Йәмғиәт
| Йәмғиәт | |
.jpg) | |
| Әһәмиәтле кеше | Никлас Луман[d] |
|---|---|
| Ҡайҙа өйрәнелә | социология, Йәмғиәт фәндәре һәм антропология |
 Йәмғиәт Викимилектә | |
Йәмғиәт — тәбиғәттән айырылып сыҡҡан, әммә уның менән тығыҙ бәйле матди донъяның бер өлөшө, социаль мөнәсәбәт ысулдарын һәм хеҙмәт ҡоралдары булдырып, улар менән файҙалана белгән кеше берләшмәләре төрҙәрен үҙ эсенә ала. Киң мәғәнәлә алғанда — ул кешеләрҙең тарихи рәүештә барлыҡҡа килгән бөтә төр социаль мөнәсәбәттәре, берлектәге эшмәкәрлек төрҙәрен ойоштороу формалары.
Кеше йәмғиәте со́циум тип атала.
Йәмғиәт — кешеләр берлеге, уға социаль дифференциация һәм хеҙмәт бүленеше хас. Йәмғиәтте төрлө билдәләр буйынса ҡылыҡһырларға мөмкин, мәҫәлән, милли сығышы буйынса: француз, урыҫ, немец, башҡорт; дәүләт һәм мәҙәниәт; ерҙәре һәм осоро; етештереү ысулдары буйынса һ.б.
Феноменологик мәғәнәлә, йәмғиәт — ул mens intensas (үҙенә хас аҡыл, фекер) — менталитеттарҙың һанһыҙ социаль төркөмдәре, аңыбыҙға һеңгән донъя сағылыштары.
Натуралистик мәғәнәлә, йәмғиәт — ул res extensas (оҙайлы күренештәр) — бер-береһенә реаль объектив мөнәсәбәттә булған физик һәм биологик есемдәр берлеге.
К. Маркс буйынса, йәмғиәт ижтимағи мөнәсәбәттәр берлеге. Ф. Тённис К. Маркстың хеҙмәттәренә таянып, башта төркөмдәр (общиналар) барлыҡҡа килеп, шунан йәмғиәткә ойошҡандар тип яҙа. Тарихи рәүештә башта ырыуҙар барлыҡҡа килгән. Шунан инде төрлө берлектәр ойоша башлаған — ырыу, ҡәбилә, тәржемәи ҡатлам, социаль- синфи һәм бөгөнгө социомәҙәни берлектәр.
Йәмғиәтте социаль система булараҡ сағылдырған билдәләр
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- Иерархиялылыҡ
- Үҙкөйләнеш
- Асыҡлыҡ
- Мәғлүмәтилек
- Үҙдетерминанталылыҡ
- Үҙойошҡанлыҡ
Хәҙерге заман йәмғиәте
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Һәр цивилизациялы йәмғиәттә төп мәсьәлә — уның ойошҡанлығы мәсьәләһе[1][2]. Хәҙерге заман йәмғиәте иҡтисади, сәйәси, идеологик, социомәҙәни детерминанталар тупланышы нигеҙендә ойошҡан. Уны ауыҙ тултырып индустриаль йәмғиәттән постиндустриаль (информацион) йәмғиәткә "күсеш « (транзитив)» йәмғиәте тип әйтергә була .
Йәмғиәт әҙәбиәттә һәм кинола
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Р. Бредбериҙың «Фаренгейт буйынса 451 градус}» тигән китабында тоталитар йәмғиәт һынландырыла. Был йәмғиәттә тик ҡулланыу инстинкттары, түбән мәҙәниәт өҫтөнлөк итә, ә уйланырға мәжбүр иткән китаптар яндырыла.
Йәмғиәт тураһында теориялар, тикшеренеүҙәр, методтар
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Ижтимағи фәлсәфә тарихында йәмғиәт интерпретацияһының түбәндәге парадигмаларын айырырға мөмкин:
— Йәмғиәтте организм менән идентификациялау һәм социаль тормошто биологик закондар менән аңлатырға тырышыу. ХХ быуатта органиклыҡ төшөнсәһе популярлығын юғалта[3];
— Айырым кешеләрҙең ирекле килешеүе продукты булараҡ йәмғиәт төшөнсәһе (Социаль контракт, Жан-Жак Руссо);
— Йәмғиәт менән кешене тәбиғәттең бер өлөшө тип иҫәпләүҙең антропологик принцибы (Спиноза, Дидро һ. б.). Кешенең ысын, юғары, үҙгәрешһеҙ тәбиғәтенә тап килгән йәмғиәт кенә йәшәүгә лайыҡлы тип танылған. Хәҙерге заман шарттарында фәлсәфәүи антропологияны иң тулы итеп Шелер нигеҙләй;
— XX быуаттың 20-се йылдарҙа барлыҡҡа килгән ижтимағи ғәмәл теорияһы (Социологияны аңлау). Был теорияға ярашлы, йәмғиәт мөнәсәбәттәренең нигеҙе булып бер-береһенең ниәттәренең һәм маҡсаттарының «мәғәнәһен» (аңлауын) урынлаштырыу тора. Кешеләрҙең үҙ-ара аралашыуында иң мөһиме — уларҙың уртаҡ маҡсаттарҙы һәм маҡсаттарҙы аңлауы һәм эш-хәрәкәтте социаль мөнәсәбәттәрҙә ҡатнашыусыларҙың дөрөҫ аңлауы;
— Функционалистик ҡараш (Парсонс, Мертон). Йәмғиәт система булараҡ ҡарала.
«Йәмғиәт» төшөнсәһе кешеләрҙең коллектив тормошоноң объектив закондарын аңлауҙы күҙҙә тота.
Боронғо осорҙа уҡ йәмғиәттең асылын аңлауҙа төп проблемалар тормошҡа аша:
— йәмғиәт тәбиғәттән ни тиклем айырылып тора (ҡайһы бер аҡыл эйәләре, ғөмүмән, йәмғиәт менән тәбиғәт араһындағы сикте бысрата, ә икенселәре үҙ-ара айырмаларҙы азат итә);
-йәмғиәт тормошонда коллектив һәм индивидуаль принциптарҙың нисбәте ниндәй (берәүҙәр йәмғиәтте айырым кешеләрҙең суммаһы тип аңлата, ә икенселәре, киреһенсә, йәмғиәтте үҙ-үҙен ҡәнәғәтләндергән бөтөн тип ҡарай);
— йәмғиәт үҫешендә низағ менән теләктәшлектең нисек берләшеүе (берәүҙәр уның эске ҡапма-ҡаршылығын йәмғиәт үҫешенең двигателе, икенселәре — мәнфәғәттәрҙең гармонияһына ынтылыш тип һанай);
-йәмғиәттең нисек үҙгәреүе (яҡшырыу, прогресс булһынмы, әллә йәмғиәт цикллы үҫешәме).
Йәмғиәт билдәләре
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Социологияла йәмғиәткә тулыһынса билдәләмә бирергә һәм уның мөһим һыҙаттарын — тормошоноң иң типик, тотороҡло һәм ҡабатланыусы мәлдәрен асыҡларға тырышыуҙар яһала. Шулай итеп, Эмиль Дуркхайм йәмғиәт тотороҡлолоғоноң һәм берҙәмлегенең төп нигеҙен коллектив аң, кеше эгоизмының емергес көсөнә ҡамасаулаусы уртаҡ ихтыяр билдәләрендә күрә. Роберт Мертон йәмғиәт өсөн иң мөһиме — ҡайһы бер фундаменталь ҡиммәттәрҙең булыуына инанған, шуның арҡаһында һәр индивид йәмғиәтте һаҡлап ҡалыу өсөн нигеҙ булып торған уртаҡ тормош нормаларын үтәүгә йүнәлтелгән. Нил Смельцер йәмғиәттең билдәләре тип географик сиктәрҙең, дөйөм закондар сығарыу системаһының һәм билдәле бер милли сиктәрҙең булыуын кешеләр берләшмәһе тип билдәләй (социаль-мәҙәни үҙаң).
Е. Шиельс йәмғиәттең түбәндәге критерийҙарын билдәләй:
ҙурыраҡ системаға инмәй;
берекмә вәкилдәре араһында никахтар;
башлыса уның вәкиле булған кешеләрҙең балалары иҫәбенә тулыландырыла;
берекмәнең үҙенеке тип һанаған территорияһы бар;
йәмғиәттең үҙ исеме һәм үҙ тарихы бар;
идара итеүҙең үҙ системаһы бар;
берекмә шәхестең уртаса ғүмер оҙонлоғонан оҙағыраҡ йәшәй;
дөйөм ҡиммәттәр системаһы (ғөрөф-ғәҙәттәр, йолалар, нормалар, закондар, ҡағиҙәләр) менән берләштерелә, уны мәҙәниәт тип атайҙар[4].
Хәҙерге социологик әҙәбиәттә йәмғиәткә социаль арауыҡта һәм ваҡыт арауығында барлыҡҡа килгән социаль бәйләнештәр һәм үҙ-ара тәьҫир итешеүҙәргә ҡараш нығынған[5], уларҙың иң киң таралған һыҙаттары — автономия, үҙ-үҙеңде ҡабатлау, ҙур интеграциялаусы көс һәм үҙ-үҙеңде көйләүҙең юғары кимәле. Бындай ҡарашта йәмғиәттең түбәндәге үҙенсәлекле һыҙаттары айырыла.
Йәмғиәттең беренсе айырмалы үҙенсәлеге булып социаль берләшмәнең булыуы тора, ул кешеләр тормошоноң социаль характерын, уларҙың мөнәсәбәттәренең һәм үҙ-ара мөнәсәбәттәренең социаль үҙенсәлектәрен сағылдыра. Община йәмғиәт алдынан бара, башҡаса түгел. Әммә социаль берләшмә нулдән түгел, ә уның тәбиғи субстратында — кешеләрҙең органик берләшмәһендә һәм уларҙың ҡан менән бәйле бәйләнештәрендә һәм мөнәсәбәттәрендә барлыҡҡа килә.
Йәмғиәттең (социаль берләшмәнең) тәбиғи нигеҙен билдәләп, был тәбиғи тәүшарттар һәм органик мөнәсәбәттәр социаль-органик типтағы мөнәсәбәттәргә әүерелә — ир менән ҡатын, балалар һәм ата-әсәләр, ағай-энеләр, башҡа туғандар.
Йәмғиәттең сираттағы айырмалы үҙенсәлеге булып уның социаль киңлектә һәм социаль заманда йәшәүе тора. Өҫтәүенә, социаль киңлек һәм ваҡыт һәр ваҡыт физик арауыҡҡа һәм ваҡытҡа тап килмәй. Бынан тыш, социаль киңлек ҡайһы бер территориаль сиктәрҙән һәм үҙ территорияларынан ситтә лә (мәҫәлән, тәбиғи ландшафт мөхитенән ситтә, әммә космос станцияһында йәки йондоҙ-ара, галактика-ара карапта, Интернет социаль селтәрендә) йәшәргә мөмкин. Социаль ваҡыт физик ваҡыттан да һиҙелерлек айырыла.
Йәмғиәттең айырым үҙенсәлеге булып уның үҙ-үҙен көйләү һәм үрсетеүҙе тормошҡа ашырыу өсөн махсус органдарҙың — социаль институттарҙың булыуы тора, уларҙың иң мөһиме — ғаиләнең башҡаларҙың барлыҡҡа килеүен һәм йәшәүен билдәләүсе социаль учреждениеһы (никах, тәрбиә, белем, дин һ.б.). Питер Бергер һәм Томас Лукман үҙенең трактатында быны ышаныслы күрһәтә[6] , Робинсон йома компанияһында йәмғиәтте тәшкил итмәй. Шуға күрә йәмғиәт төшөнсәһе йәмғиәткә, йәғни дөйөм алғанда социаллеккә тап килмәй, ә кешеләрҙең коллектив, супраиндивидуаль йәшәүенең айырым бер формаһы булып тора. Берҙәм айырым шәхес («социологик робинсонад»), социаль сифаттарына ҡарамаҫтан, йәмғиәтте бындай аңлауҙа булдыра алмай һәм булдыра алмай.
Үҙйөрөшлөлөк, автономия, үҙ-үҙеңде ойоштороу һәм үҙ-үҙеңде үҫтереү тотош йәмғиәткә генә түгел, айырым төрҙәргә һәм элементтарға ла хас. Тик дөйөм йәмғиәт кенә үҙ-үҙен тәьмин итә ала. Уға индерелгән субсистемаларҙың береһе лә үҙ-үҙен тәьмин итә. Тик социаль берләшмәләр, социаль төркөмдәр, социаль ойошмалар һәм социаль институттар (ғаилә, мәғариф, иҡтисад, сәйәсәт һ. б.) дөйөм йәмғиәтте үҙ-үҙен тәьмин итеү системаһын тәшкил итә.
Шулай уҡ ҡарағыҙ
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Иҫкәрмәләр
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- ↑ Коротаев А. В., Малков А. С., Халтурина Д. А. Законы истории. Математическое моделирование развития Мир-Системы. Демография, экономика, культура. 2-е изд. М.: УРСС, 2007.
- ↑ Коротаев А. В., Комарова Н. Л., Халтурина Д. А. Законы истории. Вековые циклы и тысячелетние тренды. Демография, экономика, войны. 2-е изд. М.: УРСС, 2007.
- ↑ А. И. Стронин (1826—1889): «История и метод», «Политика как наука», «История и общественность»
- ↑ Бабосов Е. М. Общая социология. — Минск, 2004. — С.179.
- ↑ Бурдье П. Начала / Пер. с фр. Н. А. Шматко. М.: Socio-Logos, 1994; Качанов Ю. Л., Шматко Н. А. Проблема реальности в социологии: как возможна социальная группа?//Социологические исследования. 1996. № 12. С. 90-105; Бабосов Е. М. Общая социология: Учеб. пособие для студентов вузов. 2-е изд., стер. — Мн.: «ТетраСистемс», 2004.
- ↑ Бергер П., Лукман Т. Социальное конструирование реальности: Трактат по социологии знания / Пер. с англ. Е. Руткевич; Моск. филос. фонд. — М.: Academia-Центр; Медиум, 1995.
Һылтанмалар
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
|
Портал «Общество» |
|---|---|
|
Йәмғиәт Викиөҙөмтәлә |
|
Йәмғиәт Викимилектә |
|
Йәмғиәт Викияңылыҡтарҙа |
- Родовое общество 2011 йыл 2 октябрь архивланған. (рус.)
- Астахов М. В. Основы системного понимания исторического процесса (рус.)
- Гиперболический рост в живой природе и обществе (рус.)
- Луков Вал. А. Процветание общества в свете развития гуманитарного знания (рус.)
- Национальная социологическая энциклопедия 2022 йыл 10 май архивланған. (рус.)
- Семёнов Ю. И. Общество: теоретический анализ понятия (рус.)
- Социальная структура общества и её динамика 2012 йыл 30 октябрь архивланған. (рус.)
- Общество Open Directory Project (dmoz) һылтанмалар каталогында. (рус.)
- Общество Open Encyclopedia Project Асыҡ энциклопедия проектында (рус.)