Елизавета I битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Государственный деятель
| герб = Coat of Arms of England (1558-1603).svg
| должность         = [[Бөйөк Британия монахтары исемлеге|Англия королеваһы]] 
| имя                  = Елизавета I
| оригинал имени       = Elizabeth I
| порядок            = 
| флаг            = Flag of England.svg
| флаг2            = Royal Arms of England (1399-1603).svg
| изображение        = Elizabeth I of England Marcus Gheeraerts the Elder.jpg
| периодначало  = [[17 ноябрь]] [[1558]] 
| периодконец  = [[24 март]] [[1603]]
| коронация  = [[15 ғинуар]] [[1559]]
| предшественник  = [[Мария I (Англия королеваһы)|Мария I]]
| преемник  = [[Яков I (Англия короле)|Яков I]]
| должность_2         = [[Ирландия королеге|Ирландия каролеваһы]] 
| имя_2                  = Елизавета I
| оригинал имени_2       = Elizabeth I
| порядок_2            = 
| флаг_2            = Saint Patrick's Saltire.svg
| флаг2_2            = Arms of Ireland (historical).svg
| периодначало_2  = [[17 ноябрь]] [[1558]] 
| периодконец_2  = [[24 март]] [[1603]]
| предшественник_2  = [[Мария I (Англия королеваһы)|Мария I]]
| преемник_2  = [[Яков I (Англия короле)|Яков I]]
| дата рождения  = 7.9.1533
| место рождения = {{МестоРождения|Гринвич|Лондонда}}, [[Англия короллеге]]
| дата смерти = 24.3.1603
| место смерти = {{МестоСмерти|Ричмонд| Лондонда}},  Англия короллеге
| род = [[Тюдорҙар]]
| отец = [[Генрих VIII]]
| мать = [[Анна Болейн]]
| автограф = Autograph of Elizabeth I of England.svg 
| религия = [[Англиканство]] 
}}

'''Елизаве́та I''' ([[7 сентябрь]] [[1533 йыл]] — [[24 март]] [[1603 йыл]]), ''Изге королева Бесс''<ref>Это прозвище упоминается в книге [[Теккерей Уильям Мейкпис|У. Теккерея]] «Ярмарка тщеславия» и в романе [[Диккенс Чарльз|Ч. Диккенса]] «Лавка древностей».</ref>, ''Ҡыҙ королева''<ref>[http://www.echo.msk.ru/programs/vsetak/53214/#element-text Радио ЭХО Москвы :: Все так, 15.07.2007 13:14 Елизавета I Английская — дева нации: Наталья Басовская]</ref> — [[Англия]] королеваһы һәм Ирландия королеваһы [[1558]] йылдың, [[17 ноябрь|17 ноябренән]] [[Тюдорҙар|Тюдор]] династияһының һуңғы вәкиле. Англия короле [[Генрих VIII]] һәм уның икенсе ҡатыны [[Анна Болейн]]дың ҡыҙы.

Елезавета етәкселек иткән дәүерҙе «Англияның алтын быуаты» тип атайҙар, сөнки ул быуатта мәҙәниәт сәскә ата.  [[Шекспир Уильям|Шекспир]], [[Марлоу Кристофер|Марлоу]], [[Бэкон Френсис|Бэкон]] һәм башҡалар- Елизавета дәүере кешеләре. Англияның донъяла әһәмиәте арта ([[Еңелмәҫ армада]], [[Дрейк Френсис|Дрейк]], [[Рейли Уолтер|Рейли]], [[Британия Ост-Һинд компанияһы]]).

== Генрих VIII ҡыҙы ==
[[Файл:King Henry VIII from NPG.jpg|thumb|150px|left|[[Генрих VIII]]]]
[[Файл:Anneboleyn2.jpg|thumb|150px|[[Болейн, Анна|Анна Болейн]].]]
Елизавета 1533 йылдың 7 сентябрендә [[Гринвич]]тә, король һарайында, йәкшәмбе көнөдә тыуған. Уның әсәһенә король бик ныҡ ғашиҡ булып өйләнә. [[Генрих VIII]] Анна күптән көткән улдар табып бирер тип өмөтләнә. [[Екатерина Арагонская]] менән булған оҙайлы никахы ла Англияға вариҫ ир бала бирмәй һәм [[Тюдорҙар]] династияһы юҡҡа сығыуға бара. Шуға ла Екатеринаның тыуыуы береһен дә шатландырмай. Сөнки быға тиклем инде ғаиләлә бер ҡыҙ бала, принцесса Мария, була. Тағы ла ҡыҙ бала тыуыуы ҡыҙматас королде сығарынан сығара, асыуын ғына ҡабарта.

Шулай ҙа бала тыуыуға арналған мәжлес тантаналы шарттарҙа үтә. Ҡыҙ шул уҡ Гринвич  ҡалаһында 10 сентярь көнө суҡындырыла. Балаға исемде Генрих VIII әсәһе [[Елизавета Йоркская|Елизавета Йорк]] хөрмәтенә бирәләр.

1533 йылдың декабрендә ҡыҙға йәшәү урыны булараҡ, [[Хэтфилд-хаус]] резеденцияһын билдәләйҙәр. Был Лондондан бик алыҫ булмай. Ата-әсәләре баланың хәлен белешергә бик һирәк килә. Шулай ҙа Анна Болейн балаһын ныҡ ярата. Атаһы балаға битараф булған тип әйтеп булмай. Уның тик  бер етешһеҙлеге була — ҡыҙ бала булып тыуған. Королеванан элеккесә малай табыуын көтәләр.

Елизаветаға ике йәш тә һигеҙ ай тигәндә, әсәһеҙ ҡала. Анна Бойленды илгә хыянат итеүҙә ғәйепләп язалайҙар. Ул атып үлтереүгә хөкүм ителә. Анна  Генрихҡа малай табып бирмәй, суд  уны иренә бер нисә тапҡыр хыянат итеүҙә ғәйепләй. Был инде Генрихтың Аннанан арынырға теләүе генә була. Хыянат итеү  бары тик ул уйлап сығарған уйҙырма икәне баштан уҡ барыһына ла аңлашылып тора. Шуға ҡарамаҫтан [[1536 йыл]]дың 19 майында суд ҡарары тормошҡа ашырыла, королева Анна язалана .

Генрих VIII тағы ла өйләнергә ашыға, Елизаветаны тыума бала тип иғлан итә. Королдең бығаса булған ике никахы ғәмәлдән сыҡҡан тип иҫәпләнә Һәм уларҙың бер ниндәй ҙә хоҡуҡи эҙемтәләре булмай.

[[Файл:El bieta I lat 13.jpg|thumb|right|180px|Генрих һәм Анна Болейндарҙың ҡыҙы Елизавета]]

== Үҫмер сағы ==
[[Файл:Catherine Parr from NPG.jpg|thumb|[[Парр, Екатерина|Екатерина Парр]] — Елизаветаның һөйөклө үгәй инәһе]]
[[Файл:Edward VI Scrots c1550.jpg|thumb|180px|left|[[Эдуард VI]] — Елизаветаның бер туған ҡустыһы.]]
Елезавета үҙенең һәләттәрен бик иртә күрһәтә башлай. Ун йәшендә грек, итальян һәм француз телдәрендә аралаша ала. Латин телен ул бик яҡшы белә. Ул тарихсыларҙың боронғо Рим тарихы яҙмаларын уҡып ҡына ҡалмай, үҙенең үгәй әсәһенә, Екатерина Паррға оҙон-оҙон хаттар яҙа.
Әммә барыбер ул һаман да никахһыҙ тыуған бала булып иҫәпләнә. Тик уны тәрбиәләү өсөн [[Кембридж]]дан бик уҡымышлы кешеләр йәлеп ителә, улар араһында [[Реформация]]  идеяларын таратыусылар ҙа була. Роджер Эшамды Елизаветаның иң яратҡан уҡытыусыларының береһе тип атайҙар. Бер аҙҙан уға ҡустыһы [[Эдуард VI|Эдуард]] ҡушыла. [[1543]]—[[1547 йыл]]дарҙа короллектә тыныс була. Генрих [[Парр, Екатерина|Екатерина Парр]] менән үҙен бәхетле тоя. Сөнки ҡатыны уға малай, буласаҡ вариҫ үҫтерә. «Никахһыҙ тыуған»  тип ситләтелгән ҡыҙҙары менән аралашып йәшәй башләй.

1547 йылдың 28 ғинуарында Елизавета Энфилдә саҡта уға атаһының вафаты тураһында хәбәр итәләр. Король васыятнамәһе буйынса тәхет улы Эдуардҡа ҡала,  Эдуард үлгән осраҡта тәхет (әгәр Эдуардтың вариҫтары булмаһа) Марияға, һәм уның балаларына, һуңынан Елизаветаға һәм уның балаларына ҡалырға тейеш. Ошо васыятнамәһе менән Генрих VIII ҡыҙҙарын таный һәм Англия тажына, Европалағы принцтар менән никахҡа инергә өмөт бирә.

Елизаветаның  үгәй әсәһе Екатерина Парр  бер аҙҙан Эдуарда VI  әсәһенең ағаһы  Томас Сеймурға кейәүгә сыға. Ҡайһы бер сығанаҡтарҙа Томас Сеймур Елизаветаға өйләнергә теләгән тиелә. Аристократ Сеймурҙар  Говардтар (Анна Боллейндың әсәһе  Элизабет Говард яғынан) менә туған була, бәлки  шуға Елизавета менән Томасты  туғанлыҡ хистәре бәйләп торғандыр тигән фараз да бар.

1549 йылда   Екатерина Парр  баланан һуң өҙлөгөп, донъя ҡуя, ә Томас Парр шул уҡ йылда дәүләт боролошо яһарға тырыша, ләкин 1549  йылда  язалана. Елизаветаны Сеймурға ярҙам итеүҙә ғәйепләргә уйлаһалар ҙа ул үҙенең ғәйебе булмауын дәлилләй ала.

1551  йылда  [[Эдуард VI]]  яратҡан апаһы  Елизаветаны  Лондонға саҡырып ала, ләкин {{сс3|6.7.1553}} Эдуард   ҡапыл үлеп китә . Елизавета өсөн был бик ҙур ҡайғы бкла.
{|
|{{Сокрытие
 |title = Генеалогическое древо потомков Генриха VII Тюдора в июле 1553 года
 |content = <br>{{Династия Тюдоров в 1553}}
 |frame-style = border:1px solid Plum
 |title-style = color:black;background-color:lightgray;font-weight:bold
 |content-style = color:black;background-color:ghostwhite;text-align:center
 |hidden = 0
}}
|}
Эдуард үлгәндән һуң  лорд-протектор Джон Дадли тәхеткә Джейн Грейҙы (Генрих  VII бүләһе) ултырта. 1553  йылда тәхет өсөн  Джейн менән принцесса Мария яҡлылар араһында көрәш башлана. Джейн Грей еңһә, Елизавета  бер ҡасан да тәхеткә ултырмаҫ ине, ә   Мария ултырһа, ул иң беренсе тәхет вариҫы булыр ине. Тик бар күңеленән  католиктар яҡлы  королева янында йөрөү уға ҙур хәүеф менән янай.  Елизавета Хэтфилдта тороп ҡала —   барон Уильям Сесилдың (Совет секретары) кәңәшен тыңлай .

== Марии I Тюдор дәүере ==
[[Файл:Mary1 by Eworth 3.jpg|thumb|left|Портрет Марии I работы [[Эворт, Ганс|Ганса Эворта]]]]
[[Файл:Mary I. Entry Into London.jpg|thumb|Мария I вступает в Лондон]]

1553  йылдың октябрендә Мария I [[Лондон]]да король тәхетенә ултыра. Утыҙ ете йәшлек королева (Испания королдәре Фердинанд менән Изабелла ейәнсәре) Англияны католик сиркәүе ҡулы аҫтына ҡайтарырға уйлай. Был осорҙа Англияла  католиктар күберәк була, ләкин Генрих менән  Эдуард  дәүерендә протестанттар дәүләттә иң юғары вазифаларҙы биләй .

1554 йылдың ғинуарында  протестант Томас Уайетт  Мария менән  Испания короле Филипп II никахына ҡаршы фетнә ойоштора. Мария Елизаветаны король төрмәһе   [[Тауэр]]ға  ябырға бойороҡ бирә.

Тауэрҙа уның бала саҡ дуҫы Роберт Дадли  ҙа ултыра,  тикшеренеүселәр улар тышта йөрөгәндә осраша алғандыр тигән фекерҙә.

1554 йылда  Лондонға   Испания короле Филипп II килә. Туй алдынан Мария һеңлеһенТауэрҙан сығара. 
Принцесса  Вудстокҡа ([Оксфордшир графлығы)  һөргөнгә китә. Елизаветаға хатлашыу рөхсәт ителмәй. 
Елизавета элеккесә тәхет вариҫы тип иҫәпләнә.  Мария менән  Филипптың балаһы булмай. Елизаветаны Хэтфилд-хаус  һарайына ҡайтаралар. Филипп  та  тәхет вариҫы Елизавета менән яҡшы мөғәлләмә итә, сөнки Мария бик ҡаты сирләй башлай.

1558  йылдың ноябрь айында Мария бик теләмәһә лә , Совет  талабы буйынса ,  һеңлеһен тәхет вариҫы итеп тәғәйенләй. Англия протестанттарын ныҡ ҡыҫырыҡлаған,  күптәрен язалаған королева {{сс3|17.11.1558}}  вафат була, ул тарихҡа Ҡанлы Мария булып инеп ҡала .

== Йәш королеваның тәүге аҙымдары==
[[Файл:Elizabeth I in coronation robes.jpg|thumb|left|180px|Коронационный портрет Елизаветы I]]
Мария үлеп, өс көн үткәс тә, яңы королева кәңәшмә үткәрә. Уильям Сесил  Англияның дәүләт секретары, Роберт Дадли - кавалерия етәксеһе, Томас Перри  ҡаҙнасы вазифаһына тәғәйенләнә.

1558 йылдың  28 ноябрендә  [[Лондон]]  йәш королеваны шатланып ҡаршы ала .
Елизаветаға был саҡта егерме биш йәш була. Үҙ йәшендәге башҡа ҡатындар менән сағыштырғанда, Елизавета йәшерәк күренә. Елизавета I   модаға бик күп иғтибар бүлә, 1566 йылда Оксфордта рәсми сараға ул, донъяла беренсе булып, терһәгенә тиклем етеп торған бирсәткәләр кейеп килә <ref>[http://newtimes.ru/articles/detail/29915 Как свои пять пальцев]. // The New Times, 08.11.2010</ref>.

15.01.1559 йыл-  Раштыуа байрамынан һуң  Елизавета тәхеткә ултыра: ул Англияға тағы ла бер нисә байрам көнөн бүләк итергә була.

25.01.1559 йыл-  Елизавета дәүерендәге беренсе Парламент эшен башлай.

Тәхеткә ултырғас, Елизавета  Марияға ярҙам иткән католиктарҙың береһен дә  илдән ҡыумай, уларҙы ҡыҫырыҡламай. «Бер төрлөлөк тураһында акт» менән Елизавета  Англияла  [[Реформация]]ны дауам итеүе тураһында белдерә, католиктарға Англияла [[месса]] (католиктарҙың төп дини йолаһы)  үткәреү тыйылмай. Был  диндәрҙең һыйышып йәшәүе арҡаһында Англияла  граждандар  һуғышы тоҡанмай ҡала.Елизавета үҙе  протестанттар менән католиктарҙың һыйышып йәшәүе яҡлы булһа ла, уның ярандары уға һәр саҡ католиктар уға үлем менән янағанын иҫкәртеп тора, католик  руханиҙарын эҙәрлекләй. Елизавета дәүере аҙағына Англия халҡының күпселеге протестант динле була.

10 февралдә Парламент королеваға кейәүгә сығып,бала, Англия тәхете вариҫын, табырға ҡуша.

Елизаветаға өйләнергә теләүселәр араһында :  Испания короле Филипп II (Мария I  ире),  [[эрцгерцог]]тар Фредерик менён Карл [[Габсбург]], Швеция  [[кронпринц]]ы [[Эрик XIV|Эрик]], һуңыраҡ  герцог Франсуа Анжу, хата урыҫ батшаһы  Иван IV (Иоанн Васильевич Грозный) була .

Елизавета  буласаҡ ире менән власты бүлешергә теләмәй, ләкин 1559 йылда ул парламентҡа уйлап ҡараға ризалыҡ бирә. Халыҡ араһында Роберт Дадли  менән королева араһында бала саҡта уҡ тыуған ҡайнар хистәр тураһында хәбәр йөрөй.  Роберт Дадли Елизаветаға өйләнергә теләһә лә, ҡатыны Эми Робсарттың ҡапыл үлеп китеүенән һуң королева менән мөнәсәбәттәре тағы ла ҡатмарлаша төшә. Сөнки Дадлиҙың ғәйебе булмауы асыҡланһа ла, халыҡ араһында  ғәйбәт тарала. Роберт Дади менән Елизаветаның  бәйләнеше 1588 йылға тиклем, лорд  вафат булғансы дауам итә. 1562  йылда  Елизавета сәсәк менән ауырып китә һәм  ул үҙе  үлеп киткән осраҡта тип Роберт Дадлиҙы лорд-протектор итеп билдәләй.  Ғүмеренең аҙағынаса Елизавета үҙен ғиффәтле ҡыҙ кеше тип таный.
 
Ләкин 1587 йылда Испания министры Фрэнсис Энгелфилдтың  Испания короленә яҙған өс хаты табыла. Уларҙа Елизавета менән Роберт Дадлиҙың Артур Дадли исемле улы барлығы тураһында яҙыла. Артурҙы королеваны ҡарап үҫтергән Кэтрин Эшли  Роберт Саузерн ғаиләһенә биргән. Үлер алдынан Саузерн  Артурға уның атаһы һәм әсәһе кем булыуы тураһында әйтә. Быны  инглиз тарихсыһы Пол Доэрти ҙа ҡеүәтләй <ref>[http://www.dailymail.co.uk/femail/article-390593/ Sarah Chalmers. Did-Virgin-Queen-secret-love-child.html Did the Virgin Queen have a secret love child? // MailOnline.]</ref>.

Сит ил илселәре лә 1561 йыл тирәһендә  королеваның бик ныҡ йыуанайып китеүе тураһында хәбәр итә. [[1562]] йылдан һуң яҙған доғаларында Елизавета Аллаһтан үҙен гонаһы өсөн ярлыҡауҙы үтенә, тик ниндәй гонаһ икәнен яҙмай. Әлегә был сер асылмаған.

== Тәүге һуғыш==
[[Файл:Jacob and Marie de Guise.jpg|thumb|left|200px|Король Шотландии [[Яков V]] и [[Мария де Гиз (королева Шотландии)|Мария де Гиз]]]]
1559  майында [[Шотландия]] [[протестант]]тары  королева-[[регент]]  Марии де Гизға ҡаршы күтәрелә (Мария Стюарттыңң әсәһе).  Мария де Гизға ярҙамға тыуған иле Франциянан ғәскәр ебәрелә. Лорд Сесил Елизаветаға протестанттарға ярҙам итергә кәңәш бирһә лә, ул  Шотландияның эске эшенә асыҡтан асыҡ ҡыҫылмай.

Елизавета Шотландия протестанттарына йәшерен генә  аҡса ебәрә.

1560  йылда  Йәшерен Совет Елизаветанан Шотландияға  Марии де Гизға ҡаршы ғәскәр ебәреүҙе талап итә. Инглиздәр ярҙамы менән протестанттар еңә һәм  {{сс3|6.7.1560}}  йылда [[Эдинбург]]та  килешеү төҙөлә. Англия менән Франция  үҙ ғәскәрҙәрен Шотландиянан ҡайтара. Мария де Гиз вафат була.

Марии Стюарт (Франциск II ҡатыны)  Англия тәхетенә бер ҡасан да ҡул һуҙмаясағы тураһында һүҙ бирергә тейеш була . Мария Эдинбург договорын ратификацияламай.Ошо ваҡыттан алып, ике дәүләт араһында оҙайлы дошманлыҡ башлана.

1560  йылда Марии Стюарт тол ҡала,  1561  йылда ул Эдинбургҡа  ҡайтып, Шотландия тәхетенә  ултыра.

== Мария Стюарт  Англия тәхетенә дәғүә итә ==
[[Файл:Mary, Queen of Scots in Captivity.png|thumb|right|140px|[[Мария Стюарт]]]]
Бөйөк немец шағиры  [[Фридрих Шиллер]] Марияны бер ғәйепһеҙ ҡорбан, ә Елизаветаны—яуыз хаким, залим итеп һүрәтләй. Ләкин  ысынбарлыҡ улай ябай булмай.

Елизавета Англияның законлы королеваһы,  ләкин Мария Сюарт  Англия короле Генрих VII ейәнсәре булыуы менән файҙаланып, Англия тәхетенә ултырырға теләй, уның ярандары уға ошо турала көн дә тылҡып тора. Ләкин 1543 йылғы [[Генрих VIII]]   васыятында Мария Стюарт бөтөнләй иҫкә лә алынмай.  Европа католиктары (папа, монархтар) әлбиттә  Мария яҡлы була.
Шотландияла Марияға ҡаршы бола башлана. Мария Англияға ҡаса, Елизавета уға ярҙам итә, Мария Шеффилд замогында йәшәй. Тик ул һаман да Англия тәхетенән баш тартмай, Елизаветаға ҡаршы аҫтыртын эш алып бара. Суд Марияны  үлем язаһына хөкөм итә.
1587 йылдың 8 февралендә Мария язалана.
== Англияла сәнәғәт  үҫеше==
XVI икенсе яртыһында Англияла  дәүләт ярҙамы менән ҙур фабрикалар төҙөлә, артиллерия, дары, стекла, ҡағыҙ, тимер купоросы кеүек тауарҙар күпләп етештерелә башлай. Күмер, тимер сығарыу  арта.  Англиянан эшкәртелмәгән йөндө сығарыу тыйылғас, еңел сәнәғәт  үҫә башлай, Англия буҫтауҙы күпләп сит илдәргә сығарып, һата башлай . 1566—1568 йылдарҙа Голландялағы кеүек Король биржаһы булдырыла<ref name=LIL/>.

100  йыл эсендә  Англия Европаның артта ҡалған иленән  Европалағы сауҙа һәм сәнәғәт иң көслө үҫешкән дәүәткә әйләнә. 100 тоннан артыҡ һыу һыйҙырышлы караптар һаны  1588—1629  йылдарҙа  10  тапҡырға арта (35 -тән 350). Инглиздәрҙең хәрби караптары  Испанияныҡынан еңелерәк, етеҙерәк була, туптары— йыраҡҡараҡ ата <ref name=LIL>{{книга |автор=Лилли С. |ref=Лилли |заглавие=Люди, машины и история |место=М. |издательство=Прогресс |год=1970 |страницы=109—110 |страниц=432 }}</ref>.

Елизавета дәүерендә берәҙәклеккә ҡаршы закон буйынса 80 меңдән ашыу кеше үлем язаһына хөкөм ителгән.

== Диңгеҙ хужаһы==
[[Файл:1590 or later Marcus Gheeraerts, Sir Francis Drake Buckland Abbey, Devon.jpg|thumb|left|[[Фрэнсис Дрейк]]]]
[[Файл:Flag of Virginia.svg|thumb|right|Флаг Виргинии]]

Король [[Генрих VII]]  Англияла  король флотын булдыра. Елизавет дәүерендә Англия  көслө диңгеҙселек иленә әйләнә.
Елизавета дәүерендә  бер туған Уильям  менән Джон Хокинс, Френсис Дрейк океандарҙа сауҙа караптарына һөжүм итеүсе пират командаларын етәкләй, улар хөкүмәткә лә өлөш сығарып тора тигән мәғлүмәттәр була.
Бигерәк тә 1570 йылдарҙа инглиз диңгеҙселәре йыш ҡына Испанияның сауҙа  караптарына һөжүм итә, уларҙы талай. Англия ҡыҫымы аҫтында  Испания  әкрен генә төп диңгеҙселәр иле булыуҙан туҡтай.
1587  йылда инглиздәр Төньяҡ Америкала Джейстаунға (Виргиния штаты)  нигеҙ һала.

1585—1604 йылдарҙа Англия менән Испания араһындағы оҙайлы  һуғыш бара.   1588  йылда Испанияның  «Бөйөк Армада»һы Британия ярҙары янында ҡыйратыла . Королева диңгеҙселәре янында була, Тилбериҙа   Елизавета <ref>Leah Marcus, Janel Mueller and Mary Rose (eds.), ''Elizabeth I: Collected Works'' (The University of Chicago Press, 2002), p. 325, n. 1</ref>: {{начало цитаты}}Минең тәнем көсһөҙ һәм хәлһеҙ ҡатын-ҡыҙҙыҡы, ләкин миндә король  йөрәге һәм ҡыйыулығы, улай ғына түгел— Англия короленеке{{конец цитаты|источник=[http://www.bl.uk/learning/timeline/item102878.html Elizabeth's Tilbury speech]}}  ,-ти.

== Елизавета I һәм Иван Грозный ==
{{Подробно|[[Переписка Ивана Грозного и Елизаветы I]]}}
[[Файл:Alexander Litovchenko - Ivan the Terrible Showing Treasures to the English Ambassador Jerome Horsey.jpg|thumb|300px|right|Приём английского посла Иваном Грозным]]
Был дәүерҙә Англияла Мәскәү сауҙа  компанияһы эшмәкәрлеген йәйелдерә.
Muscovy Trading Company ([[Московская торговая компания]]) 1551  йылда  барлыҡҡа килә(Эдуара VI  ваҡытында). Ләкин  Елизавета I  дәүере- уның  осоро.

Мәскәү Компанияһының резиденцияһы (Иҫке инглиз йорто], хәҙер — музей) [[Кремль]] янында — Варварка урамында була .

Ивван IV  ҡатын-ҡыҙҙарҙан ти Елизавета менән генә хат алышҡан. 
Ивана Грозный  Елизавета Тюдорға  11 хат яҙған (батша яҙған бөтә  хаттарҙың 1/20). Тәүге хатын ул 1562 йылда яҙа.

Ике төрлө фекер йәшәп килә. Йәнәһе, батша Елизаветаға өйләнергә теләгән, ә Елизавета тәҡдимде кире ҡаҡҡан. Елизазета Иванға кейәүгә сығып, христианлыҡты  Уралға тиклем таратырға уйлаған тигән фекер ҙә йәшәп килә.

Бер аҙ ваҡыт улар хатлашмай,  батша менән Елизавета 1584  йылға тиклем хат алыша (Иван IV  үлгәнсе).

1600—1601  йылдарҙа Лондонда  урыҫ илсеһе Григорий Иванович Микулин йәшәй.
[[Файл:DelarocheQueenElizabeth.jpg|thumb|right|240px|Смерть королевы Елизаветы I]]

== Сәнғәт==
''Основная статья: [[Елизаветинская драма]]''

Елизавета сәнғәтте, бигерәк тә театрҙы ярата. 1582 йылда  Елизавета I Король труппаһын булдыра, унда [[Уильям Шекспир]] ҙа ҡатнаша.

== Ғүмеренең һуңғы йылдары==

Ғүмеренең һуңғы йылдарында королева үҙенең тышҡы ҡиәфәтенә артыҡ иғтибар итмәһендәр өсөн, бик күп биҙәүестәр ҡуллана, буяна.

Олоғайп барған Елизавета яҡын дуҫтарының үлемен ауыр кисерә. 1603  февралендә ул бик көслө дерессияға бирелә һәм 1603 йылдың   24 мартында  Лондондағы Ричмонд  һарайында яҡты донъя менән хушлаша. Елизавета I  Тюдор Вестминстер аббатлығында ерләнә.

Елизавета үҙ вариҫы тип  Мария Стюарттың улы Яков Стюартты тәғәйенләй. Шуның менән Англияла Тюдорҙар династияһы бөтә.

==  Елизавета Тюдорҙың ата-бабаһы ==
{{Wikidata/Ancestors|interleave=1|years=label-line}}

== Сәнғәттәге образы ==

=== '''Әҙәбиәт''' ===
* Главный персонаж в трагедии Ф.Шиллера «Мария Стюарт»
* Персонаж приключенческой повести «Ключ к тайне» Джефри Триза
* Главный персонаж романа В. Скотта «Кенилворт»
* Главная героиня пьесы «Смуглая леди сонетов» [[Бернард Шоу|Бернарда Шоу]]
* Главный женский персонаж романа [[Густав Майринк|Густава Майринка]] «Ангел западного окна». В этом романе она выступает герметической супругой мага и алхимика Джона Ди
* Эпизодический персонаж в романе [[Сабатини Рафаэль|Рафаэля Сабатини]] «Псы Господни»

==== ''Елизавета Тюдор тураһында китаптар'' ====
* Борис Грибанов «Елизавета I, королева Англии»;
* Карен Харпер «Королева»;
* Розалин Майлз «Я, Елизавета»;
* Кэролли Эриксон «Елизавета I»;
* Эвелин Энтони «Елизавета I»;
* Ольга Дмитриева «Елизавета Тюдор»;
* Наталья Павлищева «Елизавета. Любовь Королевы-девственницы»;
* Таша Александер «Елизавета. Золотой век»;
* Роберт Н. Стивенс, Джон Беннет «Тайна королевы Елизаветы»;
* Кристофер Хейг «Елизавета I Английская»;
* Джин Плейди «Елизавета Английская»;
* Виктория Балашова «Елизавета Тюдор. Дочь убийцы»;
* Виктория Холт «Беспечный лорд и королева»;
* Виктория Холт «Мой враг — королева»;
* Элисон Уэйр «Леди Элизабет»;
* Филиппа Грегори ''«Любовник королевы» (The Virgin’s Lover, 2004);''
* Элисон Уэйр «Elizabeth the Queen».

=== '''Кино''' ===
* [[Бернар Сара|Сара Бернар]] в короткометражном немом фильме «Королева Елизавета» (1912)
* [[Ганна Ральф]] в немецком фильме «Фаворит Королевы» / Der Favorit der Königin (1922)
* [[Дэвис Бетт|Бетт Дэвис]] в фильме «Частная жизнь Елизаветы и Эссекса» (1939)
* [[Флора Робсон]] в фильмах «Морской ястреб» (1940), «Пламя над Англией» (1937)
* [[Симмонс Джин (актриса)|Джин Симмонс]] в фильме «Малышка Бесс» (1953)
* [[Дэвис Бетт|Бетт Дэвис]] в фильме «Любовь королевы» (1955)
* [[Джексон Гленда|Гленда Джексон]] в телесериале «Елизавета: Королева английская» (1971) и фильме «Мария — королева Шотландии» (1971)
* [[Неёлова Марина Мстиславовна|Марина Неёлова]] в советском телефильме «Принц и нищий» (1972)
* [[Энн О’Брайэн Элизабет|Элизабет Энн О’Брайэн]] в телесериале «Принц и нищий» (1996)
* [[Ричардсон Миранда|Миранда Ричардсон]] в телесериале «Чёрная Гадюка»
* Квентин Крисп в фильме Салли Поттер «Орландо» (1992) по одноимённому роману Вирджинии Вулф
* [[Бланшетт Кейт|Кейт Бланшетт]] в фильмах «Елизавета» (1998) и «Золотой век» (2007)
* [[Джуди Денч]] в фильме «Влюблённый Шекспир»
* Кэтрин Маккормак в минисериале «Заговор против короны» (2004)
* [[Хелен Миррен]] в мини-сериале «Елизавета I» (2005)
* Энн-Мэри Дафф в мини-сериале «Королева-девственница» (2005)
* Лаоиз Мюррэй в телесериале «Тюдоры» (2010)
* Аноним / Anonymous (2011; Великобритания, Германия, США) режиссёр Роланд Эммерих, в роли Елизаветы Джоэли Ричардсон (в молодости), Ванесса Редгрейв (в старчестве).
* Джоанна Пейдж в юбилейном эпизоде сериала «Доктор Кто» «День Доктора».

=== '''Башҡалар''' ===
* П Рик Уэйкмандың «The Six Wives of Henry VIII» рок-әҫәре персонажы ([[1973]])
* Голланд рок-опере Ayreon да п «Dragon On The Sea» йыры уның исеменән башҡарыла һәм Дрейкка тәғәейнләнә.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр|2}}

== Әҙәбиәт ==
* {{ВТ-ЭСБЕ|Елизавета, королева английская|Дерюжинский В. Ф.}}

== Һылтанмалар ==
* [http://www.echo.msk.ru/programs/vsetak/53214/ Елизавета I Английская — дева нации. Программа «Эха Москвы» из цикла «Всё так»]
* Захаров Н. В., Луков Вл. А. [http://world-shake.ru/ru/Encyclopaedia/3962.html Елизавета I Тюдор] // Электронная энциклопедия «Мир Шекспира».
* Захаров Н. В. [http://www.world-shake.ru/ru/Encyclopaedia/4146.html Елизаветинцы] // Электронная энциклопедия «Мир Шекспира».

{{Последовательность людей | предшественник=[[Мария I (королева Англии)|Мария I]] | список=[[Список королей Англии|Королева Англии]] | преемник=[[Яков I (король Англии)|Яков I]]|годы=[[1558]]—[[1603]]}}
{{Англия королдәре}}

[[Категория:Ирландия королдәре]]
[[Категория:XVI быуат хакимдары]]
[[Категория:XVII быуат хакимдары]]
[[Категория:Тюдорҙар]]
[[Категория:Англия королдәре]]