Нджамена битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{НП
| статус = Ҡала
| русское название = Нджамена
| оригинальное название = {{lang-fr|N’Djaména}}<br>{{lang-ar|إنجامينا}}
| изображение = Storm clouds over N'Djamena (15386229016).jpg
| подчинение = 
| страна = Чад
| герб = N'Djamena coa.svg
| флаг = 
| ширина герба = 
| ширина флага = 
| lat_dir = N
| lat_deg = 12
| lat_min = 6
| lat_sec = 59
| lon_dir = E
| lon_deg = 15
| lon_min = 4
| lon_sec = 20
| CoordScale = 
| вид региона = 
| регион = 
| регион в таблице = 
| вид района = 
| район = 
| район в таблице = 
| вид общины = 
| община = 
| община в таблице = 
| внутреннее деление = 
| вид главы = Мэр
| глава = 
| дата основания = 1900
| первое упоминание = 
| прежние имена = Форт-Лами
| статус с = 
| площадь = 1000
| вид высоты = 
| высота центра НП = 
| климат = 
| официальный язык = 
| официальный язык-ref = 
| население = 1 360 000<ref name="pop2019" />
| год переписи = 2019
| плотность = 951,42
| агломерация = 
| национальный состав = 
| конфессиональный состав = 
| этнохороним = 
| часовой пояс = +1
| DST = 
| телефонный код = 
| почтовый индекс = 
| почтовые индексы = 
| автомобильный код = 
| вид идентификатора = 
| цифровой идентификатор = 
| сайт = 
| язык сайта = 
}}
'''Нджаме́на''' ({{lang-fr|N’Djaména}}, {{lang-ar|إنجامينا}}), 1973 йылға тиклем '''Форт-Лами''' ({{lang-fr|Fort-Lamy}}) — [[Чад]] баш ҡалаһы. Шари-Багирми префектураһының административ үҙәге. Нджамена ҡалаһы шулай уҡ Чадтың 22 төбәгенең береһе булып тора һәм административ рәүештә 10 ҡала районына бүленә.

== Этимологияһы ==
1900 йылда француз нығытмаһы (форт) булараҡ нигеҙ һалына һәм бының алдынан алышта һәләк булған француз командующийы Франсуа Лами хөрмәтенә Форт-Лами тип атала. Лами һәм Фуро етәкселегендәге отряд тәүге тапҡыр [[Сахара]] аша сыға һәм, ҡиммәтле ғилми һөҙөмтәләр алып, [[Чад (күл)|Чад күленә]] сыға. 1973 йылда ҡала ''Нджамена'' (N’Djamena) тип үҙгәртелә, был исемде «ял, тыныслыҡ урыны» тип аңлаталар{{sfn|Поспелов|2002|с=285}}.

== Тарихы ==
1900 йылда француз колонизаторҙары ҡалаға нигеҙ һалған һәм улар уны Форт-Лами исемле хәрби терәк пункт булараҡ файҙаланған. 1904 йылдан ул Убанги-Шари француз колонияһы составына ингән. 1910 йылда ҡала Францияның Экваториаль Африкаһына ҡарай башлай. [[Икенсе донъя һуғышы]] осоронда француздар урындағы аэропортты йөк ташыу өсөн файҙаланған. 1942 йылда немец авиацияһы ҡалаға килеп етеп, уны бомбаға тотҡан. Тиҫтәләгән самолёт һәм яғыулыҡ запастары юҡҡа сығарыла. 1958 йылдан 1960 йылға тиклем Форт-Лами автономиялы Чад Республикаһының баш ҡалаһы була, ә 1960 йылдан һуң бойондороҡһоҙ [[Чад Республикаһы]]ның баш ҡалаһына әйләнә. 1973 йылдан алып ҡаланың хәҙерге исеме ҡулланыла.

1980 йылда Чадтың баш ҡалаһы [[Ливия]] президенты Гукуни Уэддей яҡлылар менән Хиссен Хабре етәкселегендәге Төньяҡтың ҡораллы көстәре араһындағы аяуһыҙ һуғыштар майҙаны була<ref>{{Cite web |url=https://www.jeuneafrique.com/46430/politique/1980-1983-libye-tchad-de-la-seconde-bataille-de-n-djam-na-celle-de-faya-largeau/ |title=1980-1983 : Libye-Tchad, de la seconde bataille de N’Djaména à celle de Faya Largeau |access-date=2020-04-11 |archive-date=2019-12-18 |archive-url=https://web.archive.org/web/20191218184213/https://www.jeuneafrique.com/46430/politique/1980-1983-libye-tchad-de-la-seconde-bataille-de-n-djam-na-celle-de-faya-largeau/ |deadlink=no }}</ref>. 1982 йылдың 7 июнендә Хабре ғәскәрҙәре Нджаменаға инә. Хабраның авторитар режимында баш ҡала DDS каратель аппараты үҙәктәренең береһе булған<ref>{{Cite web |url=https://www.hrw.org/legacy/french/reports/2005/chad0705/3.htm |title=Rappel historique. Tcad |access-date=2020-04-11 |archive-date=2020-10-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201023215737/https://www.hrw.org/legacy/french/reports/2005/chad0705/3.htm |deadlink=no }}</ref>. 1990 йылдың 1 декабрендә Иҙрис Деби ғәскәрҙәре Нджаменаны ҡулға ала.

2006 йылдың 13 апрелендә Берләшкән фронт ғәскәрҙәре демократик үҙгәрештәр өсөн ҡаланы яулап алырға маташа, әммә Нджамена өсөн һуғышта еңелә<ref>[[BBC]]: [http://news.bbc.co.uk/2/hi/africa/4908836.stm UN condemns rebel attack in Chad] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080209213918/http://news.bbc.co.uk/2/hi/africa/4908836.stm |date=2008-02-09 }}</ref>. 2008 йылдың 2 февралендә баш күтәреүселәр йәнә ҡаланы яулап алырға маташа, ләкин 2 көндән һуң сигенергә мәжбүр була<ref>{{cite web|url=http://www.msnbc.msn.com/id/22962528|title=Rebels clash with Chadian forces inside capital|date=2008-02-02|access-date=2013-12-28|archive-date=2008-02-04|archive-url=https://web.archive.org/web/20080204023054/http://www.msnbc.msn.com/id/22962528/|deadlink=no}}</ref>. Әлеге ваҡытта ҡалала заманса биналарҙың бер нисәһе генә таштан һалынған, әммә баш ҡалалағы ҡаралтыларҙың ҙур өлөшөн аласыҡтар һәм балсыҡ йорттар тәшкил итә.

== Географияһы ==
Диңгеҙ кимәленән 299 метр бейеклектә, илдең көньяҡ-көнбайышында, Шари йылғаһының уң ярында, уға Логон йылғаһы ҡойған ерҙә урынлашҡан<ref name="fallingrain">{{cite web|url=http://www.fallingrain.com/world/CD/04/NDjamena.html|title=N'Djamena, Chad Page|publisher=Fallingrain Global Gazetteer|lang=en|accessdate=2013-12-28|archiveurl=https://web.archive.org/web/20131231001939/http://www.fallingrain.com/world/CD/04/NDjamena.html|archivedate=2013-12-31|deadlink=no}}</ref>. Уның территорияһы ярайһы уҡ һаҙлыҡлы ерҙә урынлашҡан.

== Климаты ==
Климаты бик эҫе, субэкваториаль, муссон характерына эйә. Иң эҫе ай — апрель, ә иң һыуығы — декабрь. Йыл әйләнәһенә эҫе була, апрелдә температура 46 градусҡа етеүе мөмкин. Абсолют минимум 8 градус тәшкил иткән (декабрҙә һәм ғинуарҙа). Дымлы миҙгел май айынан октябргә тиклем дауам итә, ҡалған ваҡытта ямғырҙар — бик һирәк осрай.

Нджамена көньяҡта дымлы һәм уңдырышлы саванна менән төньяҡта [[Сахара]] араһында күсеүсән төбәктең, Сахелдең үҙәгендә тиерлек урынлашҡан. Нджаменаға июнь-сентябрь айҙарында ҡыҫҡа, әммә көслө дымлы миҙгелле, ноябрь-март айҙарында тиерлек ямғырҙар булмаған оҙайлы ҡоро миҙгелле бик эҫе субэкваториаль климат хас.

Нджаменала температура йыл әйләнәһенә бик юғары һәм күләгәлә 45 градустан юғары булыуы ихтимал, ә уртаса айлыҡ температура апрель-май айҙарында 33 градус тәшкил итеп, ғинуарҙа 23 градусҡа тиклем кәмей, әммә был ваҡытта ҡоро миҙгел башлана, уның барышында яуым-төшөм күҙәтелмәй. Яуым-төшөмдөң уртаса йыллыҡ миҡдары 500 миллиметр самаһы тәшкил итә.

{{Климат города
| Ширина    = auto
| Город_род = Нджамены
| Источник  = [http://www.hko.gov.hk/wxinfo/climat/world/eng/africa/nig_cam/ndjamena_e.htm Гонконгская обсерватория], [http://www.weatherbase.com/weather/weather.php3?s=746&refer=&cityname=N'Djamena-Chad Weatherbase]
| Янв_ср=23.4          | Янв_ср_осад=0.0
| Фев_ср=25.9          | Фев_ср_осад=0.0
| Мар_ср=29.9          | Мар_ср_осад=0.3
| Апр_ср=32.9          | Апр_ср_осад=10.3
| Май_ср=32.9          | Май_ср_осад=25.8
| Июн_ср=31.0          | Июн_ср_осад=50.3
| Июл_ср=28.3          | Июл_ср_осад=144.0
| Авг_ср=27.0          | Авг_ср_осад=174.4
| Сен_ср=28.2          | Сен_ср_осад=84.3
| Окт_ср=29.4          | Окт_ср_осад=20.3
| Ноя_ср=26.8          | Ноя_ср_осад=0.1
| Дек_ср=24.2          | Дек_ср_осад=0.0
| Год_ср=28.3          | Год_ср_осад=509.8
| Янв_ср_мин=14.3      | Янв_ср_макс=32.4
| Фев_ср_мин=16.6      | Фев_ср_макс=35.2
| Мар_ср_мин=21.0      | Мар_ср_макс=38.7
| Апр_ср_мин=24.8      | Апр_ср_макс=41.0
| Май_ср_мин=25.8      | Май_ср_макс=39.9
| Июн_ср_мин=24.7      | Июн_ср_макс=37.2
| Июл_ср_мин=23.1      | Июл_ср_макс=33.5
| Авг_ср_мин=22.4      | Авг_ср_макс=31.6
| Сен_ср_мин=22.7      | Сен_ср_макс=33.7
| Окт_ср_мин=21.8      | Окт_ср_макс=36.9
| Ноя_ср_мин=17.8      | Ноя_ср_макс=35.8
| Дек_ср_мин=14.8      | Дек_ср_макс=33.5
| Год_ср_мин=20.8      | Год_ср_макс=35.8
| Янв_а_макс=39        | Янв_а_мин=7
| Фев_а_макс=42        | Фев_а_мин=9
| Мар_а_макс=43        | Мар_а_мин=15
| Апр_а_макс=47        | Апр_а_мин=17
| Май_а_макс=42        | Май_а_мин=18
| Июн_а_макс=43        | Июн_а_мин=18
| Июл_а_макс=41        | Июл_а_мин=20
| Авг_а_макс=42        | Авг_а_мин=20
| Сен_а_макс=42        | Сен_а_мин=15
| Окт_а_макс=41        | Окт_а_мин=12
| Ноя_а_макс=41        | Ноя_а_мин=2
| Дек_а_макс=38        | Дек_а_мин=7
| Год_а_макс=47        | Год_а_мин=2
|}}

== Демографияһы ==
2009 йылғы милли халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса ҡала халҡының иҫәбе 951 418 кеше тәшкил итә<ref name="Census-2009">{{cite web |url=https://www.humanitarianresponse.info/fr/system/files/documents/files/recensement_general_de_la_population_de_l_habitat_2009_indicateurs_globaux.pdf |title=მოსახლეობის 2009 წლის აღწერა (Census-2009) |accessdate=2017-03-01 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160701024337/https://www.humanitarianresponse.info/fr/system/files/documents/files/recensement_general_de_la_population_de_l_habitat_2009_indicateurs_globaux.pdf |archivedate=2016-07-01 |deadlink=yes }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160701024337/https://www.humanitarianresponse.info/fr/system/files/documents/files/recensement_general_de_la_population_de_l_habitat_2009_indicateurs_globaux.pdf |date=2016-07-01 }}</ref>.

Төп этник төркөмдәр: даза (16,97 %); [[ғәрәптәр]] (11,08 %); хаджарай (9,15 %); нгамбайе (6,41 %); билала (5,83 %); канембу (5,80 %); маба (4,84 %); канури (4,39 %); гор (3,32 %) һәм башалар. Рәсми телдәр — [[Француз теле|француз]] һәм [[Ғәрәп теле|ғәрәп]] телдәре, әммә ҡала халҡы шулай уҡ нил-сахара, афразия һәм нигер-кордофан телдәрендә һөйләшә. Диндарҙар араһында [[мосолмандар]] күберәк; христиандар аҙыраҡ. Төп халыҡтың бер өлөшө традицион урындағы мәжүси культ яҡлы.

''Йылдар буйынса ҡала халҡы иҫәбе динамикаһы:''
{| class="wikitable" border="1"
|+
! 1937 !! 1947 !! 1958 !! 1960 !! 1970 !! 1993 !! 2000 !! 2009 !! 2019
|-
| 9976 || 18 375 || 53 000<ref name="encyclo">{{книга |заглавие=Encyclopedia of twentieth-century African history |ссылка=https://books.google.co.uk/books?id=kjUHZrPBPPYC&pg=PA379#v=onepage&q=&f=false |страницы=379 |isbn=978-0-415-23479-5 |год=2003 |издательство=Taylor & Francis |язык=en |автор=Zeleza, Tiyambe; Dickson Eyoh}}</ref> || 60 000<ref name="encyclo"/> || 130 000<ref name="encyclo"/> || 529 555<ref name="encyclo"/><ref>{{книга |заглавие=Africa South of the Sahara |ссылка=https://books.google.co.uk/books?id=jj4J-AXGDaQC&pg=PA230#v=onepage&q=&f=false |страницы=230 |isbn=978-1-85743-183-4 |год=2004 |издательство=Routledge |язык=und |автор=Europa Publications}}</ref> || 728 000<ref name="encyclo"/> || 951 418 || 1 360 000<ref name="pop2019">{{cite web |url=http://citypopulation.de/world/Agglomerations.html |title=Major Agglomerations of the World - Population Statistics and Maps |publisher=Citypopulation.de |accessdate=2019-04-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180913144137/http://citypopulation.de/world/Agglomerations.html |archive-date=2018-09-13 |deadlink=no }}</ref>
|}

== Транспорт ==
Ҡала Транссахель шоссеһының көнсығыш һуңғы пункты булып тора; бынан тыш, Нджамена көнсығыш һәм үҙәк Африкалағы юлдар селтәре менән бәйле. Ҡала ситендә Нджамена халыҡ-ара аэропорты урынлашҡан. Ҡала менән тимер юл бәйләнеше юҡ.

== Мәғариф ==
Өлкәндәрҙең яртыһынан ашыуы уҡый-яҙа белмәй. Башлыса француздар социаль өлкә хеҙмәткәрҙәре һәм уҡытыусылары булып ҡала. 1971 йылда ҡалала Нджамена университеты асыла, унда уҡытыу француз телендә алып барыла, ә 1991 йылда Кинг-Файсал университеты булдырыла, унда уҡытыу ғәрәп телендә алып барыла<ref>{{cite web|url=http://www.bibl.u-szeged.hu/oseas_adsec/chad.htm|deadlink=yes|title=Chad’s education system follows the model of its former colonizer, France|publisher=Bibl.u-szeged.hu|date=|accessdate=2013-03-26|archiveurl=https://web.archive.org/web/20120524084402/http://www.bibl.u-szeged.hu/oseas_adsec/chad.htm|archivedate=2012-05-24}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120524084402/http://www.bibl.u-szeged.hu/oseas_adsec/chad.htm |date=2012-05-24 }}</ref>.. Шулай уҡ ҡалала Зоотехника һәм ветеринария институты, Милли гуманитар фәндәр институты, Малсылыҡ һәм тропик илдәрҙең ветеринария институты, Мамыҡсылыҡ институты, Милли хакимиәт мәктәбе, Милли музей бар.

== Туғандаш ҡалалар ==
* {{флаг|Франция}} [[Тулуза]], [[Франция]] (1980 йылдан)<ref>{{cite web|url=http://www.adequations.org/spip.php?article165|title=Toulouse-N’Djamena: une solidarité durable|lang=fr|website=Adequations|year=2008|accessdate=2009-11-30|archive-date=2011-09-03|archive-url=https://web.archive.org/web/20110903074936/http://www.adequations.org/spip.php?article165|deadlink=no}}</ref>
* {{флаг|Россия}} [[Ступино]], [[Рәсәй]] (2000 йылдан)<ref>{{cite web|url=http://www.mid.ru/ns-rafr.nsf/89414576079db559432569d8002421fc/d6d8fcf1a1c7ad25c32571210044bea9?OpenDocument|title=Российско-чадские отношения|date=2009-02-16|publisher=Russian Ministry of Foreign Affairs|accessdate=2009-07-23|archive-date=2012-03-06|archive-url=https://web.archive.org/web/20120306082902/http://www.mid.ru/ns-rafr.nsf/89414576079db559432569d8002421fc/d6d8fcf1a1c7ad25c32571210044bea9?OpenDocument|deadlink=no}}</ref>

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Әҙәбиәт ==
* {{книга |автор=Поспелов Е. М.|заглавие=Географические названия мира. Топонимический словарь|издание=2-е изд., стереотип|ответственный=отв. ред. Р. А. Агеева |ссылка= |место=М.|издательство=Русские словари, Астрель, АСТ|год=2002|том= |страниц=512|страницы=|isbn=5-17-001389-2 |тираж=3000 |ref=Поспелов}}

{{Столицы Африки}}
{{Внешние ссылки}}

[[Категория:Чад ҡалалары]]