Иран битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Ил
|Башҡортса исеме=Иран Ислам Республикаһы 
|Төп исеме=<span style="line-height:1.33em;">[[Фарсы теле|фарсыса]] <big>جمهوری اسلامی ایران</big></span> 
|Төп килеш=Иран
|Герб=Coat of arms of Iran.svg
|lat_dir = N|lat_deg = 32|lat_min = 29|lat_sec = 46
|lon_dir = E|lon_deg = 54|lon_min = 17|lon_sec = 42
|region                 = IR 
|CoordScale  
|Герб урынына = 
|Нигеҙ һалынған=[[1 апрель]] [[1979]]<br>([[Иранда Ислам революцияһы|Ислам революцияһы]])
|Аудио=Hino-Nacional-Brasil-coral-mec.ogg
|Девиз=Истиҡлал, азатлыҡ Ислам йөмһүриәте »<br><big>«اﺳﺘﻘﻼﻝ، ﺁﺯﺍﺩﻯ، جمهوری اسلامی»</big><br>«''Истиҡлал, Азади, Жөмһүри-э Ислам''
|Гимн исеме=سرود ملی اﻳﺭﺍﻥ»<br>«''Соруд-ы милли-э Иран''
|Гимн=
|Идара итеү формаһы=[[Ислам республикаһы]]
|Картала=Iran (orthographic projection).svg     
|Телдәр=[[Фарсы теле|фарсы]] 
|Бойондороҡһоҙлоҡ яулауы=Иғлан: 
|Бойондороҡһоҙ=
|Башҡала=[[Тәһран]]
|Иң ҙур ҡалалары=Тәһран, [[Мәшһәд]], [[Кередж]], [[Тәбриз]], [[Шираз]], [[Исфаһан]], [[Ахваз]]
|Етәкселәр вазифалары=[[Ирандың юғары етәксеһе|Юғары етәксе]]<br>[[Иран Президенты|Президент]]<br>[[Беренсе Вице-президент]]
|Етәкселәр=[[Хаменеи, Әли Хөсәйни|Әли Хамәнәьи]]<br>[[Хәсән Рухани]]<br>[[Исхаҡ Жыһангири]]
|Территория буйынса урын=17
|Территория=1 648 000
|Һыу %=0,7
|Халыҡ буйынса урыны= 17
|Халыҡ=77 891 220 
|Иҫәп йылы=2011
|Халыҡ тығыҙлығы=42
|ЭТП=930,2 млрд
|ЭТП иҫәпләү йылы=2011
|ЭТП буйынса урын=17
|Кеше башына ЭТП=12570
|Валюта=[[Иран риалы]] ([[Дөйөм Рәсәй валюталар классификаторы|IRR, код 364]]) 
|Домен=
|Телефон коды=98
|Ваҡыт бүлкәте=+3:30 (йәйен — UTC+4:30), [[Тегеран ваҡыты|IRST]]
}}

'''Иран Ислам Республикаһы ''' ({{lang-fa|جمهوری اسلامی ایران}} — ''Жөмһүри-э Ислами-э Иран'', шулай уҡ ҡулланыла '''Ира́н''' ({{lang-fa|ایران}} {{IPA|[ʔiˈɾɒn]}}) йәки '''Пе́рсия''') — [[Азия]]ның көньяҡ-көнбайышындағы [[дәүләт]]. Баш ҡалаһы — [[Тәһран]].

Көнбайышта [[Ираҡ]], төньяҡ-көнбайышта [[Әзербайжан]]<ref name="midrf">[http://www.mid.ru/dks.nsf/606ebc9dffb0201643256be000604cf1/3d9d73ef46393d23c3257163002078b0?OpenDocument Иран — Общие сведения о стране]</ref>, [[Әрмәнстан]]<ref name="midrf"/>, [[Төркиә]] менән сиктәш<ref name="midrf"/> һәм шулай уҡ [[БМО]] Именлек Советының [[1993 йыл]]ғы ҡарарына ярашлы, әрмән көстәре тарафынан яулап алынған<ref>[http://www.un.org/russian/documen/scresol/res1993/res822.htm Резолюция СБ ООН № 822 от 30 апреля 1993 года]</ref><ref>[http://www.un.org/russian/documen/scresol/res1993/res853.htm Резолюция СБ ООН № 853 от 29 июля 1993 года]</ref><ref>[http://www.un.org/russian/documen/scresol/res1993/res874.htm Резолюция СБ ООН № 874 14 октября 1993 года]</ref><ref>[http://www.un.org/russian/documen/scresol/res1993/res884.htm Резолюция СБ ООН № 884 от 12 ноября 1993 года]</ref> биләмә — танылмаған [[Таулы Ҡарабах Республикаһы]]<ref>[http://www.kommersant.ru/doc.aspx?DocsID=211471 Оджалан подался в Карабах]</ref> хәүефһеҙлек һыҙаты, төньяҡтан — [[Төркмәнстан]]<ref name="midrf"/>, көнсығыштан — [[Афғанстан]]<ref name="midrf"/> һәм [[Пакистан]] сиктәш<ref name="midrf"/>.

Төньяҡтан [[Каспий диңгеҙе]], көньяҡтан [[Һинд океаны]]ның [[Фарсы ҡултығы]] һәм [[Оман ҡултығы]] һыуҙары менән йыуыла.

Яҙмаларға ҡарағанда Иран тарихы биш мең йылды эсенә ала. Беренсе дәүләт булараҡ беҙҙең эраға тиклем 5 меңенсе йылда, [[Хузестан]]да [[Элам]] дәүләте төҙөлгән. Ә беҙҙең эраға тиклемге 3 меңенсе йылда инде [[Дарий I]] [[Әһәмәниҙәр дәүләте|Әһәмәниҙәр]] дәүере Фарсы империяһы булған. Ул Грек иленән алып [[Һинд (йылға)|Һинд]] йылғаһынаса киңәйгән. Ул ваҡытта ил [[зороастризм]] динендә булған. [[XVI быуат]]та [[ислам]] ҡабул ителгән.

[[1979 йыл]] Иранда [[Ирандағы Ислам революцияһы|Ислам революция]]һы булып уҙа. Етәксеһе булып аятулла [[Хөмәйни Рухаллаһ Мусауи|Хөмәйни]] торған. Ошо ваҡытта монархия ҡолатыла һәм Ислам Республикаһы төҙөлә.

Иран иҡтисады ЭТП күләме буйынса Көнбайыш Азияла һәм Ислам донъяһында Төркиәнән ҡала икенсе урында килә<ref>[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2001.html Сравнение ЭТП] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140625150555/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2001.html |date=2014-06-25 }} {{ref-en}}</ref> һәм регионда технология яғынан иң үҫешкән илдәр иҫәбендә. Иран Евразияла стратегик мөһим төбәк, ул нефть, тәбиғи газ запастары ятҡылыҡтарына бай.

В [[2012 йыл]]дан (ошо йылдың 3 авгусынан сәркәтиб-ил булараҡ) Иран [[Берләшмәүселәр хәрәкәте]] лидеры, БМО-нан ҡала халыҡ-ара икенсе хәрәкәт булып тора.<ref name="safarov">[http://www.nakanune.ru/articles/16847/ Ахмадинежад заложил бомбу под ООН]</ref>

== Этимология ==
{{Подписанная карта Ирана}}{{clear}}
Ирандың әлеге исеме ({{lang-fa|'''ايراﻥ'''}}) {{lang-pal|'''Erān'''}} һүҙе аша {{lang-ae|'''Airyāna'''}} килеп сыҡҡан, һәм үҙ атама һүҙ [[арий|боронғо һинд иран халҡы]] — «arya» булып киткән. Йәғни арийҙар иле.<ref>История древнего Востока: От государственных образований до древних империй / Под ред. А. В. Седова; Редкол.: Г. М. Бонгард-Левин (пред.) и др.; Ин-т востоковедения. — М.: Вост. лит., 2004. — 895 с.: ил., карты. — ISBN 5-02-018388-1 (в пер.)</ref>

Беҙҙең эраға тиклем (550—327 йылдар) [[Әһәмәниҙәр]] осоронда «'''''Aryānam Dahyunam'''''» төшөнсәһе үҙгәреп {{lang-peo|«'''Aryānam Xšaθram'''»}} — «Арийҙар дәүләте» исеменә алмаштырылған. Тәүҙәрәк, беҙҙең эраға тиклемге 250 йылдарҙа һәм беҙҙең эраның 224 йылдарында [[Аршакиҙар]] иле тип йөрөтөлгән. [[Фрай Ричард Нельсон|Фрай Ричард]] билдәләүенсә: [[парфяндар]] экспансияһынан Aria термины (грек сығанаҡтарынан Ariane) таралып, ҙур арияға әйләнеп, арийҙар батшалығы эквивалент исемен ала һәм йәйерәп ятҡан Сәсәниҙәр үҙҙәренең илен шулай атай.<ref name="Кавказсборник9">{{книга
|автор        = Ричард Фрай.
|заглавие     = Наследие Ирана
|издательство = «Восточная литература» РАН
|место =М.
|год          = 2002
|страницы     = 20
|isbn         = 5-02-018306-7
}}</ref> [[Страбон]] Ариана (Άριανή) атамаһы аҫтында фарсы батшалығының көнсығыш провинцияларын: Гедрозия, Дрангиана, Арахозия, Паропамиз, Ария (йәғни Areia, боронғо фарсы телендә Haraiva, хәҙерге Герат), Парфия и Карманияны күҙ уңында тотҡан.<ref name="ЭСБЭ"/>

Беҙҙең эраның 224—651 йылдарында ил [[Сәсәниҙәр дәүләте]] тип йөрөтөлгән — {{lang-pal|'''Erānšahr'''}} ([[Файл:Eranshahr.svg|60px]]) был исем {{lang-ae|«'''Airyānam Xšaθram'''»}} һүҙбәйләнешенән килеп сыҡҡан, һәм «ариҙар батшалығы» тип йөрөтөлгән. Авест «''ai''» [[дифтонг]]һы фарсы телендә үҙгәреп киткән «е» тип<ref>Этимологический словарь иранских языков. Том 1. — М.: Изд. фирма «Восточная литература» РАН, 2000. — 327 с. — ISBN 5-02-018124-2; ISBN 5-02-018125-0</ref>. Сәсәниҙәрҙең рәсми титулы Эран һәм Анеран батшаларының батшаһы булған.<ref name="ЭСБЭ">{{ВТ-ЭСБЕ|Иран}}</ref>.

Иранлыларҙың үҙ атамаһы — ''ирани''. Бер нигә ҡарамай борон-борондан Иран тип йөрөткәндәр. Башҡа илдәрҙә «[[Персия]]» тип иҫкесә атап йөрөтөлгән. [[1935 йыл]]да [[Риза Пәхләүи|шаһ Риза]] барыһына ла Иран тип йөрөтөргә талап иткән.

== Тарихы ==
{{main|Иран тарихы}}
Иран дәүләтселеге тарихы донъяла иң боронғоларҙан иҫәпләнә. Быуаттар буйына ил Көнсығышта мөһим роль тота. Дарий 1-се ваҡытында Фарсы империяһы [[Греция]]нан алып, [[Һинд океаны]]наса йәйрәп ятҡан. Урта быуаттарҙа ла ([[XVII быуат]] һәм [[XVIII быуат]]) Иран бик көслө ил һаналған.[[XIX быуат]] аҙағында ил ярым колониаль илгә әйләнгән. [[1935]] йылдан исемен үҙгәртеп — Иран булып киткән. [[1979 йыл]]ғы [[Иранда Ислам революцияһы|Ислам революцияһы]]нан һуң, Ислам республикаһы исемен алған.

[[Файл:Elam Map.jpg|right|frame|Боронғо Иран. Беренсе дәүләт — [[Элам]] (ҡыҙыл төҫтә) һәм күрше халыҡтар — [[фарсылар]], [[парфяндар]], [[мидийсылар]], [[касситтар]]; [[Вавилония]] һәм [[Ассирия]] дәүләттәре.]]

=== Боронғо Иран ===
Иран биләмәһендә тәүге халыҡтарҙың килеп ултырыуы бик боронға барып тоташа. Иран халыҡтары был ерҙәрҙә тәү халыҡтар булараҡ, беҙҙең эраға тиклемге I быуатта уҡ билдәле. ([[Фарсы]], [[мидия]], [[бактрия]]лылар, [[парфяндар]]) ҡәбиләләренең бер өлөшө көнбайышта тау типһәненә килеп урынлашҡан, ә [[киммерийҙар]], [[сарматтар]], [[аландар]], [[белуджиҙар]] Ғосман ҡултығы буйына яр буйлап ултырған.

Мөһим иран дәүләте булараҡ [[Мидия|Мидия батшалығы]] танылған, ул беҙҙең эраға тиклемге VIII быуат аҙағында VII башында нигеҙләнгән. Баш ҡалаһы булып, [[Хамадан]]дағы ([[Экбатана]]). Улар тиҙ рәүештә көнбайыш иранды тотош, көнсығышын яртылаш контролгә алған. Вавилондар менән бергәләп [[Ассирия|Ассирия империяһын]] тар-мар иткән. Йылға арауығын һәм Урартуҙы буйһондорған, һуңғараҡ Әрмән тауҙарын баҫып алған.

=== Әһәмәниҙәр ===
{{main|Әһәмәниҙәр дәүләте}}
Беҙҙең эраға тиклемге 553 йылда йәш фарсы [[Аншан]] һәм Фарс [[останы]] батшаһы [[Бөйөк Кир II]] (Әһәмәниҙәр династияһы) [[Мидия|мидийҙарға]] ҡаршы сыға. Кир [[Экбатан]]ды яулап ала һәм үҙен Персия һәм Мидия батшаһы тип иғлан итә. Шул ваҡытта Мидия батшаһы [[Иштувегу]] әсирлеккә алына. Һуңғараҡ бер провинцияның наместнигы итеп билдәләнә. Бөйөк Кир II үҙенең үлеменә хәтле (беҙҙең эраға тиклемге 529-сы йыл) [[Әһәмәниҙәр империяһы]]н буйһондора, бөтә [[Көнсығыш Азия]]ны, [[Урта диңгеҙ]]ҙән һәм [[Анатолия]]нан алып [[Һырдаръя]]ға хәтле баҫып ала. Кир беҙҙең эраға тиклемге 546-сы йылда батшалыҡтың баш ҡалаһы [[Пасаргад]]ты нигеҙләй һәм шунда уҡ ерләнә. Уның улы [[Камбиз II]] атаһы биләмәһен [[Мысыр]] һәм [[Эфиопия]]ғаса киңәйтә.

[[Файл:Map achaemenid empire en.png|thumb|left|300px|[[Әһәмәниҙәр дәүләте]] сәскә атҡан осор]]

Камбиз вафатынан һуң уның вариҫтары һәм яҡындары араһынан власҡа [[Дарий I|Дарий Гистасп]] килә. Дарий тиҙ рәүештә тәртип керетә башлай һәм баҫып алыу сәйәсәтен яңынан башлап ебәрә. Әһәмәниҙәр дәүләте [[Балҡан ярымутрауы|Балҡанға]] ҡәҙәре киңәйә, ә көнсығышта [[Һинд йылғаһы]]на ҡәҙәре барып етә һәм шул ваҡыттағы иң көслө, ҡеүәтле дәүләткә әүерелә. Ул илде эске административ берәмектәргә — [[сатрапия]]ларға бүлгеләй. Власть сатраптарға бирелә, тик ғәскәр уларға буйһондоролмай, шул уҡ ваҡытта хәрби башлыҡтарҙың административ хакимлыҡ хоҡуғы булмай. Дарий шулай уҡ аҡса реформаһы ла үткәрә, әйләнешкә алтын [[дарик]] аҡсаларын керетә. Сауҙа селтәре үҫешә.

Дарий [[зороастризм]] динен үҙ итә, ул дәүләт дине булараҡ ҡабул ителә. Шул уҡ ваҡытта баҫып алынған дәүләттәренң диндәренә тыныс ҡарай, түҙемлелек күрһәтә.

Дарий I вариҫтары эске ҡоролошто емерә башлай. Страпиялар үҙаллылыҡ ала, ил тарҡала. Ошо шарттарҙа [[Македония]] ғәскәре башлығы [[Александр Македонский]] фарсыларға ҡаршы хәрби поход башлай һәм беҙҙең эраға тиклемге 330 йылда Әһәмәниҙәр дәүләтен ҡолата.

=== Парфия һәм сәсәниҙәр ===
{{main|Селевкиҙар|Парфия|Сәсәниҙәр империяһы}}
[[Файл:Sassanid Empire 620.png|thumb|250px|[[Сәсәниҙәр империяһы]] [[VII быуат]] башы]]

[[Александр Македонский]] вафатынан һуң (беҙҙең эраға тиклемге 323 йыл) уның империяһы бер нисә дәүләткә бүлгеләнә. Хәҙерге Иран биләмәһенең ҙур өлөшө [[Селевкиҙар дәүләте|Селевкияла]] тороп ҡала, шулай ҙа [[Парфия]] батшаһы [[Митридат I Филэллин|Митридат I]] селевикиҙарға ҡаршы һуғыш башлай һәм Персияны, шулай уҡ [[Месопотамия]]ны үҙ дәүләтенә индерә. Беҙҙең эраға тиклемге [[92 йыл]]да Парфия һәм [[Боронғо Рим]] араһында [[Евфрат]] буйлап сик билдәләнә. Әммә римлеләр шунда уҡ килешеүҙе боҙа һәм баҫып керә, әммә еңелеү кисерә. Яуап итеп парфяндар бөтә [[Левант]]ты һәм [[Анатолия]]ны яулай, тик [[Марк Антоний]] кире Ефратҡаса сигендерә. Ошонан һуң парфяндарҙа Рим ҡыҫылышы менән граждандар һуғышы тоҡана.

[[224 йыл]]да [[Арташир Папакан|Ардашир Папакан]], [[Фарс останы|Фарсылағы]] Хәйер ҡалаһы башлығы улы, [[Артабан IV]]-сенең армияһын ҡыйрата һәм Фарсы империяһы — Ираншахрға («Арийҙар батшалығы») — нигеҙ һала. Баш ҡалаһы итеп [[Фирузабад]] һайлана. [[Сәсәниҙәр]] династияһы башлана. Аристократия һәм зороастрий руханилыҡтары көсәйтелә. Башҡа диндәгеләргә ҡарата эҙәрлекләүҙәр башлана. Административ реформалар үткәрелә. Сәсәниҙәр римлеләр һәм [[Урта Азия]]ның күсмә халыҡтарына ҡаршы көрәшен дауам итә.

[[Файл:Naqsh i Rustam. Investiture d'Ardashir 1.jpg|thumb|250px|left|[[Ахура Мазда]] (уңда) [[Ардашир]]ға батша власы символы — балдаҡ тапшыра. Б.э. III быуат]]

[[Хәсрәү I Ануширван|Хөсрәү I]] ([[531]]—[[579]]) хакимлыҡ иткән саҡта әүҙем экспансиялар башлана. [[Антиохия]], [[540 йыл]] [[Мысыр]] баҫып алына. Шулай уҡ [[Ғәрәбстан ярымутрауы]] яр буйҙары, шул иҫәптән [[Йемен]] яулана, Хәсрәү хәҙерге [[Тажикстан]] биләмәһендәге [[эфталиҙар]] дәүләтен юҡҡа сығара. Хәсрәүҙең хәрби уңышлыҡтары Иран мәҙәниәтенең һәм сауҙаһының сәскә атыуына килтерә.

Хөсрәү I-нең ейәне [[Хөсрәү II]] ([[590]]—[[628]]) [[Византия]] менән һуғышты тергеҙә. Әммә еңеү яулай алмай. Хәрби сығымдар сауҙанан килгән һалым менән ҡаплана, быға риза булмаған сауҙагәрҙәр баш күтәрә. Ихтилал ваҡытында Хәсрәү тотоп язалап үлтерелә, ейәне [[Йездигерд III]] ([[632]]—[[651]]) [[Сәсәниҙәр дәүләте]]нең һуңғы батшаһы була. Византия менән һуғыш тамамланһа ла, дәүләт юҡҡа сығыуын дауам итә. Көньяҡтан фарсылар яңы дошмандары — [[ғәрәптәр]] менән бәрелешә.

=== Ғәрәп һәм төрөк ябырылыуҙары ===
{{main|Ғәббәсиҙәр хәлифәлеге|Өмәүиҙәр хәлифәлеге|Таһириҙар|Ғәзнәүиҙәр дәүләте|Тимериҙәр}}
[[Сәсәниҙәр дәүләте|Сәсәниҙәр Иранына]] ғәрәптәр [[632 йыл]]дан сапҡындар ебәрә башлайҙар. [[637 йыл]] [[Кадисиә янындағы һуғыш]]та фарсы ғәскәре еңелә. [[652 йыл]]ғаса барған ғәрәп ябырылыуҙары һөҙөмтәһе булып, Персия хәлифәлеккә керетелә. Ғәрәптәр Персияға [[ислам]] керетә. Исламлашҡан Иран ныҡ үҫешә башлай. [[Әҙәбиәт]], [[фәлсәфә]], [[сәнғәт]], [[медицина]] бик үҫешә. Фарсы мәҙәниәте [[Исламдың алтын дәүере]]н башлап ебәрә.

[[750 йыл]]да фарсы генералы [[Әбү Мөслим]] [[Өмәүиҙәр хәлифәлеге]]нә ҡаршы [[Ғәббәсиҙәр хәлифәлеге]]нең тәүҙә [[Дамаск|Дәмәшкегә]], унан һуң хәлифәлектең баш ҡалаһы [[Бағдад]]ҡа походына етәкселек итә. Яңы хәлиф уға яуап итеп фарсы губернаторҙарына билдәле автономия бүләк итә. Шулай уҡ бер нисә фарсы вәкилен вәзирлекә ала. [[822 йыл]]да [[Хөрәсән]] губернаторы [[Таһир ибн Хөсәйен ибн Мусаб]] провинцияларға бойондороҡһоҙлоҡ иғлан итә һәм үҙен [[Таһириҙар династияһы]]ның беренсе ырыу башлығы итеп таныта. [[Сәмәниҙәр]] етәкселек итә башлауға, Иран ғәрәптәрҙән үҙенең бойондороҡһоҙлоғон тергеҙә. 
[[Файл:Ghaznavid Empire 975 - 1187 (AD).PNG|thumb|right|250px| XII быуат [[Ғәзнәүиҙәр империяһы]].]]

Фарсы йәмәғәтселеге исламды ҡабул итеүгә ҡарамаҫтан, Иранда ғәрәпселек уңыш ҡаҙанмай. Ғәрәп мәҙәниәтен тағыу, киреһенсә фарсыларҙы ғәрәптәргә ҡаршы торорға этәргес була. Милли үҙаңды тергеҙеүгә фарсы теленең һәм әҙәбиәтенең яңыртылыуы мөһим роль уйнай. Пик ваҡыты булып IX—X быуаттар тора. Ошо айҡанлы [[Фирҙәүси]]ҙең тулыһынса фарсы телендә ижад ителгән «[[Шаһнамә]]»һе билдәлелек ала.

[[962 йыл]]да төрөк полководецы [[Алп-Тиген]] [[Сәмәниҙәр]]ға ҡаршы сығып, [[Ғәзнәүиҙәр дәүләте]]нә нигеҙ һала. Баш ҡалаһы — [[Ғәзни]] ([[Афғанстан]]). Ғәзнәүиҙәр ваҡытында фарсы мәҙәниәте сәскә атыуын дауам итә. Уның баш ҡалаһын [[Сәлжүк империяһы|Сәлжүктәр]] [[Исфахан]]ға күсерә.

[[1220 йыл]] Ирандың [[Хәрәзм]] ханлығына ҡараған төньяҡ-көнсығыш өлөшө [[Сыңғыҙхан]] ғәскәре һөжүменә эләгә. Бөтә Хөрәсән һәм хәҙерге Ирандың көнсығыш өлөшө бөлгөнлөккә төшә. Ярты халыҡ монголдар тарафынан үлтерелә. Аслыҡтан һәм һуғыш һөҙөмтәһендә 2,5 миллион халҡы булған Иранда ни бары 250 мең кешеһе тороп ҡала. Иранды буйһондороуҙы [[Сыңғыҙхан]]дың ейәне [[Хулагу]] тамамлай. Бында улар ил хандары булып XIV быуат урталарына тиклем тора.

[[Аҡһаҡ Тимер]] үҙенең империяһының баш ҡалаһы [[Сәмәрҡәнд]]кә нигеҙ һала. Ул Ирандың барлыҡ маһир оҫталарын йыйып, Сәмәрҡәндте төҙөүгә йәлеп итә. Мәҫәлән, [[Тәбриз]] оҫталары [[Гүр Әмир]] кәшәнәһен төҙөй. [[Аҡһаҡ Тимер]]ҙең кесе улы [[Шаһрух]] иран мәҙәниәтен һәм фәнен сәскә атуыға килтерә. Был тимури [[Солтан Хөсәйен Байҡара]] етәкләгән осорҙа дауам итә.

Иран дәүләтен үҙәкләштереү [[Сәфәүиҙәр]] династияһы килгәс яңыртыла. Улар монголдар династияһы хакимлығына сик ҡуя.

=== Ислам Ираны ===
[[Файл:Shah Ismail Hatayi.jpg|thumb|left|200px|[[Исмәғил I]]]]
[[1501 йыл]] [[Сәфәүиҙәр династияһы]]нан [[Исмәғил I]] [[шаһ]] булған саҡта Иранға [[ислам]]дың [[шиғыйҙар|шиғый]] ағымын дәүләт дине булараҡ ҡабул итә. [[1503 йыл]] Исмәғил [[Аҡ Ҡуйлы]]ны тар-мар итә һәм емереклектәр өҫтөнә баш ҡалаһы [[Тәбриз]] менән яңы дәүләт төҙөй. Сәфәүиҙәр династияһы осоронда Ирандың иң үҫешкән осоро [[Бөйөк Ғәббәс]] ваҡытында була. Ул [[Ғосман империяһы]]н тар-мар итә, үҙенә хәҙерге [[Ираҡ]]ты, [[Афғанстан]]ды, [[Әзербайжан]] менән [[Әрмәнстан]], [[Грузия]] биләмәләрен ҡуша. Шулай уҡ [[Гилән]] һәм [[Мазендеран]]ды ла ҡушып, биләмәһен [[Тигр йылғаһы]]нан алып [[Һинд йылғаһы|Һинд ярҙарынаса]] киңәйтә.

Баш ҡала Тәбриздән [[Ҡәзвин]]гә, унан һуң [[Исфахан]]ға күсерелә.

Баҫып алыуҙар Иранға байлыҡтар килтерә. Мәҙәниәт алға китә. Иран үҙәкләштерелгән илгә әйләнә. Ҡораллы көстәр яңыртыла. Бөйөк Ғәббәс вафатынан һуң империя аҫҡа тәгәрәй. Етәкселек итә белмәгәнлектән [[Ҡандағар]] һәм [[Бағдад]]ты юғалта. [[1722 йыл]] әфған-ғизәйлеләр Иранға яу саба. Улар Исфаханды ала һәм Сәфәүиҙәрҙең ил етәксеһен үлтерә. Иранда [[Афшариҙар]] власҡа килә.

[[Нәҙер шаһ]] дәүләт динен [[сөнниҙәр|сөнни]] исламға үҙгәртә. Унан һуң [[Афғанстан]]ды яулай һәм кире Фарсы иленә [[Ҡандағар]]ҙы ҡайтара. Еңелгән афған ғәскәре [[Һиндостан]]ға ҡаса. Нәҙер шаһ һинд [[мағол]]о [[Мөхәммәт шаһ]]ҡа ҡабул итмәҫкә саҡыра, тик шаһ уның һүҙен ҡолағына элмәй. [[1739 йыл]] Нәҙер шаһ ғәскәре [[Дели|Дәһлигә]] бәреп керә. Тик унда ихтилал ҡуба. Фарсылар ҡалала һуйыш ойоштора. Һиндостанды талап, кире Иранға ҡайталар. [[1740 йыл]]да Нәҙер шаһ [[Төркөстан]]ға поход яһай, һөҙөмтәлә, Иран сиге [[Амударъя]]ға хәтле киңәйә. [[Кавказ]]да фарсылар [[Дағстан]]ғаса барып етә. [[1947 йыл]] Нәҙер шаһ үлтерелә.
 
[[1750 йыл]] власҡа [[Кәрим хан]] килә, ил менән етәкселек [[Зендтар]]ға күсә. Ил башлығы булып 700 йылдан һуң, ниһайәт фарсы милләтле кеше ултыра. Ул баш ҡаланы [[Шираз]]ға күсерә. Илдә тыныслыҡ урынлаша. Һуғыштар булмай, мәҙәниәт сәскә ата. Зендтар династияһы өс быуын ғына хакимлыҡ итә. [[1781 йыл]] власть [[Ҡаджарҙар династияһы]]на күсә. Династияны башлап ебәреүсе [[Аға Мөхәммәт Ҡаджар хан]] Зендтар һәм Афашариҙар династияһы вариҫтарына ҡарата ҡырылыш ҡуптара, Иранда Ҡаджарҙар династияһын нығыта. Мөхәммәт хан [[Грузия]]ның [[Тифлис]] ҡалаһына поход яһай, 20 мең халыҡты юҡ итә. Икенсе тапҡырға Грузияға поход [[1797 йыл]] ойошторола. Тик ул барып сыҡмай, Мөхәммәт хан ҡул аҫтындағы грузин һәм [[Курдтар|курд]] ялсылары уны үлтерә. Үҙенең үлеме алдынан ул баш ҡаланы [[Тәһран]]ға күсерә.

[[Рәсәй]]гә ҡаршы уңышһыҙ һуғыштар арҡаһында Ҡаджар ваҡытында фарсы иле яртылаш биләмәһенән ҡолаҡ ҡаға. Оҙаҡҡа һуҙылған ҡаршылыҡ акцияларынан һуң, [[1906 йыл]] илдә [[Иранда конституцион инҡилап|Конституцион революция]] була. Иран [[конституцион монархия]] иленә әүерелә. [[1918 йыл]]дың йәйендә [[Бөйөк Британия|британ]] ғәскәре Иранды баҫып ала. [[1919 йыл]]дың 9 авгусында инглиз-иран килешеүе төҙөлә. [[1920 йыл]] [[Гилән останы]]нда [[Гилән Совет Республикаһы]] иғлан ителә. Ул [[1921 йыл]]дың сентябренәсә йәшәй. 1921 йылдың 21 февралендә [[Реза шаһ Пехлеви|Риза Бәхләүи хан]] [[Әхмәт шаһ]]ты ҡыйрата һәм [[1925 йыл]]да яңы шаһ тип иғлан ителә. 1921 йылдың 26 февралендә [[РСФСР]] Ирандың бойондороҡһоҙлоғон танып килешеү төҙөй.

Бәхләүи «[[шаһиншаһ]]» («шаһтар шаһы») тигән термин индерә. Уның осоронда Иранда индустриализация башлана, инфраструктура бөтөнләй модернизациялана [[Икенсе бөтә донъя һуғышы]]нда Бөйөк Британия менән Советтар Союзына үҙҙәренең ғәскәрен керетеүгә рөхсәт һорай, шаһтар шаһы баш тарта. Союзташтар Иранға бәреп керә. Шаһты төшөрәләр һәм нефть ятҡылыҡтарына, тимер юлына контроллекте үҙҙәренә алалар. [[1942 йыл]] И рандың суверенлылығы тергеҙелә. Власть Бәхләүиҙең улы [[Мөхәммәт Риза Пәхләүи|Мөхәммәт Реза]] ҡулына күсә. Советтар союзы Төркиәнең баҫып кереүенән һаҡланыу өсөн үҙ ғәскәрҙәрен [[1946 йыл]]ғаса Иранда тота.

Һуғыштан һуң Мөхәммәт Реза [[вестернизация]] һәм деисламизация буйынса әүҙем сәйәсәт алып бара, әммә халыҡ уны аңлай алмай. Бик күп забостовкалар митингылар уҙа. 1951 йылда Ирандың Хөкүмәт рәйесе булып Мөхәммәт Мосадиҡ килә.

Ул реформасылыҡ менән әүҙем шөғөлләнә, British Petroleum компаниеһының килемен тәғәйенләү буйынса килешеүҙе яүынан ҡарарға өлгәшә. Ирандың нефть сәнәғәтен шәхси милектән дәүләт милкенә әйләндереү (национализация) уҙғарыла.

1957 йыл йәшертен полиция [[САВАК]] булдырыла.

[[1963 йыл]] радикаль реформалар һөҙөмтәһендә илдән («Аҡ революция») [[аятолла]] [[Хомейни]] ҡыуыла.

[[1965 йыл]] «Федаяне Ислам» группировкаһы кешеләре пример-министр Хәсән Әли Мансурҙы үлемесле яралай.

[[1973 йыл]] шаһ власын көсәйтеү сәйәсәте ваҡытында сәйәси фирҡәләр һәм берекмәләр тыйыла.

[[1970-се|1970-се йылдар]] аҙағында Иран Бәхләүи режимына ҡаршы күпләп баш күтәреүҙәр башлана, һәм монархия бөтөрөлә.

[[1979 йыл]]да илдә [[Иранда Ислам революцияһы|Ислам революцияһы]] була, ислам республикаһы төҙөлә.

== Географияһы ==
{{Панорама|2009-05-13 Damavand from Abbasabad 08.jpg|900px|<center>Дамаванд тау панорамаһы</center>}}
Иран көньяҡ-көнбайыш [[Азия]]ның урта көнсығышында урынлашҡан. Майҙаны буйынса (1648 мең [[км²]]) донъяла ун етенсе урынды биләй. Төньяҡ-көнбайышта [[Әзербайжан]] (611 км, [[Нахичевань АР]]-һын да керетеп — 179 км арауыҡта)<ref>[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ir.html CIA — The World Factbook] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120203093100/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ir.html |date=2012-02-03 }}</ref> һәм [[Әрмәнстан]] менән (35 км), төньяҡ-көнсығышта [[Төрөкмәнстан]] менән (992 км), көнсығышта [[Пакистан]] менән (909 км) һәм [[Афғанстан]] менән (936 км), көнбайышта [[Төркиә]] менән (499 км) һәм [[Ираҡ]] менән (1458 км арауыҡта) сиктәш. Төньяҡта [[Каспий диңгеҙе]], көньяҡта [[Ғәрәп диңгеҙе]]нең [[Фарсы ҡултығы|Фарсы]] һәм [[Ғосман ҡултығы|Ғосман ҡултыҡтары]] ярҙарын йыуа.

=== Төп ҡалалары ===
{{clear}}
<center>
<gallery>
Image:Shahyad.jpg | <center><big>'''تهران'''</big><br>[[Тегеран]] <br>8 778 535<br></center>
Image:RezaShrine.jpg | <center><big>'''مشهد'''</big><br>[[Мәшхәд]] <br>2 427 316<br></center>
Image:Karaj 45.jpg | <center><big>'''کرج'''</big><br>[[Кәрәдж]]<br>1 602 350</center>
Image:40sotoon.jpg | <center><big>'''اصفهان'''</big><br>[[Исфахан]]<br>1 600 554</center>
Image:Panorama of Tabriz.jpg | <center><big>'''تبریز'''</big><br>[[Тәбриз]]<br>1 496 319</center>
Image:Eram garden.JPG | <center><big>'''شیراز'''</big><br>[[Шираз]]<br>1 307 552</center>
Image:Qom masjed-e-hazrat-masumeh.jpg | <center><big>'''قم'''</big><br>[[Ҡом (ҡала)|Ҡом]]<br>1 081 745</center>
Image:Ahvaz Bridge.jpg | <center><big>'''اهواز'''</big><br>[[Ахваз]]<br>832 969</center>
Image:Darius I the Great's inscription.jpg | <center><big>'''کرمانشاه'''</big><br>[[Кирмәншаһ]]<br>784 602</center>
Image:Shah Nematollah Vali Shrine 07.jpg | <center><big>'''کرمان'''</big><br>[[Кирмән]]<br>721 374</center>

</gallery>
</center>

== Ирандың админстратив бүленеше ==
{{Карта Ирана|float=right}}
{{main|Ирандың админстратив бүленеше}}
Ирандың төп административ берәмеге булып [[остан]]дар ({{lang-fa|استان}} ''ostān''; күпл. — استانﻫﺎ ''ostānhā'') тора. Улар кесерәк биләмәләргә [[шәһәростан]]дарға бүленә ({{lang-fa|شهرستان}}), ә улар тағы ла [[бахш]]тарға ({{lang-fa|بخش}}) бүленә. Иң эре остан баш ҡала ({{lang-fa|مرکز}} ''markaz'') булып тора. Һәр остан етәксеһе булып остандар (остандар — استاندار) тора. Иран 31 останға бүленә.
{{columns
|colwidth  = 20em
|gap       = 0.5em
|col1      =
1. [[Тәһаран (остан)|Тәһаран]]<br>
2. [[Ҡом (остан)|Ҡом]]<br>
3. [[Үҙәк остан]]<br>
4. [[Ҡәзвин (остан)|Ҡәзвин]]<br>
5. [[Гилән]]<br>
6. [[Әрдәбил (остан)|Әрдәбил]]<br>
7. [[Зенджан (остан)|Зенджан]]<br>
8. [[Көнсығыш Әзербайжан]]<br>
9. [[Көнбайыш Әзербайжан]]<br>
10. [[Ҡордстан (остан)|Ҡордстан]]<br>
11. [[Хамадан (остан)|Хамадан]]<br>
12. [[Кирмәншаһ (остан)|Кирмәншаһ]]<br>
13. [[Илам (остан)|Илам]]<br>
14. [[Лурестан]]<br>
15. [[Хузестан]]<br>
16. [[Чаһармаһал һәм Бәхтиәриә]]<br>
17. [[Коһгилуйә һәм Бойерәхмәд]]<br>
|col2      = 
18. [[Бушир (остан)|Бушир]]<br>
19. [[Фарс (остан)|Фарс]]<br>
20. [[Хормозган]]<br>
21. [[Систан һәм Бәлуджистан]]<br>
22. [[Кирмән (остан)|Кирмән]]<br>
23. [[Йәзд (остан)|Йәзд]]<br>
24. [[Исфахан (остан)|Исфахан]]<br>
25. [[Семнан (остан)|Семнан]]<br>
26. [[Мазендеран]]<br>
27. [[Гөлөстан]]<br>
28. [[Төньяк Хөрәсән]]<br>
29. [[Хөрәсән-Рәзәүи]]<br>
30. [[Көньяҡ Хөрәсән]]<br>
31. [[Әлбурз]]
}}

== Халҡы ==
{{main|Ирандың халҡы}}

[[1950]]—[[1990]] йылдарҙа ил демографик шартлау кисерә. [[1979 йыл]]дан алып [[2006 йыл]]ғаса ил халҡы 70,495782 млн кешегә етә. Тик [[1990 йыл]]дарҙа тыуым һиҙелерлек кәмей һәм әле быуындар күсәгилешлеге буйынса түбән. Тыуымдың дөйөм коэффициенты — 1,87, был бик түбән күрһәткес. Тыуымды үҫтереү өсөн кәмендә 2,15<ref>{{cite web|url=http://www.nationmaster.com/country/ir-iran/peo-people&all=1|title=Iranian People|publisher=NationMaster.com|lang=en|accessdate=2013-08-17|archiveurl=http://www.webcitation.org/6IyFahoYo|archivedate=2013-08-18}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130618090618/http://www.nationmaster.com/country/ir-iran/peo-people%26all%3D1 |date=2013-06-18 }}</ref> булыуы кәрәк.
Халыҡтың 61%-ты утыҙ йәшкә етмәгән ([[2009 йыл]]дың майына ҡарата). Белемлелек (грамоталылыҡ) кимәле — 84 %, [[урбанизация]] кимәле — 71 %.

Иранлыларҙың һаны сит мәмләкәттәрҙә 4 миллион кешене тәшкил итә. Уларҙың күбеһе [[1979 йыл]]ғы [[Ирандағы Ислам инҡилабы|Ислам инҡилабынан]] һуң [[Австралия]]ға, [[Төньяҡ Америка]]ға һәм [[Европа]]ға күсенгән.
Унан башҡа [[1996 йыл]]ға ҡарата мәғлүмәттәрҙә Иранда [[Афғанстан]]дың һәм [[Вәзирстан]]дың миллиондан артыҡ ҡасаҡтары йәшәгән<ref>{{cite web|url=http://www.unescap.org/sdd/|title=Iran popin pages: Tables — Population by sex and nationality, Iran 1996|publisher=Social Development Division|lang=en|accessdate=2013-08-17|archiveurl=http://www.webcitation.org/6IyFc0tRf|archivedate=2013-08-18}}</ref>.

[[Иран конституцияһы]] милләтенә һәм ниндәй дин тотоуына ҡарамайынса һәр гражданына социаль һаҡлау гарантиялай: пенcия, эшһеҙлек һәм ғәриплек буйынса түләү (пособие), медицина страховкаһы. Мәғариф һәм медицина хеҙмәттәре бушлай. Ил халҡының йән башына йыллыҡ килеме — 2700 [[АҠШ доллары]] (2006). Халыҡтың 18 % хәйерселек сигендә көн күрә<ref>{{cite web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ir.html|title=Иран|publisher=Central Intelligence Agency|lang=en|accessdate=2013-08-17}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120203093100/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ir.html |date=2012-02-03 }}</ref>.

Иран — күп милләтле (полиэтник) дәүләт<ref>[http://www.youtube.com/watch?v=OjtGr1Qqhng YouTube — Broadcast Yourself]</ref>. Этник состав тураһында рәсми сығанаҡтар юҡ. [[Үҙәк разведка идаралығы|ҮРЕ (ЦРУ)]] мәғлүмәттәре буйынса илдә: [[фарсылар]] (61 %), [[әзербайджандар]] (16 %), [[ҡордтар]] (10 %), [[лурҙар]] (6 %), [[ғәрәптәр]] (2 %), [[белуджиҙар]] (2 %), [[төрөкмәндәр]] һәм [[төрөктәр]] (2 %) йәшәй<ref>{{cite web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2075.html|title=Ethnic groups|publisher=Central Intelligence Agency|lang=en|accessdate=2013-08-17}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20181116044500/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2075.html |date=2018-11-16 }}</ref>.

=== Дин ===

{{main| Иранда дин}}
Иранлыларҙың күпселеге [[ислам|мосолмандар]]. Халҡының 89%-ты [[шиғыйҙар|шиғый]] мосолмандар (дәүләт дине иҫәпләнә). Иран дәүләте [[Ираҡ]], [[Әзербайжан]] һәм [[Бахрейн]] менән бер рәттән шиғыйҙар күпселекте тәшкил иткән дәүләт булып тора. Иранда ике изге ҡала иҫәпләнә: Береһе [[Мәшхәд]] ҡалаһы. Унда Реза имамы кәшәнәһе урынлашҡан. Икенсеһе [[Ҡом]] ҡалаһы. Был ҡала шиғыйҙарҙың дини үҙәге булып тора. Ҡалала шиғый университеттары һәм семинарийҙары урынлашҡан.

[[Сөнниҙәр|Сөнни]] мосолмандар йәмғеһе 9 % тирәһе. Башҡа диндәгеләр 2 % — [[бахаиҙар]], [[мандейҙар]], [[индус]]тар, [[езидтар]], [[зороастризм|зороастрийсылар]], [[йәһүд]]тәр һәм [[христиандар]]<ref>[http://www.bahai.by/iran_ru.html Дискриминация бахаи в Иране] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070827112624/http://www.bahai.by/iran_ru.html |date=2007-08-27 }}</ref>.

== Иҡтисады ==
{{main| Иран иҡтисады| Ирандың иҡтисади географияһы|Иран риалы}}

'''Өҫтөнлөктәре''': донъяла [[ОПЕК]] илдәре араһында нефть етештереү буйынса икенсе урын; 2000 йылдан донъя баҙарында нефттең хаҡы күтәрелә бара.
Уның традицион экспортҡа ебәреү өсөн сәнәғәт тармаҡтары: келәмдәр етештереү, ыуылдырыҡтар һәм төрлө сәтләүектәр (фисташка) етештереү үҫә.

''' Насар яҡтары''': 1979 йылда [[АҠШ-тың Иранға ҡаршы санкцияһы]] Иран менән аралашыуҙы һәм илгә төрлө технологияларҙы индереүҙе тыя. Иң юғары эшһеҙлек (12 %) һәм инфляция (2004 йыл — 11,3 %; 2008 йыл — 28,2 %).

2009 йыл инфляция бик ныҡ тәгәрәй. Ул октябрҙә 16,7 % тәшкил итә. Был илдә ҙур иҡтисади проблемаларға алып килә. Бында ил призеденты Мәхмүт Әхмәдинежад ғәйепләнә, ул урындағы иҡтисадты нығытыу өсөн, бик түбән проценттарға заемдар тарата.

Иран Азия ҡитғаһында эре иҡтисади дәүләт булып тора. Ул тик [[Ҡытай]]ҙан, [[Япония]]нан, [[Һиндостан]]дан, [[Төркиә]]нән, [[Индонезия]]нан һәм [[Корея Республикаһы|Көньяҡ Кореянан]] ғына ҡалыша.

Иран нефть сәнәғәте үҫешкән индустриаль дәүләт. Нефть эшкәртеү һәм нефть химияһы предприятиелары бар. Нефть, күмер, тәбиғи газ сығарыу һәм баҡыр, тимер, марганец, ҡурғаш, цинк рудалары етештереү үҫешкән. Машина төҙөлөшө, металл эшкәртеү, шулай уҡ аҙыҡ-түлек сәнәғәте һәм текстиль сәнәғәте йәйелдерелгән. Шулай уҡ келәм һәм метиздар етештереүҙең кустар тармағы әүҙемләшкән. Ауыл хужалығы сәнәғәтенең тармаҡтары: бойҙай, арпа, дөгө, ҡуҙаҡлылар, мамыҡ, шәкәр сөгөлдөрө, шәкәр ҡамышы, тәмәке, сәй, сәтләүектәр, фисташкалар үҫтерелә. Малсылыҡта һарыҡтар, кәзәләр, дөйәләр һәм һыйыр малы үрсетелә. 7,5 млн га ер эшкәртелә.

Бюджет килеменең 45%-ты экспортҡа нефть һәм газ һатыуҙан килә. 31%-ты — һалым һәм йыйымдарҙан. 2007 йылғы [[ЭТП]] 852 млрд АҠШ доллары тәшкил иткән.

Экспорттың төп тауарҙары: сей нефть һәм нефть эшкәртмәләре, металл мәғдәндәре, емеш-еләк һәм сәтләүектәр, келәмдәр.

Төп һатып алыусы илдәр (2008 йыл): Ҡытай — 15,3 %, Һиндостан — 10,4 %, Көньяҡ Корея — 6,4 %, Төркиә — 6,4 %, Италия — 4,5 %.

Импорттың төп тауарҙары: ауыр машина төҙөлөшө продукцияһы һәм химия сәнәғәте, автомобилдәр, тимер, ҡорос, тәбиғи сеймал, аҙыҡ-түлек, ҡулланыу тауарҙары, текстиль, ҡағыҙ.

Иранға һатыусы илдәр (2008 йыл): БҒӘ — 19,3 %, Ҡытай — 13 %, Германия — 9,2 %, Көньяҡ Корея — 7 %, Италия — 5,1 %, Франция — 4,3 %, Рәсәй — 4,2 %.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр|2}}

== Сығанаҡтар ==
* [http://www.statkod.ru/iran_index.html Ирандың почта индектары буйынса эҙләү] «ПроГрафик» компанияһынан, Мәскәү. {{ref-ru}}
* {{dmoz|World/Russian/Страны_и_регионы/Ближний_Восток/Иран/}} {{ref-ru}}

; Хөкүмәт сайттары
* [http://www.khamenei.ir/ Иран яңылыҡтары]
* [http://www.president.ir/en/ Иран Президенты]
* [http://www.shora-gc.ir/portal/Home/ Һаҡсылар советы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160509151131/http://www.shora-gc.ir/portal/home/ |date=2016-05-09 }}
* [http://majles.ir/ Ислам кәңәш биреү советы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20071207205120/http://majles.ir/ |date=2007-12-07 }}
* [http://www.khobregan.ir/ Эксперттар советы]
* [http://www.maslehat.ir/ Маҡсатҡа ярашлылыҡ советы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090207212203/http://www.maslehat.ir/ |date=2009-02-07 }}
* [http://www.anobanini.ir/index/fa/ Иранға сәйәхәт] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180217210508/http://www.anobanini.ir/index/fa/ |date=2018-02-17 }}
* [http://www.iranjudiciary.org/home-en.html Юстиция министрлығы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080512005418/http://www.iranjudiciary.org/home-en.html |date=2008-05-12 }}
* [http://www.aeoi.org.ir/NewWeb/default1.asp Атом энергияһы буйынса ойошма] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070630133411/http://www.aeoi.org.ir/NewWeb/default1.asp |date=2007-06-30 }}

; Башҡалар
* [http://www.tribuna.ru/news/world/israel_is_doing_a_good_face_on_a_bad/?sphrase_id=19536 Израиль насар уйында яҡшы сырай яһай] Густерин В. П. {{ref-ru}}
* [http://www.tribuna.ru/news/world/udushayushchiy_priem/?sphrase_id=24894 Тонсоҡтороу алымы] Густерин В. П. {{ref-ru}}
* [https://web.archive.org/web/20120114194500/http://nikolski.usr.bhost.ru/ir_ros.pdf Иран-Рәсәй иҡтисади бәйләнештәр тураһында] {{ref-ru}}
* [http://www2.irna.ir/ru/ IRNA мәғлүмәт агентлығы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070704002059/http://www2.irna.ir/ru/ |date=2007-07-04 }} {{ref-ru}}
* [http://iran.ru/rus/ РИА IRAN яңылыҡтары] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070128202525/http://iran.ru/rus/ |date=2007-01-28 }} {{ref-ru}}
* [http://www.huguesvassal.com/fr/galerie/iran/iran.html Һуңғы шаһтың ғаиләһе тураһында] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101126153001/http://www.huguesvassal.com/fr/galerie/iran/iran.html |date=2010-11-26 }} {{ref-ru}}
* [http://farhang.al-shia.ru/art_isk.html Иран һынлы сәнғәте] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100212191121/http://farhang.al-shia.ru/art_isk.html |date=2010-02-12 }} {{ref-ru}}
* [http://magazines.russ.ru/nov_yun/2009/2/sh5.html/ Иран ғинуарҙа: Тере көндәлек] Глеб Шульпяков. {{ref-ru}}
* [http://www.naslednick.ru/articles/travel/travel_39.html Геннадий Литвинцев. Глобалистандан ситтә] {{ref-ru}}
* [http://persian-farsi.ucoz.ru/ Иран һәм фарсы теле тураһында сайт. Иран тураһында яңылыҡтар таҫмаһы]{{ref-ru}}



{{Азия илдәре}}
{{Иҡтисади хеҙмәттәшлек ойошмаһы}}
{{ОИК}}
{{ШОС}}
{{SAARC}}
{{Библиоинформация}}
{{Һайланған мәҡәлә|География}}

[[Категория:Иран| ]]
[[Категория:Ислам республикаһы]]
[[Категория:Фарсы ҡултығы буйындағы илдәр]]
[[Категория:Ғәрәбстан диңгеҙе буйындағы илдәр]]
[[Категория:Унитар дәүләттәр]]