Мари теле битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Тел
|төҫ           = уральские
|исем            = Мари теле
|үҙатама   = Марий йылме
|илдәр         = [[Марий Эл]], [[Башҡортостан]], [[Татарстан]], [[Рәсәй]] илдәре. 
|рәсми тел         = {{Флагификация|Марий Эл}} 
|яйға һалыусы ойошма =
|һөйләшеүселәр һаны = * Ялан һәм төньяҡ—көнбайыш теле:
365 316 ([[2010]])
* Тау-мари теле:
23 062 (2010)<ref>[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/per-itog/tab6.xls Перепись-2010]</ref>
|рейтинг        = 
|статус         = 
|үле          = 
|категория      = [[Евразия телдәре]]
|классификация  =
 [[Урал телдәре|Урал ғаиләһе]]
:[[Фин-уғыр телдәре|Фин-уғыр тармағы]]
::[[Фин—Волга телдәре|Фин—Волга төркөмө]]
Яҡын телдәре: [[Мокша теле]] һәм [[Эрзя теле]]
|яҙма         = [[кирилл әлифбаһы]]
|ГОСТ 7.75–97 = мач 445
|ISO1 =       
|ISO2 = chm
|ISO3 = chm
}}

'''Мари теле''' ({{lang-mhr|Марий йылме}}, {{lang-mrj|Мары йӹлмӹ}}, ''иҫкергән атамаһы '''сирмеш теле''' (черемис)'') — фин-уғыр телдәренең береһе (Волга буйы төркөмө). Марий Эл республикаһындағы дәүләт телдәренең береһе. Шулай уҡ [[Киров өлкәһе|Киров]], [[Түбәнге Новгород өлкәһе|Түбәнге Новгород]], [[Свердловск өлкәһе|Свердловск]] өлкәләрендә, [[Пермь крайы]]нда, [[Башҡортостан]]да, [[Татарстан]]да, [[Удмуртия]]ла һәм Рәсәй Федерацияһының башҡа төбәктәрендә таралған. Һөйләшеүселәр һаны 365 меңдән ашыу кеше (2010). 2010 йылда [[Башҡортостан]]да мари телен (ялан—көнсығыш диалекты) белгән кеше һаны — 92,4 меңдән ашыу, шуларҙың 91,6 меңгә яҡыны — [[мариҙар]].

== Яҙма ==
Яҙыуы кириллица нигеҙендә башҡарыла.

== Тарихы ==
[[Файл:Mari grammar (1775).jpg|thumb|Мари грамматикаһы (1775)]]
Мордва теленә яҡын. Фин—Волга тәү теленә (ҡара: Урал—Алтай телдәре) барып тоташа, тип фаразлайҙар. Хәҙәрге мари теленда 4 диалекттан тора: көнсығыш, тау, ялан һәм төньяҡ—көнбайыш, уларҙың һәр береһе айырым һөйләштәргә бүленә. Әҙәби теле XX быуатта 20—30—сы йылдарҙа формалаша; ул 2 төргә бүленә: тау диалекты нигеҙендә барлыҡҡа килгән тау мариҙары теле һәм туғай, ҡайһы бер көнсығыш диалекты нигеҙендәге ялан-көнсығыш теле.

== Фонетик үҙенсәлектәре ==
Төп мари һүҙҙәренең башында [б], [г], [д], [ж], [з], [ф], [х], [ц] тартынҡылары юҡ; тел арты танау сонанты [ҥ] һүҙҙәрҙең уртаһында һәм аҙағында һуҙынҡыларҙан һуң килә, мәҫәлән: «оҥа» (таҡта), «поҥго» (бәшмәк) һәм башҡалар. Морфологияла күплек һандағы исемдәрҙең бер нисә күрһәткесе булыуы хас: -влак, -влӓ, -шамыч, -мыт, -ла, мәҫәлән, «пӧртвлак» (өйҙәр), «кайыкшамыч» (ҡоштар), «ялла» (ауылдар) һәм башҡалар; сифаттарҙың сағыштырыу дәрәжәһенә төрки сығанаҡлы -рак аффиксы хас: сағыштыр: мари телендә «сайрак» — башҡортса «яҡшыраҡ», «кӱчыкрак» — «ҡыҫҡараҡ» һәм башҡалар Һүҙьяһалыштың иң продуктив алымы — һүҙҙәрҙе ҡушыу, мәҫәлән, «ача-ава» (ата—әсә), «уш-акыл» (аҡыл), «олмапу» (алмағас) һәм башҡалар. Синтаксиста башлыса эйәртеүле ҡушма һөйләм конструкциялары таралған. Мари теле лексикаһындаурыҫ теленән, төрки телдәренән һәм башҡалар үҙләштерелгән һүҙҙәр бар. [[Башҡортостан]] мариҙары теленә башҡорт теленең төньяҡ—көнбайыш диалекты йоғонто яһай.

== Мари теленең алфавиты ==
Хәҙәрге мари теленда алфавиты 36 һәм 37 хәрефтән тора.

'''''Ялан теле алфавиты'''''
{| style="font-family:Arial Unicode MS; font-size:1.4em; border-color:#000000; border-width:1px; border-style:solid; border-collapse:collapse; background-color:#F8F8EF"
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | А а
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Б б
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | В в
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Г г
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Д д
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Е е
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ё ё
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ж ж
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | З з
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | И и
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Й й
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | К к
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Л л
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | М м
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Н н
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | [[Ҥ]] ҥ
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | О о
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | [[Ӧ]] ӧ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | П п
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Р р
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | С с
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Т т
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | У у
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | [[Ӱ]] ӱ
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ф ф
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Х х
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ц ц
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ч ч
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ш ш
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Щ щ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ъ ъ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ы ы
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ь ь
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Э э
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ю ю
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Я я
|colspan="4"|
|}

'''''Тау теле'''''
{| style="font-family:Arial Unicode MS; font-size:1.4em; border-color:#000000; border-width:1px; border-style:solid; border-collapse:collapse; background-color:#F8F8EF"
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | А а
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | [[Ӓ]] ӓ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Б б
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | В в
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Г г
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Д д
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Е е
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ё ё
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ж ж
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | З з
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | И и
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Й й
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | К к
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Л л
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | М м
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Н н
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | О о
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | [[Ӧ]] ӧ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | П п
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Р р
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | С с
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Т т
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | У у
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | [[Ӱ]] ӱ
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ф ф
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Х х
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ц ц
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ч ч
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ш ш
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Щ щ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ъ ъ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ы ы
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | [[Ӹ (кириллица)|Ӹ]] ӹ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ь ь
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Э э
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ю ю
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Я я
|colspan="5"|
|}

== Башҡортостанда мари теле ==
Башҡортостанда мари телен уҡытыу [[Баҡалы районы|Баҡалы]], [[Балтас районы|Балтас]], [[Бәләбәй районы|Бәләбәй]], [[Бөрө районы|Бөрө]], [[Дүртөйлө районы|Дүртөйлө]], [[Ҡалтасы районы|Ҡалтасы]], [[Ҡариҙел районы|Ҡариҙел]], [[Краснокама районы|Краснокама]], [[Мишкә районы|Мишкә]], [[Яңауыл районы|Яңауыл]] райондарында алып барыла; [[Благовещен районы|Благовещен]], [[Борай районы|Борай]], [[Илеш районы|Илеш]], [[Нуриман районы|Нуриман]], [[Тәтешле районы|Тәтешле]], [[Шаран районы|Шаран]] райондарында һәм [[Бөрө]], [[Нефтекама (ҡала)|Нефтекама]] ҡалаларҙа мари теле предмет булараҡ өйрәнелә. [[Башҡорт дәүләт университеты]]ның Бөрө филиалында (Бөрө социаль—педагогия академияһы) һәм Благовещен педагогия колледжында мари теле буйынса белгестәр әҙерләйҙәр. «Дружба», «Калтаса ужара» («Калтасинская заря») һәм «Чолман» гәзит мари теле сыға.

== Мари тел ғилеме ==
Ғалим [[Абукаева Любовь Алексеевна]] мари теленең тарихи һәм экспрессив синтаксисын, мари фольклорын тикшерә. 90-дан ашыу фәнни һәм уҡытыу-методик хеҙмәт, шул иҫәптән 3 монография, 1 һүҙлек авторы.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Әҙәбиәт ==
* Современный марийский язык. Фонетика. Йошкар-Ола, 1960;
* Современный марийский язык. Морфология. Йошкар-Ола, 1961.
* [[Абукаева Любовь Алексеевна]]. Сложноподчинённые предложения нерасчленённой структуры в марийском языке // Финно-угроведение. — 1996. — № 1. — С. 23-38.
* [[Абукаева Любовь Алексеевна]]. Семантика синтаксических фразеологизмов оценки в марийском языке // Материалы II Всероссийской науч. конф. финно-угроведов «Финно-угристика на пороге Ш тысячелетия». — Саранск, 2000. — С. 20-22.
* [[Абукаева Любовь Алексеевна]]. Сложноподчинённые предложения нерасчлененной структуры в марийском языке (монография). — Йошкар-Ола, 2000. — 98 с.

== Сығанаҡтар ==
* [http://xn----7sbacsfsccnbdnzsqis3h5a6ivbm.xn--p1ai/index.php/read/8-statya/10015-mari-tele/ Мари теле]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}

{{башланғыс}}

[[Категория:Алфавит буйынса телдәр һәм диалекттар]]
[[Категория:Рәсәй телдәре]]
[[Категория:Мари теле]]