Кунжут битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Таксон
 |image file        = ALIM0471.JPG
 |image title       = Һинд кунжуты
 |image descr       = {{bt-ruslat|Һинд кунжуты|Sesamum indicum}}
 |regnum            = Үҫемлектәр
 |rang              = Ырыу
 |latin             = Sesamum
 |author            = [[L.]] (1753)
 |syn               = 
 |typus             = {{bt-latrus|Sesamum indicum|aut=[[L.]]|Һинд кунжуты}}
 |children name     = 
 |children          = 
 |range map         = 
 |range map caption = 
 |range map width   = 
 |range legend      = 
 |wikispecies       = Sesamum
 |commons           = Category:Sesamum
 |grin              = 11096
}}
'''Кунжу́т''', йәки '''Сеза́м''' ({{lang-lat|Sésamum}}) — педалиялар (''Pedaliaceae'') [[Ғаилә (биология)|ғаиләһенә]] ингән үлән үҫемлектәр ырыуы.

== Атамаһы ==
Латинса атамаһы Sesamum —<span contenteditable="false"> </span><span lang="grc" contenteditable="false"><span style="font-family: palatino linotype, new athena unicode, athena, gentium, code2000, serif; font-size: 105%;">σήσαμον</span></span> тигән боронғо грек һүҙенән, ә боронғо грек теленә семит телдәренән (арами телендә ''shūmshĕmā'', [[Ғәрәп теле|ғәр.]] <span contenteditable="false"> </span><span lang="ar" contenteditable="false">سمسم</span>‎‎) күскән, һуңғы осор бабил теленән ''shawash-shammu'', ассирий теленән ''shamash-shammū'', ''shaman shammī'' — «майлы үлән» тигән мәғәнә биргән һүҙҙәрҙән барлыҡҡа килгән.

== Ботаник һүрәтләнеше ==
{{Биофото|Sesamum indicum - Köhler–s Medizinal-Pflanzen-129.jpg|left|Һинд кунжуты . {{Бот.илл.|Кёлер}}|color=#BBDD99}}
Бер йыллыҡ йәки күп йыллыҡ [[Травянистые растения|үлән]] үҫемлектәр. Япраҡтары сиратлап, йәки ҡапма-ҡаршы, йәки аҫта ҡапма-ҡаршы, өҫтә сиратлап урынлашҡан, бөтөндәр йәки өс теллеләр (һирәкләп өскә бүленгәндәр).

Сәскәләре эре, биш киҫекле, ҡуйынлы, дихазияларҙа 1—3-әр. Сәскә һаптары ҡыҫҡа, төбөндә икешәр сәскә яны япраҡсаһы бар. Каса япрағы бишкә бүленгән, тажы ҡыңғырау йәки буранка-төрөпкә һымаҡ, ике иренле тип әйтергә лә була, 3 (һирәкләп 5) ҡалаҡлы түбәнге һәм ҡыҫҡа ике ҡалаҡлы өҫкө иренле. Һеркәстәре 4 (5—10) (ғәҙәттә бер йәки ике һеркәсе етлекмәгән була һәм стаминодияға әйләнә). Емшәне өҫкө, ике емеш япраҡлы, өҫтәмә ялған бүлкәле, үҙәк бағаналы, уға күп һанлы орлоҡтар йәбешә; емешлек ауыҙы ике ҡалаҡлы.

Емеше — оҙонса, төбөнә тиклем асылыусан, ҡыҫыҡ дүрт ҡырлы, һабаҡҡа һылашҡан ҡумта.

== Таралыуы ==
Ырыу төрҙәре нигеҙҙә [[Африка|<nowiki/>]][[Африка]]ла осрай. Бер төрө — һинд кунжуты <span contenteditable="false">(</span>''<span lang="la">Sesamum indicum</span>''<span contenteditable="false">)</span> — ҡырағай хәлдә билдәле түгел, бөтә тропик һәм субтропик төбәктәрҙә үҫтерелә, ҡайһы берҙә ҡырағайлана.

== Хужалыҡта ҡулланылыуы ==
Ҡулланыу өсөн һинд кунжуты <span class="cx-segment" data-segmentid="216">''<span lang="la">Sesamum indicum</span>''<span>)</span> ҡиммәтле майлы үҫемлек булараҡ мөһим һанала. </span><span class="cx-segment" data-segmentid="219">Орлоғо кәзинәк эшләү һәм икмәк-ҡалас өҫтөнә һибеү өсөн файҙаланыла. К</span><span class="cx-segment" data-segmentid="221">улинарияла киң ҡулланыла.</span>

== Төрҙәренең исемлеге ==
''Кунжут'' ырыуына 10 төр инә<ref>[http://www.theplantlist.org/browse/A/Pedaliaceae/Sesamum/ Список видов рода Кунжут на сайте The Plant List] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130704044137/http://www.theplantlist.org/browse/A/Pedaliaceae/Sesamum/ |date=2013-07-04 }}{{ref-en}}{{V|21|07|2012}}</ref>:
* {{Bt-latrus|Sesamum alatum||aut = [[Thonn.]]}}
* {{Bt-latrus|Sesamum angolense||aut = [[Welw.]]}}
* {{Bt-latrus|Sesamum calycinum||aut = [[Welw.]]}}
* {{Bt-latrus|Sesamum indicum|Һинд кунжуты|Ябай кунжут|Көнсығыш кунжуты|aut = [[L.]]|txt = {{тип}}}}Һинд кунжуты <span contenteditable="false">, йәки </span>Ябай кунжут<span contenteditable="false">, йәки </span>Көнсығыш кунжуты
* {{Bt-latrus|Sesamum lepidotum||aut = [[Шинц, Ханс|Schinz]]}}
* {{Bt-latrus|Sesamum marlothii||aut = [[Engl.]]}}
* {{Bt-latrus|Sesamum pedalioides||aut = [[Welw.]] ex [[Hiern]]}}
* {{Bt-latrus|Sesamum rigidum||aut = [[Peyr.]]}}
* {{Bt-latrus|Sesamum schinzianum||aut = [[Asch.]]}}
* {{Bt-latrus|Sesamum triphyllum||aut = [[Welw.]] ex [[Asch.]]}}

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Әҙәбиәт ==
* <span class="citation">''Васильченко И. ''</span><span class="citation">''Т.''<nowiki> </nowiki>Род Кунжут — Sesamum L.<nowiki> // </nowiki>[http://herba.msu.ru/shipunov/school/books/flora_sssr1958_23.djvu Флора СССР. В 30 т.]<nowiki> / </nowiki>Начато при руководстве и под главной редакцией акад. В. Л. Комарова; Ред. тома Б. К. Шишкин. — <span style="border-bottom:1px dotted gray; cursor:default" title="Москва">М</span>.—<span style="border-bottom:1px dotted gray; cursor:default;" title="Ленинград">Л.</span>: Изд-во АН СССР, 1958. — Т. </span><span class="citation">XXIII. — С. 12—13. — 776 с. — <span style="white-space: nowrap;">2300 экз.</span></span><span class="citation"></span>
* <span class="citation">''Камелин Р. ''</span><span class="citation">''В.''<nowiki> </nowiki>Род Кунжут — Sesamum L.<nowiki> // </nowiki>[http://herba.msu.ru/shipunov/school/books/fedorov1981_fl_evr_chasti_5.djvu Флора европейской части СССР]<nowiki> / </nowiki>Отв. ред. Ан. А. Фёдоров. — <span style="border-bottom:1px dotted gray; cursor:default;" title="Ленинград">Л.</span>: Наука, 1981. — Т. </span><span class="citation">V. Ред. тома Р. В. Камелин. — С. 315—316. — 380 с. — <span style="white-space: nowrap;">4200 экз.</span></span><span class="citation"></span>

== Һылтанмалар ==
* {{Плантариум|44560|Кунжут|{{V|21|07|2012}}}}

[[Категория:Алфавит буйынса үҫемлектәр]]
[[Категория:Pedaliaceae]]