Йәһүдилектә космология

Йәһүдилектә космология — философия һәм дини йәһүдилекда  космология проблемалары менән бәйле төрлө ҡараштар сағылыш таба. Космология - ул донъя ҡоролошоноң үҙенсәлектәре һәм эволюцияһы  тураһындағы фән. Бар ғаләм ҡоролошона  йәһүдиҙәрҙең  ҡараштары эволюцияһы Талмуд һәм урта быуат философтары (Маймонид кеүек) аша Библия осоронан алып күҙәтелгән. Дөйөм алғанда, яңы дәүергә күсеү осоронда йәһүд ғалимдарының Коперник системаһына ыңғай ҡарауы ҡыҙыҡһыныу уята. 

Инеш

Киң таралған Маймонидтың дин догматы исемлегендә, Маймонид үҙе Донъя ҡоролошон һүрәтләүҙәрҙе үҙенең "Мишне Тора" кодексына индерһә лә, Ғаләмдең төҙөлөшө тураһында дөрөҫ ҡарашҡа күрһәтмә юҡ.  Шуға күрә лә Библияла Донъя ҡоролошон нисек һүрәтләү, Изге яҙмаларҙа аллегорик һүрәтләү мөмкинлеге һәм библей хикәйәттәре менән ғилми күҙаллауҙарҙың үҙ-ара килешеү-килешмәүе тураһындағы һорауҙар күп тапҡыр ҡуйыла килде. 

Библия осоро

Билдәле ғалим-астроном Дж.В.Скиапареллиның библия космографияһын академик ҡоролошон һүрәтләргә тырышыуы. Һүрәттә күрһәтелгән:  ABC — күк көмбәҙе,  ADC — сикһеҙлек сағылышы, AEC — ер һәм диңгеҙҙәр тигеҙлеге, EEE — Ер, GHG — уны тотоп торған ҡаты көмбәҙ, KK — елдәр һаҡланған урын, LL — күк йөҙө һыуҙары, ямғыр сығанағы, M — болоттар яһалған һауа киңлеге, NN — ер аҫты һыу ятҡылығы (ағымдар аша диңгеҙ менән береккән), PQP — үлектәр торағы  (йәһ. «sheol», שאול‎), SS — диңгеҙ, xxx — бөйөк бушлыҡ сығанаҡтары.

Бытие Китабы буйынса ҡарағанда, Донъяның барлыҡҡа килеүе,иң тәүҙә космогоник аспектҡа таяна  — бар Донъя айырым бер ваҡыт арауығында, күк, ер һәм яҡтылыҡтан башлап, кешегә тиклем өлөшләп-өлөшләп барлыҡҡа килгән. Библия, башҡа боронғо риүәйәттәрҙән айырмалы, теогонияны белмәй  — Хоҙай һәр заман булған һәм Уның Ихтыяры менән Донъя яралған ([[|Быт. ]]1).

Барлыҡҡа килтерелгән әйберҙәр араһында — аҫҡы һәм өҫкө һыуҙарҙы айырыусы (Быт. 1:7) күк тығыҙлығы (ивр. ‏«raki'a», רקיע‏‎, Быт. 1:6), шулай уҡ күк тығыҙлығында урынлашҡан күк есемдәре (Быт. 1:14) бар. Күк есемдәре күрәҙәләү, ваҡыт, көн һәм йылды билдәләү өсөн кәрәк. Моғайын да күк есемдәренең көнлөк һәм йыллыҡ циклдарын күҙ уңында тотҡандарҙыр. «Твердь» (ивр. ‏«raki'a», רקיע‏‎, Быт. 1:6,7,15,20) (баш. күк тығыҙлығы) күк көмбәҙенән айырым телгә алынған, шуға ла бер үк йәки айырым бер әйбер хаҡында һүҙ барғанмы, юҡмы икәне билдәһеҙ ҡала. Күп традицион тәфсирләүселәр Яңы быуатҡа ҡәҙәре ивр. ‏«raki'a», רקיע‏‎ ҡаты көмбәҙ тип аңлағандар. (Мәҫәлән, Раши, Нахманид һәм Абрабанель.)

Маймонид үҙенең фекерен ишаралап ҡына әйтә К такому же выводу проходит профессор Авиезер Равицкий в статье Авиезер Равицкий. йәһ. «Sefer ha-meteorologika leAristo vedarkei ha-parshanut ha-maimonit lemaase bereshit»‎(«Метеорологика Аристотеля и маймонидовские методы толкования рассказа о сотворении мира» (йәһ.) // йәһ. «Mahshevet Israel»‎. — Т. 9. — С. 225. </ref>. Әммә яңыраҡ яңы раҫланмалар күренә башланы - ул барыбер ҙә ҡыҫылған, тығыҙланған  күкте күҙ уңында тотҡан ..Классик тәфсирселәр "a raki'" һәм тығыҙ күк араһындағы айырманы танғандар, хатта икенсеһенең барлығына шикләнһәләр ҙә.  Шулай итеп, Ибн Эзра (1089-1164)  һәм раввин Кимхи Давид (1160-1235) раҫлауынса, "a raki'" — ул йәһ. «avir», אויר‎ ( диңгеҙ һыуынан торған түбәнге һыу һәм болоттар араһындағы үрге һыу  араһындағы һауа); уларҙың артынса хәҙерге традицион-академик баҫмалар йәһ. Da'at Miqra,דעת מקרא‎ "a raki'"ны атмосфера менән тиң итеп ҡарай. Күк көмбәҙе һәм күк тығыҙлығы тураһындағы бәхәстәрҙе XIX быуатта традицион тәфсирләүсе Малбим йомғаҡлап ҡуйҙы: " Тәфсирләүселәр үрмәкес ауында һарайҙар төҙөй, сөнки улар йондоҙҙарҙы тығыҙ күктә торалар икән тип уйлай. Ә бит хәҙер беҙ беләбеҙ - улар эфир эсендә урынлашҡан"  

Библияла күк йөҙө ер көмбәҙе өҫтөндәге япма һымаҡ һүрәтләнә (Ис. 40:22). Был урында йәһ. «khug», חוג‎ (баш. "күк") һүҙе ҡулланыла. Моғайын, "түңәрәк" түгел, ә "көмбәҙ" мәғәнәһендәлер. Балта оҫталарының йоморо әйберҙәр эшләү ҡоралы атамаһы ла («mekhuga», מחוגה) ла ошо һүҙ-тамырҙан яһалған. Күк көмбәҙен колонналар тотоп тора (Иов. 26:11), унда тәҙрәләрҙең асылыуы ихтимал, улар аша күк есемдәре хәрәкәтләнә: Йеошуа (Иисус Навин) китабындағы кеүек - унда ул Ай һәм Ҡояшты туҡтата (Нав. 10:12-14). Библия буйынса күк һәм Ғаләмде күҙаллау буйынса академик тикшеренеүҙәр күп булһа ла, планеталар, йондоҙлоҡ тарҙың библиялағы исемдәрен идентификациялау ҙур ҡатмарлыҡтар тыуҙыра килә. Бынан Ҡояш һәм Айҙан тыш Библия, текстологтар фекеренсә, Сулпан[8][./Космология_в_йәһүдилеке#cite_note-18 [14]] һәм Сатурн[9][./Космология_в_йәһүдилеке#cite_note-19 [15]], Плеядалар, Гиадалар, Возничий (Йөксө), Орион һәм Арктур, метеориттарҙы ла телгә ала. Шулай уҡ Юпитер һәм кометалар ҙа телгә алынғанын кире ҡағырға ярамай.

Бер урында Ер тураһында - ул һыуҙар өҫтөндә йәйелеп ята тип, ә икенсе бер урында - Ер бушлыҡ өҫтөндә өҫтөндә эленеп тора тиелә. Ике образ да йәһүд әҙәбиәтенән Библияға күскән.

Талмуд осоро

Йәһүҙилек тарихында Талмуд Аҡһаҡалдары эшмәкәрлек дәүере
хронология парҙар таннаим амораим савораим гаоним ришоним ахароним

Ғаләм ҡоролошо

Талмуд  күктең, күк есемдәренең хәрәкәтенә һ. б. Талмуд Аҡһаҡалдарының ҡараштарын системалы һүрәтләмәй.  Ахыры, Талмудтың аҡыл эйәләре төрлө ерҙә төрлө теорияларҙы еткергәндәр: ғәмәли астрономия, мистик йәки символик ҡараштар. Грек философияһының етди йоғонтоһо тураһында уның Филон менән бәйле булыуы һөйләй. Уның ҡараштары XVI быуатҡа тиклемге йәһүд традицияларынан ситтә ҡалды. Әммә ассиро-вавилон астрономияһының йоғонтоһо шикһеҙ. Хатта хәҙерге йәһүд ай исемдәре лә шулай атала. Ҡайһы бер осраҡтарҙа досократик һәм унан һуңғы грек философтарының тәъҫире лә һиҙелә. Ә ҡайһы берҙә Талмуд башҡа мәҙәниәттәрҙә ише булмаған үҙ ҡараштарын да белдерә.