Малай теле битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Язык
|цвет=австронезийские
|имя=Малай теле
|самоназвание=Bahasa Melayu, بهاس ملايو
|страны=
|регионы=
|официальный язык=
{{Флагификация|Малайзия}}<br />
{{Флагификация|Бруней}}<br />
{{Флагификация|Сингапур}}<br />
|число носителей=10 296 000<ref>[http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=zlm Malay] // Lewis, M. Paul (ed.), 2009. Ethnologue: Languages of the World, Sixteenth edition. Dallas, Tex.: SIL International</ref>
|регулирующая организация= Малайзия һәм Брунейҙа тел һәм әҙәбиәт берлеге (Dewan Bahasa dan Pustaka), Индонезияла(Pusat Bahasa) тел үҙәге.
|рейтинг=54
|статус=
|вымер=
|категория=[[Евразия телдәре]]
|классификация=
Австронезий төркөмө
:Малай-полинезий тармағы
::Көнбайыш бүлеге
:::Көнбайыш Зонд зонаһы
::::Малай-чам тармағы
:::::Малайская группа
|письмо=[[латиница]], [[джави]]
|ГОСТ 7.75–97=маз 420
|ISO1=ms
|ISO2=may (B); msa (T)
|ISO3=msa и др.
}}
[[File:Malayophone world.svg|frameless|right]]

'''Малай теле''' (Bahasa Melayu) — австронезий телдәренең береһе (малай-полинезий тармағының, көнбайыш бүлеге). [[Суматра]] утрауында, [[Малакка ярымутрауы]]нда, [[Борнео]] утрауының яр буйы райондарында, шулай уҡ башҡа бәләкәй утрауҙарҙа таралған.

== Тарихы ==
Тәүге урта быуаттан башлап малай теле этник-ара аралашыу теле һәм «яр буйы цивилизацияһының» малай ареалы ([[Малай архипелагы]], Малакка ярымутрауы, [[Һинд-Ҡытай]]ы һәм [[Яңы Гвинея]]ның яр буйы) илдәр-ара бәйләнеш теле булып тора. [[Ислам]] һәм [[Христианлыҡ|христиан]] Dorofeeva, Tatiana V. (2011) Bahasa Melayu Seumpama Bahasa Latin di Rantau Nusantara (Малайский — латынь Нусантары). таратыусы тел. Малай телендә төрлө жанрҙағы (урындағы, тәржемә ителгән) бик бай әҙәби әҫәрҙәр бар.

Малай теленең беренсе ҡомартҡылары — Суматра һәм Бангка утрауҙарында ташҡа яҙылған көньяҡ һинд тибындағы хат-яҙмалар (VII быуат). Суматраның ҡайһы бер райондарында ныҡ үҙгәртелгән «каганга» һәм «ренчонг» тип аталған һинд хаттары ҡалған.

[[XIV быуат]]тан ислам дине менән бергә [[ғәрәп яҙмаһы]] «джави» тарала. [[XIX быуат]]тан латин хәрефтәре индерелә — Индонезияла был хәрефтәр [[XX быуат]] башында кодлаштырыла, Малайзия менән Сингапурҙа — [[1957 йыл]]дан һуң.

Малайзияла [[1969 йыл]]дан «малайзий теле» (Bahasa Malaysia) тигән атама индерелә, [[1990 йыл]]дан киренән «малай теле» (Bahasa Melayu) тигән ғәҙәти атамаһы кире ҡайтарыла.

Малай телендә махсуслашҡан билдәле лингвистар араһынан Асмах Хаджи Омарҙы һәм Абдулла Хассанды билдәләргә була.

== Статусы ==
Малай теле [[Малайзия]]ла, [[Бруней]]ҙа, [[Сингапур]]ҙа (Сингапурҙа [[Инглиз теле|инглиз]], [[Ҡытай теле|ҡытай]], тамил телдәре менән бергә), [[Индонезия]]ла дәүләт теле булып тора. [[1972 йыл]]да [[Латин алфавиты|латин хәрефтәре]] нигеҙендә берҙәм яҙма системаһы индерелә, орфографик ҡағиҙәләр яҡынайтыла.

== Диалекттар ==
Рәсми статуслы ерле һөйләш итеп малайзия һәм [[Индонезия теле|индонезия]] телдәрен иҫәпләргә була. 

Минангкабау телен дә ҡай саҡ малай теленең ерле һөйләше тип йөрөтәләр.

== Грамматика ==

=== Һүҙ яһалышы ===
Малай теле — агглютинатив тел. Һүҙ яһалышының 3 төрө бар: аффикстар ярҙамында, тамырҙары ҡушып төҙөлгән ҡушма һүҙҙәр, редупликаттар ярҙамында.

Һүҙҙең тамырына аффикстар ҡушып, тағы сикһеҙ күп аңлатмалар барлыҡҡа килтерергә мөмкин. Мәҫәлән, ajar (өйрәтергә); '''bel'''ajar (өйрәнергә); '''pel'''ajar (уҡыусы); '''peng'''ajar (уҡытыусы); '''peng'''ajar'''an''' (дәрес); '''pembel'''ajar'''an''' (уҡытыу, өйрәтеү) һ.б. Суффикстарҙан һәм префикстарҙан башҡа малай теленә шулай уҡ циркумфикстар һәм инфикстар хас.

=== Исем ===
Малай телендәге исемдәр зат менән айырылмайҙар, хатта исемдәрҙең күбеһе ике затта ла ҡулланыла. Мәҫәлән, dia алмашы ике заттыла аңлата. Сит телдәрҙән алынған һүҙҙәр генә зат менән үҙгәртелә — puteri (принцесса) һәм putera (принц).

Исемдәр шулай уҡ һан менән дә үҙгәрмәй, тамырҙы редупликациялап ҡына исемдең күплектәлеген сағылдырып була. Әгәр контекста күплелек аңлашылһа, редупликация ҡулланылмай. Редупликация шулай уҡ яңы һүҙҙәр яһаусы функцияһын да үтәй, мәҫәлән, kupu-kupu (күбәләк). Тик бындай һүҙҙәрҙе мотлаҡ күплектә тип иҫәпләргә булмағанлыҡтан бер ни тиклем ҡыйынлыҡтар тыуҙыра.

== Малай һәм индонези телдәре араһында айырмалыҡтар ==
Ошо ике тел оҡшаған һымаҡ булһалар ҙа (ҡайһы бер лингвистар индонези теле малай теленең диалекты, тип иҫәпләй), улар араһында айырма бик күп. 

Ике телдең дә хәҙерге заман орфографияһындағы айырманың күп түгеллеге тарихи факторҙар менән бәйле. Мәҫәлән, аҡса һүҙе малай телендә — ''wang'', индонези телендә — ''uang'', тип яҙыла. Һүҙҙәрҙәң яңғырауында айырма күберәк, хәйер, әйтелеше ике тел сиктәренә ҡарағанда аныҡ төбәккә нығыраҡ бәйләнгән.

Ике тел араһында лексик айырмалар шаҡтай ҙур һәм төрлө телдәрҙән алынған һүҙҙәргә генә түгел (индонезия теленә голланд теленең йоғонтоһо ҙур, ә малай теленә — инглиз тел), шулай уҡ специфик лексикаға ла ҡағыла. Бер үк һүҙҙәрҙең семантикаһында бик ҙур айырмалар бар. Малай телендәге автомобиль һүҙе ''kereta'' була, индонези телендә — ''mobil, oto'', ә ''kereta'' һүҙе индонезия телендә — поезд була. Башҡа миҫалдар (башҡ. — мал. — индон.): Раштыуа — Krismas — Natal; экспорт — eksport — ekspor; больница — hospital — rumah sakit; июнь — Jun — Juni; март — Mac — Maret; паспорт — passport — paspor. 

Ике телдә лә бер төрлө әйтелгән ҡайһы бер һүҙҙәр төрлө мәғәнәле булыуы мөмкин. Мәҫәлән, ''polisi'' — һүҙе малайса — сәйәсәт (политика), индонезиса — полиция тигәнде аңлата, ә ''polis'' һүҙе — киреһенсә.

Специфик лексика, бигерәк тә фәнни терминдар, икенсе төрлө яҙыла: (башҡ. — мал. — индон.): халыҡ-ара — antarabangsa — internasional; БМО-ның Генераль Ассамблеяһы — Perhimpunan Agung BB — Majelis Umum PBB; — БМО-ның Хәүефһеҙлек Кәңәшмәһе — Majlis Keselamatan BB — Dewan Keamanan PBB; инженер — jurutera — insinyur; трактор — jentarik — traktor; самолёт — kapal terbang — pesawat terbang; танк — kereta kebal — tank. 

Бер үк һүҙҙәрҙең семантик айырмалыҡтары бигерәк ҙур: bisa (''мал.'' ағыу; ''индон.'' алыуб мөмкин булыу, көс, хәл), anngota (''мал.'' тән ағзалары; ''индон.'' фирҡә ағзаһы), ''ahli ''(''мал.'' фирҡә ағзаһы; ''индон.'' белгес).

Ике телдәрҙең орфография айырылғанға күрә, түбәндәге таблицала индонезия һәм малай хәрефтәре һәм хәреф бәйләнештәре күрһәтелгән.

{|
 |
 {| class="standard"
|-
! Хәреф/хәрефтәр бәйләнеше !! [[Халыҡ-ара фонетик алфавит|IPA]] !! Уҡылышы
|-
| a || [a] || а 
|-
| {{comment|ai|индонезия телендә}}; {{comment|ei|малай телендә}} || [ɛi] || эй, ай
|-
| {{comment|ai|малай телендә}} || [ai] || ай
|-
| au || [au] || ао, aу
|-
| b || [b] || б 
|-
| c ({{comment|иҫк. tj,|индонезия телендә}} {{comment|ch|малай телендә}})|| [t͡ʃ]|| ч 
|-
| d ({{comment|иҫк. dh|малай телендә}}) || [d] || д 
|-
| e (иҫк. é, ĕ) || [ə], [ɛ] || ә, э 
|-
| eu || [?] || ё 
|-
| f || [f] || ф 
|-
| g || [g] || г 
|-
| h || [h] || һ 
|-
| i || [i] || и 
|}
 | || 
 |
 {| class="standard"
|-
! Хәреф/хәрефтәр бәйләнеше !! [[Халыҡ-ара фонетик алфавит|IPA]] !! Уҡылышы
|-
| j (иҫк. dj)|| [d͡ʒ] || дж 
|-
| k || [k] || к 
|-
| kh (иҫк. {{comment|ch|индонезия телендә}}) || [x] || х
|-
| l || [l] || л 
|-
| m || [m] || м 
|-
| n || [n] || н
|-
| ng || [ŋ] || ң 
|-
| ngg || [ŋg] || ңг
|-
| ngk || [ŋk] || ңк 
|-
| ny || [ɲ] || нь
|-
| nj || [nd͡ʒ] || ндж 
|-
| o || [o] || о
|-
| oe (иҫк.)|| [u] || у 
|}
 | || 
 |
 {| class="standard"
|-
! Хәреф/хәрефтәр бәйләнеше !! [[Халыҡ-ара фонетик алфавит|IPA]] !! Уҡылышы
|-
| oi || [oi̯] / {{comment|/ʊi̯/|индонезия телендә}} || ой 
|-
| p || [p] || п
|-
| r || [r] || р 
|-
| s {{comment|(иҫк. th)|малай телендә}} || [s] || с
|-
| sy (иҫк. sj) || [ʃ] || щ, ш
|-
| t || [t] || т
|-
| u (иҫк. oe) || [u] || у
|-
| v || /v/ ~ /f/ || в 
|-
| w || w || у, в
|-
| y || [j] || й, (я, ю)
|-
| z || /z/ ~ /s/ || з 
|-
| '<br /> (тамаҡ бәйләнеше) || [ʔ] || к 
|}
|}

== Рәсәйҙә өйрәнеү ==
Специализация булараҡ малай теле Рәсәйҙең [[Мәскәү дәүләт университеты|М. В. Ломоносов исмендәге Мәскәү дәүләт университетының]] Азия-Африка илдәре институтында [[1973 йыл]]дан башлап өйрәнелә. Башҡа уҡыу йорттарында ([[Мәскәү дәүләт Халыҡ-ара мөнәсәбәттәр институты]], [[Санкт-Петербург дәүләт университеты]] һ.б) ул индонези телен өйрәнеүселәргә өҫтәлмә тел булараҡ уҡытыла.

{| class="graytable" style="text-align: center; margin-bottom: 10px;"
  
 | width="33%" |[[Файл:Melaka-Video-game-parlor-2261.jpg|centre|frameless]]
 | width="33%" |[[Файл:Seremban-Annunciation-feast-3808.jpg|centre|frameless]]
 |-
 |Малайзияла малай теле инглиз теле менән берлектә ҡулланыла 
 |Серем ҡалаһының католик сиркәүендә дине хеҙмәт малай телендә үтәлә. 
 |}

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Әҙәбиәт ==
* ''Дорофеева Т. В.'' История письменного малайского языка (VII — начала XX вв. М.: Гуманитарий, 2001.
* ''Дорофеева Т. В., Кукушкина Е. С.'' Учебник малайского (малайзийского) языка. М. Академия гуманитарных исследований, 2006.
* ''Дорофеева Т. В., Кукушкина, Е. С., Погадаев В. А.'' Большой малайско-русский словарь. Около 60 000 слов. Консультант почётный профессор Асмах Хаджи Омар. М.: «Ключ-С», 2013, 1024 с. ISBN 978-5-93136-192-5
* ''Погадаев В. А., Ротт Н. В.'' Русско-малайзийский словарь. M.: «Русский язык», 1986.
* ''Погадаев В. А., Захаров С. С.'' Русско-малайский разговорник (Kamus mini Rusia-Melayu). М., 1997.
* ''Ротт Н. В., Погадаев, В. А., Павленко А. П.'' Малайзийско-русско-английский словарь. M.: «Русский язык», 1977.

== Һылтанмалар ==
* [https://web.archive.org/web/20070901062744/http://pgoh13.free.fr/malay_course2.php Basic course in Bahasa Malaysia] — малай телендә һөйләшеүгә инеш (инглиз телендә)
* [http://upita.livejournal.com/76489.html Мэнглиш — малайса инглиз теле]
* [http://www.muhranoff.ru/362/ Малай теле ҡыҫҡаса әсбап] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160216133940/http://muhranoff.ru/362/ |date=2016-02-16 }} (Урыҫ телендә)
* [http://upita.livejournal.com/174824.html Профессор Виктор Погадаев: от базарного к литературному малайскому] (Урыҫ телендә)
[[Категория:Индонезия телдәре]]
[[Категория:Малайзия телдәре]]
[[Категория:Алфавит буйынса телдәр һәм диалекттар]]