Орск битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{НП-Россия
 |статус                   =Ҡала
 |русское название         = Орск
 |оригинальное название = Орск, Яманкала, {{lang-kk|Жаманқала}}
 |герб                     = Coat of arms of Orsk.jpg
 |ширина герба             = 90
 |флаг                     =Flag_of_Orsk.jpg{{!}}border
 |ширина флага             = 140
 |описание флага           = 
  |lat_deg =  51 |lat_min = 12 |lat_sec = 
  |lon_deg =  58 |lon_min = 37|lon_sec = 
  |CoordAddon = type:city(250000)_region:RU-ORE
  |CoordScale = 50000
 |размер карты региона     = 
 |размер карты района      = 
 |регион                   = Ырымбур өлкәһе
 |вид района               = ҡала округы
 |район                    = Орск ҡала округы
 |район в таблице          = 
 |внутреннее деление       = 3 район
 |глава                    = Сухарев Сергей Николаевич<ref>{{cite web|url=http://orsk-adm.ru/?q=glava|title=Глава города Орск|date=2010-10-11|archiveurl=http://www.webcitation.org/6HTXzfQz5|archivedate=2013-06-19}}</ref>
 |вид главы                = ҡала башлығы
 |дата основания           = 1735
 |первое упоминание        = 
 |прежние имена            = [[Ырымбур]] (1735—1739)
 |статус с                 = 1865
 |площадь                  = 621,3305<ref>[http://www.orsk-adm.ru/web/www.nsf/0/112d3e61918458d3c52577750010117e/$FILE/%D0%9E%D1%80%D1%81%D0%BA%20%D0%93%D0%B5%D0%BD%D0%BF%D0%BB%D0%B0%D0%BD%20%D0%B4%D0%BB%D1%8F%20%D0%BF%D0%B5%D1%87%D0%B0%D1%82%D0%B8.doc Генеральный план городского округа Орск]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, приведена площадь только населённого пункта Орск без других населённых пунктов, входящих в состав городского округа.</ref> кеше
 |высота центра НП         = 200
  |население               = {{ Население | Орск | тс }}
  |год переписи            = {{ Население | Орск | г }}
  |плотность               = {{ formatnum: {{ #expr: ( {{ Население | Орск | ч }} / 621.3305 round 2 ) }} }}
  |этнохороним             = орскылар
 |часовой пояс             = +5
 |почтовые индексы         = 462400
 |телефонный код           = 3537
 |автомобильный код        = 56
 |цифровой идентификатор   = 53423
 |категория в Commons      = Orsk
 |сайт                     = http://www.orsk-adm.ru
}}

'''Орск''' (''Яман‑ҡала''<ref>http://баш.башкирская-энциклопедия.рф/index.php/read/8-statya/9932-orsk-ala {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160304221810/http://xn--80ab4e.xn----7sbacsfsccnbdnzsqis3h5a6ivbm.xn--p1ai/index.php/read/8-statya/9932-orsk-ala |date=2016-03-04 }}</ref>, {{lang-kk|Жаманқала}}) — [[Ырымбур өлкәһе]]нең өлкә әһәмиәтендәге, ҙурлығы буйынса [[Ырымбур]]ҙан һуң икенсе һәм бер үк ваҡытта йәш буйынса иң оло ҡалаһы (1735 йылда «Икенсе Ырымбур» һымаҡ һалынған).

Халыҡ һаны — {{ Население | Орск | фс }} кеше ({{ Население | Орск | г }}).

Тарихи күҙлектән ҡарағанда, Орск [[Ҡәнифә юлы]]ның һуңғы пункты.

Ҡала Ур йылғаһының [[Яйыҡ]]ҡа ҡушылған урынында урынлашҡан, яҡын тирәлә шулай уҡ [[Яршалы]], [[Ушкота]], [[Шандаша]], [[Жарлы]], [[1-се Грязнушка]], [[Терекла (Яйыҡ ҡушылдығы)|Терекле]] йылғалары аға.

== Тарих ==
{{шуҡ|Орск ҡәлғәһе}}
[[1735]] йылда [[Ырымбур экспедицияһы]] тарафынан Ур ({{lang-ru|Орь}}) йылғаһының тамағында «Ырымбур» тигән ҡәлғә ҡорола башлай. Әммә был урын ҡала өсөн яраҡһыҙ тип табыла. Ҡаланы [[Яйыҡ]] буйындағы Ҡыҙылтау янына күсереп ҡарайҙар. Был урын да ҡала өсөн уңышһыҙ булып сыға. Ҡала 1865—1919 йылдарҙа [[Ырымбур губернаһы]]ның [[Орск өйәҙе]] үҙәге булды (1865—1920).

1735 йылда [[Ырымбур]] ҡала‑ҡәлғәһе булараҡ нигеҙ һалына, 1739 йылда алып Орск ҡәлғәһе.

XIX быуат 90‑сы йылдар уртаһында 900‑ләп хужалыҡ иҫәпләнгән. Халҡы күбеһенсә игенселек, малсылыҡ, сауҙа, төрлө кәсеп менән шөғөлләнгән. 1885 йылда егерме ваҡ һөнәрселек предприятиеһы булған. Сауҙа алмашыу дворында алып барылған. XIX быуат 90‑сы йылдары уртаһында сиркәү‑мәхәллә мәктәбе, өйәҙ училищеһы, дауахана, [[Орск йәмиғ мәсете|мәсет]], 3 сиркәү эшләгән.

1881 йылда Орск аша Турғай-Орск тракты, 1923 йылда [[Ташкент]]ҡа тимер юлы үтә.

1891 йылда Орскиҙа буласаҡ император [[Николай II]] килеп китә.

1870 йылда ҡала думаһы һәм башҡармаһы эш башлай.

1917 йылда декабрендә Орскиҙа совет власы иғлан ителә, 1919 йылдың авгусына яңы тәртип тулыһынса урынлаша. Граждандар һуғышы барышында Орскиҙа 1918 йылда сентябрендә Рус армияһы частары, 1919 йылда февралендә — РККА‑ның егерме дүртенсе уҡсылар дивизияһы урынлаша.

Хәҙерге [[Ырымбур өлкәһе]]нең өлкә буйһоноуындағы ҡалаһы.

1931—1935 йылдарҙа ит-консерва комбинаты, 1936 йылда Орск нефть эшкәртеү заводы, 1938 йылда Орск-1 яғыулыҡ электростанцияһы һәм «Южуралникель» ([[никель]], [[кобалть]], [[сульфат]], [[цинк]], [[баҡыр]], [[көкөрт]] етештереүсе) төҙөләләр.

1939 йылда ҡалала 67 мең кеше йәшәй.

== Билдәле шәхестәр ==
* [[Солтанаев Йәүҙәт Тәлғәт улы]] (19.07.1948), ғалим-математик, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Физика-математика фәндәре докторы (1989), профессор (1990). [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған фән һәм техника эшмәкәре (1997). [[Рәсәй Федерацияһы]] юғары мәктәбенең почётлы хеҙмәткәре (2001), атҡаҙанған фән эшмәкәре (2010) һәм Фән һәм техника өлкәһендәге дәүләт премияһы лауреаты (2011).

== Халҡы ==
{{население|Орск}}
;Милли составы
1897 йылда 14016 кеше ([[башҡорттар]] — 724, [[ҡаҙаҡтар]] — 139, [[мордвалар]] — 200, [[урыҫтар]] — 9363, [[татарҙар]] — 3035 һ.б.) йәшәгән, 1912—13 йй. — 21185 кеше.

[[Урыҫтар]] — 80,5 %, [[украиндар]] — 4,1 %, [[татарҙар]] — 4 %, [[ҡаҙаҡтар]] — 3,7 %, [[немецтар]] — 1,6 %, [[башҡорттар]] — 1,6 %, [[мордва]] — 1,0 %, [[белорустар]] — 0,5 %, [[сыуаштар]] — 0,5 %, башҡа милләттәр — 2,5 %.

== Ҡоролош (райондар) ==
# Ленин районы (72676 кеше),
# Октябрь (92333 кеше)
# Совет (71381 кеше)

== Транспорт ==
[[Файл:St.Orsk.jpg|right|thumb|200px|«Орск» [[Рәсәй тимер юлдары]] станцияһы, архитектура һәйкәле]]
Ҡала аша [[Силәбе]] — [[Ырымбур]] тимер һәм  Ырымбурға тиклем һәм Орск — [[Гай (ҡала)|Гай]] — [[Аҡъяр (Хәйбулла районы)|Аҡъяр]] — [[Сибай]] — [[Магнитогорск]] автомобиль юлдары үтә.

== Сәнәғәт ==
# Металлургия
* «Южуралникель» Көньяҡ-Урал никель металлургия комбинаты, («[[Мечел]]» ААЙ).
* «ОРМЕТ» ЯАЙ. [[Алтын]], [[цинк]] эшкәртә.
* «Орск машиналар төҙөү заводы» ААЙ, Торба металлургия компанияһы.
* «ОРМЕТО-ЮУМЗ» ( «Металлоинвест»)
* «Машиностроительное объединение „Сармат“» — ауыл хужалығы техникаһы
* «Завод строительных машин и нестандартного оборудования» — Свая этәреү, төҙөлөш машиналар етәштерә.
* «Орский завод электромонтажных изделий» 
* «Орский завод холодильников» 
* «Орск вагон заводы» 
* «Уральский завод горного оборудования»

# Нефть эшкәртеү
* «Орскнефтеоргсинтез» 
* «Завод синтетического спирта»
* «Орский щебеночный завод «- «Первая нерудная компания» филиалы
# Аҙыҡ-түлек сәнәғәте
* «Орск ит комбинаты»
# Геология
* «Восточная геологоразведочная экспедиция» (1961)
* «Орское карьероуправление» 
# Энергетика
«Орск ТЭЦ-ы»

== Мәғариф ==
Юғары уҡыу йорттары:
* [[Ырымбур дәүләт университеты]] (Орск филиалы)
* Мәскәү хоҡуҡ институты (шәхси йорто филиалы)
* «Российский университет инноваций» (филиал)
* Силәбе дәүләт университетының филиалы
* Ырымбур дәүләт аграр университеты филиалы
Ҡалала 48 мәктәп, 3 гимназия 5 ауыл мәктәптәре бар <ref>[http://orsk-adm.ru/?q=obrazovanie/srednee Официальный портал города Орск] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20121022172147/http://orsk-adm.ru/?q=obrazovanie%2Fsrednee |date=2012-10-22 }}</ref>.

== Һаулыҡ һаҡау ==
Ҡала дауаханалары
* Ҡала дауаханаһы № 1
* Ҡала дауаханаһы № 2
* Ҡала дауаханаһы№ 3
* Ҡала дауаханаһы№ 4
* Ҡала дауаханаһы№ 5
* Ҡала дауаханаһы№ 6
* Областная психиатрия дауаханаһы № 3
* Орский Городской Онкологический Диспансер
* Орский Городской Противотуберкулезный Диспансер
* Орск Наркология Диспансеры
* Орский Городской Врачебно-Физкультурный Диспансер
* Орский Центр профилактики инфекционных заболеваний и борьбы со СПИДом
* Орск Кожно-Венерологический Диспансер
* Областная станция переливания крови
* Дом Ребёнка
* Узловая Больница на станции Орск
* «Поликлиника Цена Качество» по адресу: ул. Энгельса, дом 30.

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* [[Ҡәнифә юлы]]

== Ҡала ваҡытлы матбуғатта ==
{{Викикитапхана|Рухтары Урал тауындай, ниәттәре Яйыҡ һыуындай|Рухтары Урал тауындай, ниәттәре Яйыҡ һыуындай}}
* Нуретдинов А. Рухтары Урал тауындай, ниәттәре Яйыҡ һыуындай. [[Башҡортостан (гәзит)|«Башҡортостан» гәзите]], 2014, 17 октябрь<ref>[http://bashgazet.ru/bashkir/15263-ruhtary-ural-tauynday-nittre-yayy-yuynday.html «Башҡортостан» гәзите, 2014, 17 октябрь] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160308033935/http://bashgazet.ru/bashkir/15263-ruhtary-ural-tauynday-nittre-yayy-yuynday.html |date=2016-03-08 }}</ref>.
* Үзбәкова С. Рухи байлыҡ, берҙәмлек сағылды. [[Башҡортостан (гәзит)|«Башҡортостан» гәзите]], 2012, 26 май<ref>[http://bashgazet.ru/bashkir/3394-ruhi-bayly-bermlek-sayldy.html «Башҡортостан» гәзите, 2012, 26 май] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160309123403/http://bashgazet.ru/bashkir/3394-ruhi-bayly-bermlek-sayldy.html |date=2016-03-09 }}</ref>.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр|2}}

== Һылтанмалар ==
* {{БЭ2013|index.php/8-statya/9933-orsk-l-e|Орск ҡәлғәһе|автор=Буканова Р. Ғ.}}
* {{БЭ2013|index.php/8-statya/9932-orsk-ala|Орск|автор=Буканова Р. Ғ.}}
* [http://www.orsk-adm.ru/ Официальный веб-сайт Администрации г. Орска] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20151220030304/http://orsk-adm.ru/ |date=2015-12-20 }}
* [http://orskmuseum.ru/ Сайт Орского краеведческого музея]
* [http://history.opck.org/ Историческая страница Орска]

{{Ырымбур өлкәһе}}

[[Категория:Ырымбур өлкәһе ҡалалары]]
[[Категория:Орск]]