Леся Украинка битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Orphan|date=май 2016}}
{{Яҙыусы
 |Исеме                  = Леся Украинка
 |Төп исеме       = (Лариса Петровна Косач-Квитка)
 |Рәсеме          = Lesya Ukrainka portrait.jpg
 |Киңлек              = 200px
 |Рәсем аңлатмаһы = 
 |Тыуған ваҡыттағы исеме     = Лариса Петровна Ко́сач
 |Псевдонимдары           = Леся Украинка
 |Тыуған урыны       = {{ТыуғанУрыны|Новоград-Волынский|Новоград-Волынскийҙа}}, <br> {{ТыуғанУрыны|Волын губернаһы|Волын губернаһында}}, <br> [[Рәсәй империяһы]] <br>(хәҙерге [[Житомир өлкәһе]], [[Украина]])
 |Вафат булған урыны          = [[Сурами]], <br> {{МестоСмерти|Тифлис губернаһа|Тифлис губернаһында}}, <br> [[Рәсәй империяһы]] <br> [[Грузия]])
 |Поданлығы          = {{Рәсәй империяһы}}
<!-- Просьба не менять на Гражданлығы Украины. На протяжении всей жизни Л. П. Косач-Квитки Украина как независимое государство не существовала ни де-юре, ни де-факто. Человек не может быть или стать гражданином не существующего одновременно с ним государства. Гражданлығы — не национальность и не принадлежность к роду или племени. Лариса Петровна по рождению была подданной Российской Империи, и нет сведений о принятии ею иного гражданства или подданства. -->
 |Эшмәкәрлек төрө     = яҙыусы, шағир, тәржемәсе
 |Әүҙемлек йылдары      = [[1876]]—[[1913]]
 |Йүнәлеше          = 
 |Жанр                 = 
 |Әҫәрҙәренең телдәре    = [[украин теле|украин]], <br>шулай уҡ <br>[[рус теле|рус]]<ref>на русском языке написаны статьи «Два направления в новейшей итальянской литературе», «Малорусские писатели на Буковине», «Новые перспективы и старые тени», «Заметки о новейшей польской литературе», «„Михаэль Крамер“. Последняя драма Гергарта Гауптмана»</ref> <br>[[французский язык|французский]]<ref>на французском языке написана статья «La voix d’une prisonnieri russi»</ref>
 |Lib                  = http://az.lib.ru/u/ukrainka_l/
 |Викикитапхана             = 
}}
'''Леся Украинка''' ({{lang-uk|Леся Украiнка}}; хәҙерге исеме '''Лариса Петровна Косач-Квiтка''', {{lang-uk|Лариса Петровна Косач-Квiтка}}; <abbr title="по юлианскому календарю" contenteditable="false">13 февраль көндө</abbr><span contenteditable="false"> (</span>[[25 февраль]]<span contenteditable="false">)</span> [[1871 йыл|1871]], Новоград-Волынский — <abbr title="по юлианскому календарю" contenteditable="false">19 июлендә</abbr><span contenteditable="false"> (</span>[[1 август]]<span contenteditable="false">)</span> 1913, Сурами) — [[Украиндар|украин]] шағиры һәм яҙыусыһы, тәржемәсе, мәҙәниәт хеҙмәткәре.

Төрлө жанрҙарҙа: [[поэзия]], лирика, [[эпос]], [[драма]], [[проза]], публицистика яҙа. Шулай уҡ фольклор өлкәһендә эшләй (220 халыҡ көйө уның тауышында яҙылған) һәм украин милли хәрәкәтендә актив ҡатнаша.

Үҙенең «На крыльях песен» (1893), «Думы и мечты» (1899), «Отзывы» (1902) шиғырҙар йыйынтығы, «Старая сказка» (1893), «Одно слово» (1903) поэмалары, «Боярыня» (1913), «Кассандра» (1903-07), «В катакомбах» (1905), «Лесная песня» (1911) драмалары һәм башҡа әҫәрҙәре аша билдәле.

Хәҙерге украиндар уны [[Тарас Шевченко]] һәм [[Богдан Хмельницкий]]<ref>[http://news.finance.ua/ru/news/~/350969 Украинцы назвали самых выдающихся соотечественников / Новости / Finance.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150525230639/http://news.finance.ua/ru/news/~/350969 |date=2015-05-25 }}</ref> менән бер рәттән иң күренекле милләттәштәре рәтендә атай.

== Биографияһы ==

=== Сығышы ===
Лариса Петровна Косач (Леся Украинка) [[1871 йыл]]дың [[13 февраль|13 (25) февралендә]] Новоград-Волынский ҡалаһында православие динендәге украин казактары старшинаһы тоҡомондағы дворяндар ғаиләһендә тыуа.

Ата-әсәһе— төп сығышы менән Украинаның һул ярынан. Волынгә 1868 йылдың йәйендә, Киветан ғаилә башлығының яңы хеҙмәт урынына күсенәләр.

'''Атаһы''', Косач Петр Антонович (1841—1909) — Чернигов губернаһы дворяндарынан; юрист, йәмәғәт эшмәкәре, чиновник. Хеҙмәт карьераһын коллежск секретары чинынан башлай; 1901 йылда «уңыштары өсөн» действительный статский советник итеп күсерелә. 1897 йылда — Ковельск өйәҙе дворяндары башлығы. Алпауыт. Әҙәбиәтте һәм һынлы сәнғәтте бик ярата. Косачтар йортонда бик йыш яҙыусылар, рәссамдар һәм музыканттар йыйылып, кисәләр һәм өй концерттары ойошторола.

'''Әсәһе''', Драгоманов-Косач Ольга Петровна, — Полтава губернаһының ваҡ биләмәле дворяндарынан; [[Украиндар|украин]] яҙыусыһы, этнограф, публицист (тәхәллүсе — Олена Пчилка йәки Елена Пчелка ([[Украин теле|укр.]]<span> </span>Олена Пчíлка)). Ҡатын-ҡыҙҙар хәрәкәтенең әүҙем ҡатнашыусыһы була, «Первый венок» альманахын сығара.

'''Ағаһы''' (әсәһенең ағаһы), Драгоманов Михаил Петрович, — тоҡомло дворян; танылған публицист, әҙәбиәт белгесе, фольклорсы, йәмәғәт эшмәкәре, ғалим — Киев универститетының приват-доценты, һуңынан София университеты (Болгария) профессоры. Оҙайлы ваҡыт сит илдәрҙә йәшәгән ([[Франция]]ла һәм [[Болгария]]ла), Иван Франко менән хеҙмәттәшлек иткән. Һеңлеһенең ҡыҙында үҙенең социалистик инаныуҙар, ватанға хеҙмәт итеү ҡараштарын формалаштырыуҙа роле бик ҙур. Уның ярҙамы менән Леся (Ларисаны ғаиләлә шулай атап йөрөтәләр) бер нисә сит телде яҡшы итеп өйрәнә, был уға донъя әҙәбиәтенең классик әҫәрҙәре менән киңерәк танышыу мөмкинлеген бирә. .

=== Иртә бала сағы ===
Леся һәм уның өлкән ағаһы Михаил (уларҙы айырылмаҫ булғандары өсөн ғаиләлә йыш ҡына уртаҡ исем менән Мишелосие тип атап йөрөтәләр) шәхси-уҡытыусыларҙа белем ала. 4 йәшендә Леся уҡырға өйрәнә. [[1876 йыл]]дың ғинуарында Ольга Косач балалары Михаил һәм Лариса менән [[Киев]]ҡа, Михаил Драгоманов сит илгә китер алдынан, уның менән хушлашырға килә. Шул уҡ йылдың йәйендә О . П. Косач Леся һәм Михаил менән Жаборица (хәҙер — Барановка ауылының көньяҡ-көнсығыш өлөшө) ауылында ял итә. Бында Леся беренсе тапҡыр әсәһенән мавка тураһында ишетә һәм украин халыҡ фольклоры менән таныша. Ул, балалары менән бергә өйҙән-өйгә йөрөп, үҙ коллекцияһына төрлө йырҙар һәм нағыш өлгөләре йыя.

=== Бала сағы ===
1878 йылда Лесяның ата-әсәһе [[Париж]]ға бөөтн донъя күргәҙмәһенә бара һәм унда М. П. Драгоманов менән осраша. Был ваҡытта балаларҙы тәрбиәләргә Лесяның атаһының һеңлеһе Елена Антоновна Косач килгән була. «Еля апай» менән дуҫлыҡ шағирәнең тормошонда һәм ижадында билдәле бер эҙ ҡалдыра.
Шул уҡ йылдың 7 (19) ноябрендә Эске эштәр министрлығы бойороҙо менән Петр Антонович Косачты [[Луцк]]ка эшкә күсерәләр. Киләһе 1879 йылда ул Колодежно ауылында (хәҙерге Волынск өлкәһе Ковельск районы ([[Украина]]) усадьба менән бергә 471,44 дисәтинә (50 га самаһы) ер ала<ref>[http://istvolyn.info/index.php?option=com_content&view=article&id=3243:2012-12-25-13-57-54&catid=31{{ref-ua}} ''Комзюк В.'' Петро Антонович Косач]</ref>

1879 йылдың мартында Елена Антоновна Косачты, жандармдарҙың етәксеһе Дрентельн Александр Романовичҡа һөжүм итеүҙә ҡатнашыуҙа ғәйепләп, ҡулға алалар һәм һуңғараҡ Олонец губернаһына оҙаталар, ә 1881 йылда 5 йылға Төмән өлкәһенә һөргәнгә ебәрәләр. Был хаҡта ишеткәс, 1879 йыл һуңында, 1880 йыл башында Леся үҙенең «Надежда» тигән тәүге шиғырын яҙа.

1880 йылдың йәйендә Александра Антоновна Косач-Шимановская, Лесяның апаһы, ире Борис Шимановскийҙы ҡулға алып Себергә һөрөүгә бәйле, ике улы менән Луцкка күсенеп, Косачтар ғаиләһендә йәшәй башлай. «Саша апай» — Лесяның беренсе музыка уҡытыусыһы. Уға ҡарата Леся ғүмер буйына күңелендә рәхмәт тойғоларын йөрөтә.

1881 йылдың 6 (18) ғинуарында Леся бик ҡаты һалҡын алдыра һәм был уның ҡаты сирләүенә сәбәп була. Уң аяғында түҙеп торғоһоҙ ауыртыуҙар башлана. Тәүҙә уны киҫкен ревматизм тиһәләр, һуңынан ауыртыуҙар ҡалдыран ла күсә.

Шул уҡ йылда О. П. Косач балаларын Киевҡа, шәзси уҡытыусыларҙа белем алыуға алып бара. Унда Михаил менән Леся ир-аттар гимназияһы программаһы буйынса белем ала; Леся Лысенко Николай Витальевичтың ҡатынынан — Ольга Александровна О’Коннорҙан фортепиано дәрестәре ала.

1882 йылдың майында Косачтар Колодежно ауылына күсенә һәм 1897 йылға тиклем шунда йәшәй. Унда 1882 йылдың 29 майында (10 июнь) Лесяның һеңлеһе — Оксана, 1884 йылдың 22 авгусында (3 сентябрь) — ҡустыһы Николай, 1888 йылдың 10 (22) мартында — һеңлеһе Изидора  тыуа<ref>[http://gazeta.zn.ua/SOCIETY/izidora_kosach-borisova_lesya_vsegda_byla_ko_mne_ochen_nezhna_i_vnimatelna.html Изидора Косач-Борисова] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150702234307/http://gazeta.zn.ua/SOCIETY/izidora_kosach-borisova_lesya_vsegda_byla_ko_mne_ochen_nezhna_i_vnimatelna.html |date=2015-07-02 }}</ref>; Ольга һеңлеһе 1877 йылдың 14 (26) майында Новоград-Волынскийҙа донъяға килә.

Был ваҡытта Леся ағаһы Михаил менән Киевта уҡый, грек һәм латин телдәрен өйрәнә.
1883 йылдың йәйендә Лесяға һөйәк туберкулезы тигән диагноз ҡуялар, шул уҡ йылдың октябрендә профессор {{nobr|А. Ринек}} уның һул ҡулына операция яһап, туберкулез менән зарарланған һөйәктәрҙе алып ташлай. Ҡыҙҙың ҡулы зәғифләнә, музыкант карьераһы бары тик хыял ғына булып ҡала.

Декабрҙә Леся Колодежноға ҡайта, сәләмәтлеге яҡшыра, әсәһе ярҙамында француз һәм немец телдәрен өйрәнә.

=== Йәшлеге ===
1884 йылдан башлап Леся украин телендә шиғырҙар яҙа башлай («Ландыш», «Сафо», «Лето красное прошло» һ.б.) һәм уларҙы [[Львов]]та в журнале «Зоря» журналында баҫтыра. Тап шул йылда үҙенә «Леся Украинка» псевдонимын ала.

Бер ни тиклем ваҡыт Леся Мурашко Николай Ивановичтың Киев сәнғәт мәктәбендә уҡый. Ошо осорҙан уның майлы буяу менән төшөргән бер картинаһы ҡалған.
Һуңғараҡ уға әсәһе ярҙамынла үҙ-алла белем алырға тура килә. Ольга Петровна бик күп Европа телдәрен, шул иҫәптән славянские телдәрен (рус, поляк, болгар һ.б.), шулай уҡ боронғо грек, латин телдәрен белә. Был уның юғары интеллектуаль кимәле хаҡында һөйләй. Лесяның өйҙә белем алыу кимәле тураһында уның 19 йәшендә Менар, Масперо Гастон һәм башҡа ғалимдар хеҙмәте буйынса һеңлеләренә украин телендә «Көнсығыш халыҡтарының боронғо тарихы» әсбабын төҙөүе (1918 йылда Екатеринославала баҫтырыла), украин теленә күп тәржемәләр яһауы ([[Гоголь Николай Васильевич|Н. Гоголь]], [[Адам Мицкевич|А. Мицкевич]], [[Генрих Гейне|Г. Гейне]], [[Виктор Гюго|В. Гюго]], [[Гомер]] {{nobr|һ.б. әҫәрҙәрен)}} ла раҫлай. Ольга Петровна Лесяны үҙенең хистәрен күрһәтеп барырға хоәуғы булмаған көслө кеше итеп тәрбиәләй.

=== Өлгөрөүе ===
1891 йылда[[Галиция]]ла, һуңғараҡ [[Буковина]]ла булып, Лариса Косач Көнбайыш Украинаның бик күп арҙаҡлы эшмәкәрҙәре: {{nobr|И. Франко,}} {{nobr|М. Павлик,}} {{nobr|О. Кобылянской,}} {{nobr|В. Стефаник,}} {{nobr|А. Маковей,}} {{nobr|Н. Кобринской}} менән таныша. Уның донъяға социаль-сәйәси ҡарашының төп йүнәлеше 1894-95 йылдарҙа ағаһы Михаил Драгомановта [[София]]ла йәшәгәндән һәм ағаһының үлеменән һуң формалаша.

Ауыр сир Лесяны бала сағынан бик йыш щифахана дауаланыуы алырға мәжбүр итә. [[Германия]]ла, [[Австро-Венгрия]]ла, [[Италия]]ла, [[Мысыр]]ҙа дауаланыу, бер нисә тапҡыр [[Кавказ]]да, [[Одесса]]ла, [[Ҡырым]]да булыу уның хис-тойғоларын арттыра һәм ҡарашын киңәйтергә ярҙам итә.

1907 йылдың мартында Леся Украинка Колодяжнонан Киевҡа күсенә, ә март һуңында Квитка Климент Васильевич менән Ҡырымға сәфәр ҡылып, [[Севастополь|Севастополдә]], Алупкала, Ялтала була.

1907 йылдың 7 авгусында Леся Украинка менән Климент Квитка сиркүҙә рәсми рәүештә никахтарын теркәтә һәм Киевта Ҙур Подвал урамы (хәҙер Ярослав Валы урамы), 32-се йортта, 11-се фатирҙа йәшәй башлай {{nobr|21 августа}} улар бергәләр Ҡырымға китә һәм унда Квиткаға судта вазифа бирәләр.

Был ваҡытта Леся Украинка әҙәбиәткә башкөлләй сума. 1907 йылдың {{nobr|5 майында}} 1 «Айша и Мохаммед» драматик поэмаһын, {{nobr|18 майҙа}} 1903 йылда башлаған «Кассандра» поэмаһының һуңғы вариантын тамамлай. {{nobr|12 майҙа}} «Из неволи» альманахына ([[Вологда]]) «На руинах» драматик поэмаһын ебәрә. Сентябрҙә «За горой зарницы» шиғырын яҙа, «В пуще», «Руфин и Присцилла» әҫәрҙәре өҫтөндә эшләүен дауам итә.

=== Ғүмеренең һуңғы йылдары ===
Лариса Косач-Квитканың (Леси Украинка) ғүмеренең һуңғы йылдары Мысыр һәм Грузия шифаханаларында үтә. Сир көсәйгәндән-көсәйә. Һөйәк туберкулезына бөйөрҙөрҙөң дауалап булмаған сире ҡушыла. Ауыртыныуҙы еңеп, яфаланыуҙар аша Леся Украинка ижад өсөн ваҡыт таба. Хәләле Климент Квитка менән ул фольклорйыйыу өҫтөндә эшләй, үҙенең драмаларын ныҡлы эшкәртә. Кавказда, бала сағын, [[Волынды]], [[Полесье]] тәбиғәте матурлығын иҫенә төшөрөп, бер нисә көн эсендә [[«Лесная песня»]] ({{lang-uk|Лiсова пiсня}}) драма-феерияһын яҙа. Ғүмеренең һуңғы йылында «Оргия» драматик поэмаһын һәм Иван Франкоға арнап, «Что даст нам силу?»—"Орфеево чудо"—"Про великана" ({{lang-uk|«Що дасть нам силу?»—«Орфеєве чудо»—«Про велета»}}) лирик-эпик триптихын яҙа. Лесяның хәле ауырлашыуын белгәс, Грузияға әсәһе килә. Яҙыусы уға үҙенең һуңғы, яҙылмаған «На берегах Александрии» драмаһын әйтеп яҙҙырта.

Леся Украинка {{СС|1913 йылдың|1|авгусында|19|июлендә}} Сурамиҙа ([[Боржоми]] ҡалаһынан алыҫ түгел, [[Грузия]]) 42 йәшендә вафат була. Кивета Байково зыяратында ерләнгән (1939 йылда ҡәберенә бронза, гранит һәйкәл ҡуйыла; скульпторы — {{nobr|Г. Л. Петрашевич;}}).

== Әҫәрҙәре ==
* «На крыльях песен» («На крилах пісень», [[1893]]) шиғырҙар йыйынтығы.
* «Мысли и грёзы» («Думи і мрії», [[1899]]) шиғырҙар йыйынтығы.
* «Отклики» («Відгуки», [[1902]]) шиғырҙар йыйынтығы.
* Драма-феерия «Лесная песня» («Лісова пісня», [[1911]]).

== Экранлаштырыу ==
* 1961 — [[Лесная песня (фильм, 1961)]]
* 1976 — [[Лесная песнь]] (йәнһүрәт)
* 1981 — Лесная песня. Мавка (фильм)
* 1986 — [[Искушение Дон-Жуана]]

== Әҙәбиәт ==
* {{из БСЭ|заглавие=Украинка Леся|издание=3-е}}
* {{ВТ-ЭСБЕ|Леся Украинка}}
* {{книга
|автор = Анатоль Костенко
|заглавие = Леся Украинка
|издательство = Молодая гвардия
|год = 1971
}}
* {{книга
|автор = Дейч А.
|заглавие = Леся Украинка
|место = М.
|год = 1954
}}
* {{книга
|автор = Забужко О.
|заглавие = Notre Dame d’Ukraine: Українка в конфлікті міфологій
|место = К.
|год = 2007
}}
* {{книга
|автор = [[Деревянко, Константин Васильевич|Деревянко К.]], [[Бобров, Глеб|Бобров Г.]]
|заглавие = Украинка против Украины
|место = Луганск
|год = 2012
}}
* ''[[Быков, Дмитрий Львович|Быков Д.]]'' [http://ru-bykov.livejournal.com/1971469.html Леся Украинка // Дилетант, 2014. № 6 (30).] С. 88-92.
* Міщенко Л.І. Леся Українка. — К.: Радянська школа, 1986. — 303 с.

== Иҫкәрмәләр ==
{{Иҫкәрмәләр|2}}

== Һылтанмалар ==
{{Навигация
|Викиөҙөмтә =Леся Украинка
|Викикитапхана =Леся Українка
|Тема =Леся Украинка
}}

* [http://www.kingofmarble-shmatko.com/w28z.html Украинская поэтесса Леся Украинка (уральский мрамор 0,34 x0, 40x1, 41) автор, известный украинский скульптор Николай Шматько]
* [http://novograd-volynskiy.info/panorama.html Панорама площади им. Леси Украинки] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190217064130/http://novograd-volynskiy.info/panorama.html |date=2019-02-17 }}
* [http://lesya.info/ Леся Украинка — жизнь и творчество поэтессы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20081211122510/http://lesya.info/ |date=2008-12-11 }}
* {{lib.ru|http://lib.ru/SU/UKRAINA/UKRA_NKA/}}
* [http://www.lesiaukrainka.crimea.ua/ Музей Леси Украинки в Ялте] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060616210246/http://lesiaukrainka.crimea.ua/ |date=2006-06-16 }}
* [http://www.peoples.ru/art/literature/poetry/contemporary/ukrainka/ Биография Леси Украинки ]
* [http://www.myslenedrevo.com.ua/studies/lesja/index.html Енциклопедія життя і творчості Лесі Українки ]
* [http://school3lesya140.at.ua Сайт «Хай знає світ про нашу Лесю» результат роботи учнів 3 школи м. Севастополя у проекті «Леся 140». ]
* [http://www.litplayer.com.ua/authors/ukrainka Произведения Леси Украинки на аудиобиблиотеке litplayer] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120323075125/http://www.litplayer.com.ua/authors/ukrainka |date=2012-03-23 }}
* [http://zwiahel.ucoz.ru/ Портал Новограда-Волынского]
* {{статья
|автор = Церетели Э.
|год = 2006
|заглавие = Новаторство философской драматургии Леси Украинки
|ссылка = http://www.slavcenter.ge/art/?p=20060309-085935
}}
* [http://www.life.zp.ua/md-lesya-ukrainka Мемориальная доска Леси Украинки] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110401003131/http://www.life.zp.ua/md-lesya-ukrainka |date=2011-04-01 }} в Запорожье.
* [http://www.imdb.com/name/nm0880342/ Экранизации произведений]

[[Категория:Инвалидтар]]
[[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]]
[[Категория:Алфавит буйынса яҙыусылар]]
[[Категория:Шағирәләр]]
[[Категория:Туберкулёздан үлеүселәр]]
[[Категория:Украина шағирҙары]]
[[Категория:Украин яҙыусылары]]