=2020-09-23|archive-url=https://web.archive.org/web/20200923001318/https://old-museum.org/mysteries/mysteries_05_07.htm|deadlink=no}}</ref>. 

Уға [[Гомер]]ҙың V һәм XIII гимндары, Каллимахтың VI гимны, XL орфик гимны арналған. [[Гомер]]ҙа «Одиссея»һында телгә алына (V 125). Алиһә Аристия, [[Софокл]] пьесаларының персонажы була.

== Астрономияла ==
Деметра хөрмәтенә [[1895 йыл]]да асылған Хлоя [[астероид]] (402) һәм [[Сулпан|Венера]]ла Деметра тажы атала.

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* [[Гармония (мифология)]]
* Церера
* Богиня-мать
* Элевсинские мистерии
* Мать — Сыра Земля
* Теллус
* [[Гея]]
* Эрисихтон (сын Триопа)

== Иҫкәрмәләр ==
<references group="" responsive="1"></references>

== Әҙәбиәт ==

* {{МНМ|Деметра|ссылка=http://ancientrome.ru/religia/greece/person/demeter.htm|автор=[[Тахо-Годи, Аза Алибековна|Тахо-Годи А. А.]]|том=1|страницы=364—366|ref=Тахо-Годи}}
* {{ВТ-РСКД|Δημήτηρ|страницы=381—382|ref=РСКД}}
{{Тышҡы һылтанмалар}}
[[Категория:Олимптың ун ике илаһы]]
[[Категория:Алфавит буйынса илаһтар]]
[[Категория:Википедия:Викимәғлүмәттә сығанағы булған мәҡәләләр]]
[[Категория:Википедия:Статьи со ссылками на элементы Викиданных без русской подписи]]
[[Категория:Боронғо грек илаһтары]]
[[Категория:Грек мифологияһы илаһтары]]
[[Категория:Уңдырышлылыҡ алиһәләре]]