Эстәлеккә күсергә

Деметра

Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте
Деметра
бор. грек. Δημήτηρ
Деметра
Деметра

Уңдырышлылыҡ һәм игенселек алиһәһе

Мифология

боронғо грек

Заты

женский

Туғандары

Гестия[d], Аид[d], Зевс[1], Посейдон[d] һәм Гера

Ире

Иасион (ҡайһы бер мифтар буйынса)

Башҡа мәҙәниәттә

Церера, Кибела, Ер-Әсә

 Деметра Викимилектә
Шаблон: просмотр • обсуждение • править

Деме́тра (бор. грек. Δημήτηρ, от δῆ, γῆ — «ер» и μήτηρ — «әсә»[2][3]; шулай уҡ Δηώ, «Ер-әсә») — боронғо грек мифологияһында уңдырышлылыҡ алиһәһе, игенселекте яҡлаусы. Олимпия пантеонының иң абруйлы илаһтарының береһе.

Этимологияһы, тарихы, мифология

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Ерҙәге бөтә тереклекте һаҡлаусы, игенселәрҙе ҡурсалаусы алиһә-әсә культы тамырҙары менән һинд-Европаға тиклемге дәүергә үк барып тоташа. Һинд-Европа халыҡтарында уны Ер-Әсә тип атағандар.Ул бөтә тере нәмәне тыуҙырыусы һәм үлгәндәрҙе үҙ эсенә алған «Бөйөк әсә», тәүтормош ижади энергияһын кәүҙәләндереүсе. Бындай ипостасияла (гипотезаларҙың береһе буйынса) Деметра хөрмәт ителгән дә инде: ул тылсымсыларҙың ҡурсалаусыһы тип һанала, был йәһәттән ул сихырсылыҡ ярҙамсыһы һәм уның берҙән-бер ярҙамсыһы булған бөйөк алиһә Геката менән тиңләштерелә. Шулай уҡ уны Эриния («Үс алыусы»), Термасия («Ҡайнар»), Хтония («Донъяуи») тип тә йөрөтәләр; уның ҡыҙы Персефона ер аҫты батшалығының батшабикәһе була. Бер үк ваҡытта Деметра — «хөрмәтле алиһә», тормошто һаҡлаусы, кешелекте игенселек менән шөғөлләнергә өйрәтеүсе. Крәҫтиән хеҙмәттәрендә ярҙамсы, игенсенең амбарҙарын запастар менән тулыландырыусы (Hes.)[4].

Деметра — Кронос менән Реяның икенсе ҡыҙы һәм Персефонаның әсәһе, Аидтың ҡәйнәһе.[5] Зевстың һеңлеһе һәм һөйгәне, Гера, Гестия, Аида һәм Посейдондың һеңлеһе. Легендаға ярашлы, атаһы Кронос тарафынан быуып үлтерелә, ә һуңынан уның ҡарынынан сығарып алына. Деметра тураһындағы мифологияла Аидтың ҡыҙы Персефонаны урлау тураһындағы миф төп миф булып тора.

Гомер «Одиссея»һында Деметра һәм Крит игенселек аллаһы Иасион тураһында миф телгә алына, уға ярашлы, улар өс тапҡыр һөрөлгән емешле Криттың яланында Плутосты (байлыҡ аллаһы) тыуҙыра; Деметраны ҡыҙғанған Зевс Иасионаны йәшен уғы менән үлтерә. Гесиод буйынса, Плутостың (байлыҡтың) барлыҡҡа килеү образында өс тапҡыр һөрөлгән ерҙә Деметраның Иасион менән ҡушылыуында уның кешеләрҙе игенселеккә өйрәтеүе күрһәтелгән.

Мифтың бер версияһы буйынса, Деметра менән Иасиондың союзынан шулай уҡ Филомел тыуа. Диодор буйынса, ул Эвбулейҙың әсәһе була.

Орфиктарҙа ул Зевстың әсәһе булараҡ Рэя менән тиңләштерелә, унан ул Персефонаны тыуҙыра.[6] Зевс уны йылан образында аҙҙыра[7] Фригия мифына ярашлы, Зевс үгеҙ образында һеңлеһе Деметраны аҙҙыра, ул Бримо[8] исемен ала. Посейдон уны ат образында аҙҙыра[9].

Аидтан никах бүләге итеп Сицилияны ала (уны шулай уҡ Сицилияла[10] тыуған тип тә атарға мөмкин).[11]

Геракл хөрмәтенә уны кентаврҙарҙы[12] үлтереүҙән таҙартыу өсөн Кесе мистериялар ойоштора.

Деметра гүзәл ҡиәфәтендә, сәстәре бойҙай төҫөндә (Hom.)[4].

Рим мифологияһында Деметраның аналогы — уңдырышлы баҫыу алиһәһе Церера. Һуңғы антик осорҙа Деметра культы Кибела һәм Исида культы менән ҡушыла. Ҡайһы берҙә Деметраны Дева йондоҙлоғонда күрәләр[13]

Персефонаны урлау

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Персефонаны урлау Балтимор ваза яҙыусыһының лутрофоры
Персефонаның ҡайтыуы Фредерик Лейтон, 1891

Аидтың Персефонаны урлауы һәм Деметраның уны эҙләп бөтә ер буйлап йөрөүҙәре тураһында миф билдәле. Туғыҙ көндән һуң, уның эҙләнеүҙәренең юҡҡа сығыуын аңлап, Деметра ярҙам һорап Гелиосҡа мөрәжәғәт итә, ул уға урлаусының исемен атай, һәм Деметра Зевстың үҙе ҡыҙын ҡустыһына биреүен аңлай, Деметра нимәнелер ҡылырға һәләтһеҙ була. Бер аҙҙан алиһә, булмышын үҙгәртеп, донъя буйлап сәйәхәт итергә юллана.

Уны беренсе тапҡыр Геспер-Атлант эсергә күндерә, ул теләһә ниндәй йылғаны өс тапҡыр аша сыға.[14] Ул Идаға килә.[15] . Аҙашып йөрөүҙәре ваҡытында Мегарҙағы[16] Анаклетра ҡаяһынан ҡыҙын ҡысҡырып саҡыра.

Элевсинала Деметра Анфион шишмәһе (ҡоҙоҡ) янында ташҡа ултыра (һуңыраҡ уны ҡайғы ташы тип атайҙар). Бында уны күҙ йәштәрендә Элевсин батшаһы Келейҙың ҡыҙҙары күрә.[17] Алиһә ҡыҙҙарға үҙенең серен асмай, үҙенең сығышын Криттан һәм таланған, тип әйтә, үҙе өсөн эш һәм ҡыйыҡ һорай. Батша ҡыҙҙары уны аталары йортона алып китә.

Мегаронға ингәс, алиһә ишектең өҫкө өлөшөн башы менән төкөй, шунан йортҡа яҡтылыҡ тарала. Метанир батшабикәһе, быны күреп, уның алдында ябай кеше түгеллеген аңлай. Ул алиһәгә баш эйә һәм үҙенең креслоһына ултырырға тәҡдим итә. Деметра баш тарта һәм, өҫтәл эргәһендәге ябай ағас ултырғыста урынлашып, ҡайғыға бирелә. Ул шараптан һәм аҙыҡтан баш тарта, тирә-яҡтағы бер кемде лә күрмәй. Ямба хеҙмәтсеһенең үткер шаяртыуы ғына уны йылмайырға мәжбүр итә[18].

Батша сит ил кешеһенә үҙенең улы Демофонтты (Гигин буйынса Триптолем) ышанып тапшыра. Бер нисә төн эсендә сабый бер йылға үҫә. Деметра, баланы үлемһеҙ итергә теләп, уны пелёнкаға төрә һәм ҡыҙыу мейескә һала. Метанира бер ваҡыт быны күреп, ҡысҡырып ебәрә, баланы бирергә ҡуша. Версияларҙың береһе буйынса, бала һәләк була. Шул саҡта Деметра йорт халҡы алдында үҙенең илаһи ҡиәфәтендә килеп сыға һәм уға Элевсинала ғибәҙәтхана төҙөргә, ә Анфион шишмәһе янында (яҡынса) ҡала диуары артында алтарь төҙөргә ҡуша, алмашҡа уларҙы игенселек серҙәренә өйрәтергә вәғәҙә итә.

Деметра донъя буйлап гиҙгәндә, ерҙә уңыш уңмай. Кешеләр аслыҡтан үлә һәм аллаларға ҡорбан килтермәй. Зевс Деметра артынан Олимпҡа кире ҡайтырға өгөтләү өсөн аллаларҙы һәм алиһәләрҙе ебәрә башлай. Әммә ул, Элевсин ғибәҙәтханаһында ҡара кейемдә ултырғанда, уларҙы күрмәй. Шул саҡта Зевс Аидҡа Персефонаны кире ҡайтарырға ҡуша. Аид ағаһына ҡаршылашырға баҙнат итмәй, әммә ул йылдың билдәле бер ваҡытында иренә әйләнеп ҡайтһын өсөн Персефонаға изге гранат орлоғон бирә[19][20]

Персефонды күреп, Деметра аңына килә, матәм кейемен ташлай һәм үҙ башын күк сәскәләрҙән эшләнгән таж менән биҙәй.

Деметра эпитеттары

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
  • Анфея —алиһәләр исеме — Евбулейҙың әсәһе булараҡ Деметраның эпитеты.
  • Ахея (Ахена) — «Ҡайғырыусы» — Деметра эпитеты.
  • Геркинна — Деметра эпитеты[21].
  • Гермиона — Сиракузда Деметра һәм Персефона исеме.
  • Део («Део конеродная») — Пифия күрәҙәлегендә Деметра исеме.
  • Деоида — Деметра йәки йылан ҡиәфәтендә Зевс тарафынан аҙҙырылған уның ҡыҙы.
  • Европа («Киң ҡараусы») — Деметра эпитеты[22], Лебадияла ғибәҙәтхана. Трофонийҙың һөт инәһе.
  • Иул — гимндарҙа ололанған көлтә ене. Деметра Иуло була.
  • Каллигения — Деметра эпитеты.
  • Карпофора (емеш-еләк бүләк итеүсе).
  • Мелена (Мелайна) — Деспина.
  • Просимна — Деметра эпитеты.
  • Сито — «Икмәк бүләк итеүсе» — Деметра эпитеты, Сицилияла уның һыны. Микен текстарында телгә алына si-to-po-ti-ni-ja (Сито Потния, «Икмәк Хужаһы»). См. также[23].
  • Фесмофора («Закондар сығарыусы/Закондар йөрөтөүсе», «урынлаштырыусы») — Деметра эпитеты, кешеләрҙе игенселеккә өйрәтеүсе булараҡ, уларҙы ултыраҡ тормошҡа күсеүгә һәм уның менән яңы тәртиптәр барлыҡҡа килеүгә булышлыҡ итә[23][24]. Мегарҙа Деметра Фесмофора һәм Галимунт демында Кора ғибәҙәтханаһы. Мегарҙа Деметра Фесмофора ғибәҙәтханаһы. Фесмодотейр аллаһы ла бар.
  • Фурия (Турия) — Деметра эпитеты[21].
  • Хлоя («Йәшелләнеүсе») — Деметра эпитеты.
  • Хтония — Гермионда Деметра эпитеты, йыл һайын үтә торған байрам, ҡорбанға дүрт һыйыр килтерелә. Спартала уның культы Орфей тарафынан нигеҙләнә.
  • Эннея — Деметра эпитеты[21]. Персефонаны урлаған урындан.
  • Эриния («Үс алыусы») — Фельпуста (Аркадияла) Деметра эпитеты. Посейдондың Деметраны эҙәрләгәне ул бейәгә әүерелгәне һәм Онкий бейәләре менән бергә утлап йөрөгәне хаҡында хикәйә бар, әммә Посейдон айғырға әүерелә һәм уны яулай. Деметра Ладонда йыуына, һәм уны Лусия тип атайҙар (Йыуынған). Деметра ҡыҙ тыуҙыра, уның исемен изгеләндерелмәгәндәргә әйтергә ярамай, һәм Арион атын таба.

Культ һәм байрамдар

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Пантикапейҙағы боронғо грек фрескаһындағы кәшәнән эшләнгән деметр

Игенселек байрамдарынан барлыҡҡа килгән Деметра культы Урта диңгеҙ мәҙәниәте йоғонтоһонда бөтә территорияла таралған. Уның үҙәге Афинанан алыҫ түгел Элевсин ҡалаһы булған[25][26].

Сәсеү ваҡыты еткәс, боронғо гректар Деметра хөрмәтенә Фесмофория байрамын үткәрә, унда башлыса ҡатын-ҡыҙҙар ҡатнаша. Фесмофориялар кешеләрҙең, хайуандарҙың һәм тәбиғәттең уңдырышлылығын арттырыуға йүнәлтелгән ритуалдар менән оҙатыла.[27] Боронғо Грецияла виноградсылыҡ үҫеше менән Деметра культына Дионис[28] культы ҡушыла.

Бөйөк алиһәләрҙең мистерияларының барлыҡҡа килеүен мифик дәүерҙәргә индерәләр, моғайын, уларҙың барлыҡҡа килеүе беҙҙең эраға тиклем II мең йыллыҡ уртаһында Микен дәүерендә булғандыр. Мифҡа ярашлы, ҡыҙынан мәхрүм ҡалған Деметра, донъя гиҙеүҙән һуң Элевсинала туҡтай, Персефонаның Деметраға ҡайтыуы һәм улар Олимпҡа ҡайтыуы тураһында Зевс асыҡлағансы, Деметра Элевсина хакимдарын изге ҡорбандар килтерергә һәм Элевсина серҙәренә өйрәткән[29]

Деметра культы менән бәйле иң билдәле байрамдары — ҡыҙын юғалтҡан Деметраның ҡайғыһы, һәм уның Персефонаны эҙләп сәйәхәт итеүе, тереләр донъяһы менән үлеләр донъяһы араһындағы йәшерен бәйләнеше, физик һәм рухи таҙарыныуын символик күрһәтеүсе Элевсин мистериялары. Йолаларҙа ҡатнашыусылар, арпанан һәм бөтнөктән кикеон эсә, легенда буйынса, Деметра Келей йортонда эскән, ә һуңынан алиһәгә бағышланған ғибәҙәтханаға инә, унда уларға ниндәйҙер изге әйберҙәр күрһәтелә. Ритуал үткәндәр тормош һәм үлем серҙәренә бағышланған тип һаналған; унда хатта ҡолдарға ла ҡатнашырға мөмкинлек бирелгән[30]. Мистериялар тураһында бик аҙ билдәле, сөнки бағышланғандарға үлем ҡурҡынысы аҫтында ритуалдар ваҡытында күргән һәм кисергән ваҡиғалар тураһында һөйләү тыйыла. Кикеон составына психотроп матдәләр ингән, улар йолалала ҡатнашыусыларҙың аңын үҙгәрткән, тигән фараз бар.

Грециялағы Афон тауында Деметраға боронғо ҡорбан килтереү урыны һаҡланған.

Табыныу

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Антик Афинала: 6 таргелион Деметра Хлояға ҡорбан килтерелә.[31].

Сәсеү ваҡыты еткәс (Пианопсиондың аттик айында), боронғо гректар Деметра хөрмәтенә Фесмофория байрамдары ойоштора, унда башлыса ҡатын-ҡыҙҙар ҡатнаша[27].

Әҙәбиәттә һәм сәнғәттә

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Боронғо сәнғәттә Деметра ике ипостаста: кешеләргә башаҡтарҙан таж кейгән йәш ҡыҙ рәүешендәге алиһә булараҡ һәм Аид урлаған ҡыҙын эҙләгән бәхетһеҙ, ҡайғылы әсә булараҡ — япма эсендәге оло йәштәге ҡатын ҡиәфәтендә һүрәтләнә[32].

Уға Гомерҙың V һәм XIII гимндары, Каллимахтың VI гимны, XL орфик гимны арналған. Гомерҙа «Одиссея»һында телгә алына (V 125). Алиһә Аристия, Софокл пьесаларының персонажы була.

Астрономияла

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Деметра хөрмәтенә 1895 йылда асылған Хлоя астероид (402) һәм Венерала Деметра тажы атала.

Шулай уҡ ҡарағыҙ

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Иҫкәрмәләр

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
  1. ↑ Любкер Ф. Δημήτηρ (урыҫ) // Реальный словарь классических древностей по Любкеру / под ред. Ф. Ф. Зелинский, А. И. Георгиевский, М. С. Куторга, Ф. Гельбке, П. В. Никитин, В. А. Канский, пер. А. Д. Вейсман, Ф. Гельбке, Л. А. Георгиевский, А. И. Давиденков, В. А. Канский, П. В. Никитин, И. А. Смирнов, Э. А. Верт, О. Ю. Клеменчич, Н. В. Рубинский — СПб.: Общество классической филологии и педагогики, 1885. — С. 381—382.
  2. ↑ Henry George Liddell, Robert Scott. A Lexicon Abridged from Liddell and Scott’s Greek-English Lexicon. — Harper & brothers, 1891. — С. 157. — 844 с.
  3. ↑ Charles Rowan Beye. Ancient Greek Literature and Society. — Anchor Press, 1975. — С. 163. — 492 с. — ISBN 978-0-3850-6443-9.
  4. ↑ 4,0 4,1 Тахо-Годи, 1987
  5. ↑ Псевдо-Аполлодор. Мифологическая библиотека I 1, 5 далее
  6. ↑ Орфика, фр. 58, 145 Керн
  7. ↑ Овидий. Метаморфозы VI 114; по возможно ошибочному мнению Ф. А. Петровского (Овидий. Собрание сочинений. СПб, 1994. Т. 2. С. 504), «Деоидой» Овидий называет именно Деметру, а не Персефону
  8. ↑ Арнобий. Против язычников V 20
  9. ↑ Овидий. Метаморфозы VI 119
  10. ↑ Нонн. Деяния Диониса XXX 67
  11. ↑ Арнобий. Против язычников I 36
  12. ↑ Диодор Сицилийский. Историческая библиотека IV 14, 3
  13. ↑ Псевдо-Эратосфен. Катастеризмы 9; Гигин. Астрономия II 25, 2
  14. ↑ Каллимах. Гимны VI 8
  15. ↑ Еврипид. Елена 1322
  16. ↑ Павсаний. Описание Эллады I 43, 2
  17. ↑ Павсаний. Описание Эллады I 39, 1
  18. ↑ Гимны Гомера V 195—204; Псевдо-Аполлодор. Мифологическая библиотека I 5, 1
  19. ↑ Овидий. Метаморфозы V 537; Овидий. Фасты IV 608
  20. ↑ Комментарий Д. О. Торшилова в кн. Гигин. Мифы. СПб, 2000. С.178
  21. ↑ 21,0 21,1 21,2 Ликофрон. Александра 152
  22. ↑ Europa // Реальный словарь классических древностей / авт.-сост. Ф. Любкер ; Под редакцией членов Общества классической филологии и педагогики Ф. Гельбке, Л. Георгиевского, Ф. Зелинского, В. Канского, М. Куторги и П. Никитина. — СПб., 1885.;

    Европа / А. Ф. Лосев // Мифы народов мира : Энцикл. в 2 т. / С. А. Токарев. — 2-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1987. — Т. 1 : А—К. — С. 419—420.
  23. ↑ 23,0 23,1 РСКД, 1885
  24. ↑ Боги — Ф — Мифология Греции. Иллюстрированный словарь. Дата обращения: 27 марта 2014. Архивировано 20 декабря 2013 года.
  25. ↑ дел╗рпю. Дата обращения: 27 марта 2014. Архивировано 27 марта 2014 года.
  26. ↑ Введенский Б.А. . Большая советская энциклопедия Том 13 - Большая Советская Энциклопедия Второе издание. Дата обращения: 27 марта 2014. Архивировано из оригинала 27 марта 2014 года.
  27. ↑ 27,0 27,1 Делерпю. Дата обращения: 27 март 2014. Архивировано 4 март 2016 года.
  28. ↑ Введенский Б.А. . Большая советская энциклопедия Том 13 - Большая Советская Энциклопедия Второе издание. Дата обращения: 27 марта 2014. Архивировано из оригинала 27 марта 2014 года.
  29. ↑ Как отмечают, археологами не обнаружено никаких свидетельств культа Деметры на территории Элевсина относящихся к первой половине II тыс. до н. э. По-видимому возникновение элевсинского культа приходится на XV в. до н. э., по другой версии — относится к концу VIII в. до н. э. и примерно совпадает со временем создания гомеровского гимна Сергеева С. Н. 2018 йыл 7 октябрь архивланған.
  30. ↑ Введенский Б.А. . Большая советская энциклопедия Том 48 - Большая Советская Энциклопедия Второе издание. Дата обращения: 27 март 2014. Архивировано из оригинала 19 апрель 2014 года.
  31. ↑ Древнегреческий календарь
  32. ↑ Боги на монетах Боспора :: Гелиос, Деметра. Дата обращения: 22 июнь 2020. Архивировано 23 сентябрь 2020 года.

Әҙәбиәт

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
«https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Деметра&oldid=1231803» битенән алынған